प्रकरण सातवें
येर्‍हवीं तरी अज्ञाना । जैं ज्ञानाची नसे क्षोभना ।
तैं तरी काना । खालींच दडे ॥१॥
नव्हतें चळण ज्ञाना जेव्हां अज्ञान शब्द नाइकला ।
ज्ञानाभावीं लोकीं शब्द असा केंवि जाय वापरला ॥१॥
अडसूनि अंधारीं । खद्योत दीप्तिशिं धरी ।
तैसें हें लटकें वरी । अनादि होये ॥२॥
आंधाराचा आश्रय घेउनियां काजवा जसा चमके ।
तैसी अज्ञानाची वार्ता शब्दाश्रयांत मात्र पिके ॥२॥
जैसी स्वप्ना स्वप्नीं महिमा । तमीं मान असे तमा ।
तेंवि अज्ञाना गरिमा । अज्ञानींचि ॥३॥
स्वप्ना स्वप्नीं महिमा जैसा राहे तमांत मान तमा ।
अज्ञानाचे गांवीं अज्ञानाचा तसा असे गरिमा ॥३॥
कोल्हेरीचे वारु । न येती धारकीं धरुं ।
नये लेणां शृंगारु । वोडंबरीचा ॥४॥
कृत्रिम घोडे जैसे कामा येती न फेरफटक्याला ।
कीं इंद्रजाळनिर्मित दागीने निरुपयोगि लेण्याला ॥४॥
हे जाणणेयाच्या घरीं । खोंचिलेंही आन न करी ।
कायि चांदिणां उठे लहरी । मृगजळाची ॥५॥
कांहिं न अज्ञानाचें चाले थोतांड ज्ञाननगरींत ।
मृगजललहरीं कैंची चंद्राच्या शीतल प्रकाशांत ॥५॥
आणि ज्ञानहि जें म्हणिजे । तें अज्ञानचि पां दुजें ।
एक लपऊनी दाविजे । एक नव्हे ॥६॥
ज्ञान जयाला म्हणती तेंही अज्ञानची असे दुसरें ।
एका लप‍उनि दुसरें दाखविण्या योग्य होति ते नखरे ॥६॥
असो आतां हा प्रस्तावो । आधीं अज्ञानाचा धांडोळा घेवों ।
मग तयाच्या साचीं लाहो । ज्ञानहि लटकें ॥७॥
हा विषय तूर्त राहो अज्ञानाचा करूं अधीं शोध ।
त्याचा निश्चय होतां ज्ञानाचाही मिळे सहज बोध ॥७॥
हें अज्ञान ज्ञानातें । आंगींच आहे जिथें ।
जेथें असे तयातें । नेण कां न करी ॥८॥
ज्ञानाच्या ठायीं जरि असतें अज्ञान बा सुरक्षित हें ।
तरि अज्ञान जिच्यामधिं राहे ती वस्तु अज्ञ कां नोहे ॥८॥
अज्ञानें जेथ असावें । तेणें सर्व नेण व्हावें ।
ऐसी जाती स्वभावें । अज्ञानाची ॥९॥
हें ज्याला आलिंगन देई ती वस्तु नेणती व्हावी ।
अज्ञानजाति ऐशी असुनी ती कां स्वरूपिं न दिसावी ॥९॥
तरि शास्त्रमत ऐसें । जे आत्माचि अज्ञान असे ।
तेणेंचि तो गिवसे । आश्रो जरी ॥१०॥
शास्त्राचें मत ऐसें कीं आत्मा विषय होय अज्ञाना ।
आश्रयही तोचि असे यावरि आक्षेप आणिती नाना ॥१०॥
तरि अनुठितां दुजें । अज्ञान आहे बीजें ।
तैं तेंचि आथी हें बुझे । कोण येथ ॥११॥
जेथें दुसरें नाहीं अज्ञानावीण तेथ अज्ञान ।
आहे ऐशी ख्याति ज्ञानाविण जाणणार मग कोण ॥११॥
अज्ञान तंव आपणयातें । जडपणें नेणे निरुतें ।
आणि प्रमाण प्रमाणातें । होत आहे ॥१२॥
अज्ञान तरी जड हें त्या अर्थीं जाणण्या न तें शक्त ।
अवशिष्ट नुरे कोणी तरि तें आहे न उक्ति ही युक्त ॥१२॥
यालागीं जरि अज्ञान । करील आपुलें ज्ञान ।
हे म्हणतखेवों घेववी मौन । विरोधचि ॥१३॥
यास्तव अज्ञानातें अज्ञानचि जरि स्वतांचि जाणेल ।
ऐशा विरोधवचनें वाणी मौना धरूनि बैसेल ॥१३॥
आणि जाणति वस्तु येक । तेणें अज्ञानें कीजे मूर्ख ।
तैं अज्ञान हें लेख । कवण धरी ॥१४॥
जरि या अज्ञानानें मोहविलें बोधरूप आत्म्यातें ।
तरि ही अज्ञानकृती बोधावांचुनि कळेल कवणातें ॥१४॥
अहो आपणयाहि पुरता । नेण न करवे जाणता ।
तया अज्ञान म्हणतां । लाजिजे कीं ॥१५॥
ज्या बोधरूप आत्म्या व्यापीलें जरि न अज्ञ करि त्यास ।
लाज कसी न मनाला वाटे अज्ञान त्या म्हणायास ॥१५॥
आभाळें भानु ग्रासे । तैं आभाळ कोणें प्रकाशे ।
सुषुप्ति सुषुप्तया रुसे । तैं तेंचि कोणा ॥१६॥
अभ्रें सत्यचि गिळिला रवि जरि अभ्रासि कवण भासवितो ।
सुप्तिंत कोण नसे जरि निद्रासुख सांग कोण अनुभवितो ॥१६॥
तैसें अज्ञान असे जेथें । तेंचि जरि अज्ञान आतें ।
तरी अज्ञान अज्ञानातें । नेणतां गेलें ॥१७॥
अज्ञान वसे जेथें कल्पूं जरि तीच वस्तु अज्ञान ।
कोणिं कुणा जाणावें होतां दोघेहि सारखे नेण ॥१७॥
नातरी अज्ञान एक घडे । हें जयास्तव निवडे ।
तें अज्ञान नव्हे फुडें । कोणे काळीं ॥१८॥
अज्ञान एक आहे ज्यास्तव ही गोष्ट जाणतां येते ।
अज्ञान तीचि वस्तू ऐसें घडणें अशक्यची दिसतें ॥१८॥
पडळही आथी डोळां । आणि डोळा नव्हे आंधळा ।
तरी आथी या पोकळा । बोलिया कीं ॥१९॥
पडदा नेत्रा आला असुनी अंधत्व नाहीं नेत्राला ।
ऐसें म्हणतां ' पडदा आला ' हा बोल व्यर्थची झाला ॥१९॥
इंधनाचे आंगीं । खवळलेनि आगी ।
तें न जळे तैं वाउगी । शक्तिचि ते ॥२०॥
शुष्केंधनसंयोगीं जरि अग्नीनें जळे न इंधन तें ।
व्यर्थचि त्याची शक्ति नच शोभे अग्नि नांव हें त्यातें ॥२०॥
आंधार कोंडोनि घरीं । घरा पड्‍साद न करी ।
तैं आधार इहीं अक्षरीं । न म्हणावा कीं ॥२१॥
अंधार कोंडिला घरिं तरि तेथें जरि पडे न काळोख ।
अंधार नांव त्याचें ठेवा काढूनि दूसरें एक ॥२१॥
वो जावों नेदी जागणें । तये निदेतें नीद कोण म्हणे ।
दिवसा नाणी उणें । तैं रात्रि कैंची ॥२२॥
जी जागृती न लोपवि त्या निद्रेला म्हणे कवण झोंप ।
दिवसां उणें न आणी रात्र तिला नांव साच हें जल्प ॥२२॥
तैसा आत्मा अज्ञान असिकें । असतां तो न मुके ।
तैं अज्ञान शब्दा लटिकें । आलेंच कीं ॥२३॥
आत्मा ठायीं असुनी जरि हें अज्ञान किंचितहि उणिव ।
नाणी आत्मज्ञाना तरि त्या अज्ञान व्यर्थ हें नांव ॥२३॥
एर्‍हवीं तरी आत्मया । माजी अज्ञान असावया ।
कारण म्हणतां न्याया । चुकी येईल कीं ॥२४॥
अज्ञान एरवीं तरि आत्म्यामाजी वसे असें वदणें ।
क्षणमात्रहि न टिकेचि न्यायाच्या हें कसा अशक्यपणें ॥२४॥
अज्ञान तममेळणी । आत्मा प्रकाशाची खाणी ।
आतां दोहीं मिळणीं । एकी कैसी ॥२५॥
अज्ञान तमोराशी आत्मा हा स्वपकश चैतन्य ।
एकत्र संगतीनें वसति कसे जे विरुद्ध अन्योन्य ॥२५॥
स्वप्न आणि जागर । आठव आणि विसर ।
इयें युग्मे येका हार । चालती जरी ॥२६॥
बा स्वप्न आणि जागर किंवा स्मृति आणि विस्मृती दोन्ही ।
एकत्र वास करिती कधिं होइल सत्य जरि असी वाणी ॥२६॥
शीतातूप एकवट । वाहे वस्तीची वाट ।
कां तमें बांधिजे मोट । सूर्यरश्मींची ॥२७॥
एका घरिं नांदति जरि प्रीतीनें शीत उष्ण हें उभय ।
जरि अंधारें रविच्या रश्मींची मोट बांधिली जाय ॥२७॥
नाना राती आणि दिवो । येती एके ठाई राहों ।
तैं आत्मा जिवें जीवो । अज्ञानाचेनि ॥२८॥
दिन आणि रात्रिं किंवा एक स्थळिं एक कालिंही मिळुनी ।
वसती तरीच आत्मा अज्ञानावरि असूं शके जगुनी ॥२८॥
हें असो मृत्यु आणि जिणें । इयें शोभती काय मेहुणे ।
तरी आत्मेनि असणें । अज्ञानेंसिं ॥२९॥
मृत्यू आणी जीवन राहे एकत्र हें मिथुन ।
आत्मा खुशाल बसुं दे अज्ञाना नित्य अंकिं घेवोन ॥२९॥
अहो आत्मेनि जें बाधे । तेंचि आत्मेनसिं नांदे ।
ऐसीं कायसीं विरुद्धें । बोलणीं येथें ॥३०॥
जें आत्मविरोधीं तें नांदे । आत्म्याबरोबर सुखानें ।
वाटे नवल विलक्षण कानीं पडतां विरुद्ध हीं वचनें ॥३०॥
अहो अंधारपणींची पैज । सांडूनि अंधार तेज ।
जाला तैं सहज । सूर्य निभ्रांतचि ॥३१॥
अंधारपणाचें जें ब्रीद तया त्यजुनि तेज जैं झाला ।
अंधार नांव काढुनि पदवी द्यावीच सूर्य ही त्याला ॥३१॥
लांकूडपण सांडिलें । आणि आगीपणें मांडिलें ।
तैंचि आगी जालें । इंधन कीं ॥३२॥
सांडुनि काष्ठपणातें शिरुनी अग्नींत होइ जें दग्ध ।
अवघें इंधन तेव्हां अग्निच होईल तें असंदिद्ध ॥३२॥
कां गंगा पावतखेवों । आनपणाचा ठावो ।
सांडी तैं गंगा हो । लाहे पाणी ॥३३॥
किंवा गंगासंगम होतां भिन्न प्रवाह सांडोनी ।
साधारण पाणीही राहे भागीरथीच होवोनी ॥३३॥
तैसें अज्ञान हें नोहे । तरी आत्मा असिकें असों लाहे ।
एर्‍हवीं अज्ञान होये । लागलेंचि ॥३४॥
यापरि अज्ञान जरी नोहे हें तरि म्हणाचि त्या आत्मा ।
नाहीं तर आत्माची हो‍उनि अज्ञान जाय तन्महिमा ॥३४॥
आत्मेनसीं विरोधी । म्हणोनि नुरेचि इये संबंधीं ।
वेगळें तरी सिद्धी । जायीच ना ॥३५॥
आत्म्याशिं तें विरोधी म्हणुनी अज्ञान त्यांत न टिकेची ।
जरि वेगळें करावें आत्म्याहुनि सिद्धि होइना त्याची ॥३५॥
लवणाची मासोळी । जरी होय जिवाळी ।
तरी जळीं ना वेगळी । न जिये जेवीं ॥३६॥
जैसा सजीव मासा लवणाचा टाकितां जळीं विरतो ।
कीं काढिला जळांतुनि तरि तो उपजीवनाविणें मरतो ॥३६॥
जैं अज्ञान येथ नसे । तरीच आत्मा आभासे ।
म्हणोनि बोलणीं वायसें । नायकावीं कीं ॥३७॥
अज्ञान नष्ट होतां आत्मा तत्काळ बुद्धिला भासे ।
ऐसीं पोकळ वचनें सुज्ञांनीं ऐकणेंचि योग्य नसे ॥३७॥
दोरीं सर्पाभास होये । तो तेणें दोरें बांधों नये ।
मा दवडणें न साहे । जयापरी ॥३८॥
ज्या दोरीवरि भासे सर्प तया बांधणें असाध्य असे ।
तैसें त्या दोरींने त्या सर्पा दवडणेंहि शक्य नसे ॥३८॥
त्यापरी उभयतां । अज्ञान शब्द गेला वृथा ।
हा तर्कावांचूनि हाता । स्वरूपें नये ॥३९॥
दोहीं अंगीं बघतां अज्ञान वृथाचि शब्द हा लेकीं ।
त्याचें स्वरूप नोहे शब्दावांचूनि सिद्ध अवलोकीं ॥३९॥
नाना पुनिवेचे अंधारें । दिहा भेणें रातीं मोहरें ।
कीं येतांचि सुधाकरें । गिळिजे जेंवी ॥४०॥
अंधार पूर्णिमेला दिवसा सूर्यास भीउनी पळतो ।
रात्रीं मिरवायाला जाई तंव त्यासि चंद्रमा गिळतो ॥४०॥
तरी अज्ञानस्वरूप कैसें । काय कार्यानुमेय असे ।
कीं प्रत्यक्षचि दिसे । धांडोळूं आतां ॥४१॥
कार्यानुमेय आहे कीं हें प्रत्यक्ष दृश्य अज्ञान ।
याचें स्वरूप कैसें पाहुं अतां प्रश्न हा विचारून ॥४१॥
अहो प्रत्यक्षादि प्रमाणीं । कीजे जयाची घेणी ।
ते अज्ञानाची करणी । अज्ञान नव्हे ॥४२॥
प्रत्यक्षादिक मानें ज्याचे बुद्धीस होतसे ग्रहण ।
अज्ञानकार्य ते त्या म्हणतां येईल केविं अज्ञान ॥४२॥
जैसी अंकुरेंसी सरळ । वेलीं दिसे वेल्हाळ ।
तें बीज नव्हे केवळ । बीजकार्य होय ॥४३॥
अंकुर घेउनि वाढे सरळ लता जी नव्हेचि तो बीज ।
बीजाचें कार्यचि ती कवणालाही कळेल हें सहज ॥४३॥
कां शुभाशुभ रूपें । स्वप्नदृष्टीं आरोपे ।
तें नीद नव्हे जाउपें । निदेचें कीं ॥४४॥
किंवा स्वप्न शुभाशुभ पडतें ते सर्वथा नव्हे झोंप ।
कार्यचि तें निद्रेचें मुढाही हें कळे अपोआप ॥४४॥
नाना चांद एक असे । तो व्योमीं दुजा दिसे ।
तें तिमिरकार्य जैसें । तिमिर नव्हे पैं ॥४५॥
चक्षूसि दोन दिसती चंद्र खरा एक असुनि आकशीं ।
तिमिराचें कार्याचि तें अवगत ही गोष्ट सर्व लोकांसी ॥४५॥
तैसें प्रमाता प्रमेय । प्रमाण जें त्रय ।
तें अज्ञानाचें कार्य । अज्ञान नव्हे ॥४६॥
तैसींच तीं प्रमाता प्रमाण आणी प्रमेय हीं तीनीं ।
कार्याचि अज्ञानाचें अज्ञान न ठेविं नीट हें ध्यानीं ॥४६॥
म्हणोनि प्रत्यक्षादिकीं । अज्ञानकार्य विशेखीं ।
न घेपे ये विखीं । आन नाहीं ॥४७॥
म्हणुनी प्रत्यक्षादिक अज्ञानाचींच होत हीं कार्यैं ।
अज्ञान नव्हत ठरलीं सहजचि ही गोष्ट न्यायचातुर्यैं ॥४७॥
अज्ञान कार्यपणे । घेइजे तें अज्ञान म्हणणें ।
तरी घेतांही करणें । तयातेंचि ॥४८॥
अज्ञानकार्यची जें तेंही अज्ञान जरि अशी शंका ।
तरि तत्कार्य म्हणोनी अज्ञानचि तो नव्हे प्रमाता कां ॥४८॥
स्वप्नीं दिसें तें स्वप्न । मा देखतां काय आन ।
तैसें कार्यचि अज्ञान । केवळ जरी ॥४९॥
स्वप्निं दिसें तें स्वप्नचि जरि तद्‍द्रष्टाहि स्वप्नची ठरतो ।
तैसें अज्ञानाचें कार्यहि अज्ञान देखणा होतो ॥४९॥
तरी चाखिला गूळ गुळें । माखिलें काजळ काजळें ।
कां घेपे देपे शुळें । हालया शूळ ॥५०॥
मग ऐसें होइल कीं स्वतः गुळाला गुर्ळेचि चाखावें ।
सूळा सूळीं द्यावें काजळिनें काजळासि माखावें ॥५०॥
तैसें कारणीं अभिन्नपणें । कार्यही अज्ञान होणें ।
ते अज्ञानचि मा कोणें । काय घेणें ॥५१॥
तैसेंचि कारणाशीं अभिन्न म्हणुनीच कार्य अज्ञान ।
होई जैं ते वेळीं होय कुणाचें कुणासि हो ज्ञान ॥५१॥
आतां घेतें घेइजेतें ऐसा । विचार न ये मानसा ।
तरी प्रमाण जाला मासा । मृगजळींचा ना ॥५२॥
ग्राह्य ग्राहक दोनी जड म्हणतांची विचार धरी मौन ।
तेव्हां प्रमाण झाला कां न म्हणावा मृगांबुचा मीन ॥५२॥
जें प्रमाणाचिया मापा । न संपडेचि जैं बापा ।
तया आणि खपुष्पा । विशेष काई ॥५३॥
ग्राह्यचि नाहीं किमपी प्रत्यक्षादीक जें प्रमाणाला ।
अंतर काय असे हो सांगा त्याला अणी खपुष्पाला ॥५३॥
मा हें प्रमाणचि नुरवी । आतां आथी हें कोण प्रस्तावी ।
येणेंही बोलें जाणावी । अज्ञान‍उखी ॥५४॥
शोधुनि नीट पहातां नुरवी अवकाश जें प्रमाणाला ।
आहे असें म्हणावें कैसें अज्ञान तें अतां बोला ॥५४॥
एवं प्रत्यक्ष अनुमान । यया प्रमाणा भाजन ।
नहोनि जालें अज्ञान । अप्रमाणचि ॥५५॥
अनुमानप्रत्यक्षा केव्हांही होत नाहिं भाजन तें ।
अज्ञान निश्चयानें याकरितां अप्रमाण तें ठरतें ॥५५॥
ना स्वकार्यातें विये । जें कारणपणातें न ये ।
मी अज्ञान ऐसें बिहे । मानूं साचें ॥५६॥
प्रसवेना कर्यातें जें कारणही न योग्य होण्याला ।
भय वाटे मजला बहु त्याला अज्ञान नांव देण्याला ॥५६॥
आत्मया स्वप्न दाऊं । न शके कीर बहु ।
परि ठायें ठाऊ । निदेजों नेणे ॥५७॥
आत्म्यातें निजवीना स्वप्नातेंही न दाखवी कधिंही ।
जी निद्रा मग ऐसें कां न म्हणावें मुळींच ती नाहीं ॥५७॥
हें असो जिये वेळे । आत्मपणेंचि निखळें ।
आत्मा अज्ञानमेळें । असे तेणें ॥५८॥
आतां दुसरी शंका ऐसी कीं शुद्ध तो असे जेव्हां ।
आत्मा अपुल्या ठायीं होता अज्ञानसंग त्या तेव्हां ॥५८॥
न करितां मथन । काष्ठीं अवस्थान ।
जैसे कां हुताशन । सामर्थ्याचें ॥५९॥
मंथन करण्यापुर्वीं जैशी काष्ठांत अग्निची शक्ति ।
गूढत्वें वास करी तैसें अज्ञान काय ही उक्ति ॥५९॥
तैसें आत्मा ऐसें नांव । न साहे आत्मयाची बरव ।
तैं कांहीं अज्ञान हांव । बांधितें कां ॥६०॥
आत्मा ऐसें नांवहि ज्या वस्तूमाजि सहन होईना ।
सांगा त्या वस्तुमधीं राहे अवकाश काय अज्ञाना ॥६०॥
काय दीप न लाविजे । तैंचि काजळ फेडिजे ।
कीं नुगवतां वाळिजे । रुखाचि छाया ॥६१॥
काजळि कसी दिव्याची फेडावी जों न लाविला अजुनी ।
छाया कसि वारावी त्या तरुची जों न येचि उगवोनी ॥६१॥
नाना नुठितां देहदशा । कालऊनि लाविजे चिकसा ।
न घडितांचि आरिसा । उटिजे काई ॥६२॥
आकारासि न ये जो त्या देहा केंवि लाविजे लेप ।
घडिला न आरसा जो केंवि करावा धुवोनि तो साफ ॥६२॥
कां वोहाच्या दुधीं । सायिचि असावी आधीं ।
मग फेडूं यया बुद्धी । पवाडु कीजे ॥६३॥
कासेआंतिल दुग्धा जरि येतां देखिली कुणीं साय ।
तरि ती फेडायाला करितां सिद्धीस जाइल उपाय ॥६३॥
तैसा आत्मयाचा ठाई । जैं आत्मपणा ठाव नाहीं ।
तैं अज्ञान कांहीं । सारिखें कैसें ॥६४॥
त्यापरि आत्म्यामाजी आत्मत्वालागिं नाहीं जरि अवधी ।
तेथें अज्ञान कसें कोठुनि येईल तें वदोत सुधी ॥६४॥
म्हणोनि तेव्हांहि अज्ञान नसे । हें जालेंचि आहे आपैसें ।
आतां रिकामेंचि कायिसें । नाहीं म्हणों ॥६५॥
यालागीं तेव्हांही नाहीं अज्ञान सिद्ध हें सहज ।
आतां नाहीं नाहीं कितिक वदूं त्वरित तेंचि सांग मज ॥६५॥
ऐसाही आत्मा जेव्हां । जैं नातळे भावभावा ।
अज्ञान असे तेव्हां । तरी तें ऐसें ॥६६॥
ऐसाही आत्मा जैं भावाभावसि नातळे जेव्हां ।
अज्ञान कल्पिलें जरि तरि तें ऐका कसें असे तेव्हां ॥६६॥
जैसें घटाचें नाहींपण । फुटोनि होय शतचूर्ण ।
किंवा सर्वापरी मरण । मालवलें कीं ॥६७॥
जेंवि अभाव घटावा व्हावा अगदीं फुटोनि शतचूर्ण ।
कीं मरण मृति यावी तैसें आत्मत्विं होय अज्ञान ॥६७॥
नाना निदे नीद आली । कीं मूर्च्छा मूर्च्छे गेली ।
कीं अंधारी पडली । अंधकूपीं ॥६८॥
झोंपेसि झोंप आली मूर्च्छा मूर्च्छेसि प्राप्त जणुं झाली ।
कीं अंधकारकूपीं निबिडांधार स्वयें उडी घाली ॥६८॥
कां अभाव अवघडला । कां केळीचा गाभा मोडला ।
चोखळा असुडला । आकाशाचा ॥६९॥
संकटिं अभाव पडला केळीचा गर्भ मोडला साचा ।
किंवा गगनांतुनियां पडला तुटुनीहि खंड गगनाचा ॥६९॥
कां निवटलिया सुदलें विख । मुकियाचें बांधलें मुख ।
नाना तुटितां लेख । पुसिलें जैसें ॥७०॥
विष घातलें मढ्याला तोंड मुक्याचेंचि बांधिलें अथवा ।
लिहिला नाही ऐसा लेख जसा तो पुसोनि टाकावा ॥७०॥
तैसें अज्ञान आपुली वेळ । भोगी हेंचि टवाळ ।
आतां तरी केवळ । वस्तु हो‍उनी असे ॥७१॥
तैसें स्वकीय कालीं राहे अज्ञान जीव धरूनी हें ।
वांयाचि बोलणें हें म्हणुनी वस्तू़चि शुद्ध ती आहे ॥७१॥
देखा वांज कैसी विये । विरूढती भाजलीं बियें ।
किं सूर्य कोणा लाहे । अंधारातें ॥७२॥
प्रसवें वंध्या कैसी भर्जित बीजासि केंवि अंकुर ये ।
निबिडांधारामाजी लभ्य कुणातें रवी शतोपायें ॥७२॥
तैसा चिन्मात्रीं चोखडा । भलतैसा अज्ञानाचा झाडा ।
घेतला तर्‍ही पवाडा । येईल काई ॥७३॥
तैसा सर्व परीनें अज्ञानाचा तपास जरि केला ।
शोध कसा लागावा त्याचा अस्तित्व नाहिं मुळिं ज्याला ॥७३॥
जैं सायेचिये चाडे । डहुळिजे दुधाचें भांडें ।
तैं दिसे कीं विघडे । तैसें हें पां ॥७४॥
साय मिळावी म्हणुनी चुलिवरिंचें दूध डहुळलें असतां ।
आली साय दुधावरि बिघडुनि जैसी न येचि ती हाता ॥७४॥
नाना नीद धराया हातीं । चेऊनि उठिला झडती ।
ते लाभे कीं थिती । नासिली होय ॥७५॥
किंवा झोंप धराया जागा हो‍उनि उठे तदा त्याला ।
ती सांपडे हताला कीं जाइल नष्ट हो‍उनी बोला ॥७५॥
तेंवि पहावया अज्ञान ऐसें । हें अंगीं पिसें कायिसें ।
ना पहातां आपैसें । न पाहणेंचि कीं ॥७६॥
तैसें अज्ञानातें शोधावें हें नव्हे पिसें काय ।
जें न दिसेचि पहातां न पाहतां दृश्य केविं तें होय ॥७६॥
एवं कोणेहि परी । अज्ञानभावाची उजरी ।
न पडेचि नगरीं । विचाराचे ॥७७॥
एवं विचारनगरीं अज्ञानातें अनेक युक्तींही ।
शोधूं जातां नलगे थांग तयाचा मुळींच कोठेंही ॥७७॥
अहो कोण्हेही वेळे । आत्मा अथवा वेगळें ।
विचाराचे डोळे । देखते कां ॥७८॥
कवण्याही वेळीं हें आत्म्याठायींच वेगळें अथवा ।
दिसलें विचारनेत्रा असें वदे तो पिसाचि समजावा ॥७८॥
ना निर्धाराचें तोंड न माखे । प्रमाण स्वप्नींही नायके ।
कीं निरुती हन मुके । अनसाइपणा ॥७९॥
निर्धार तोंड काळें करुनी गेला प्रमाण स्वप्नींही ।
या अज्ञानाविषयीं न ऐकिलें कोणिं देखिलें नाहीं ॥७९॥
इतुलियाहि भागु । अज्ञानाचा तरि तो मागु ।
निगे ऐसा बागु । पडता कां देवा ॥८०॥
यापरि अज्ञानाचा युक्तिनें लागता तरी शोध ।
तरि त्याच्या अस्तित्वीं ठाव न करितांहि हा असा वाद ॥८०॥
अवसेचेनि चंद्रबिंबे । निवळिलिये शोभे ।
कां मांडिले जैसे खांबे । शशविषाणाचे ॥८१॥
चंद्र अमावस्येला शोभवि आकश आपुल्या बिंबें ।
किंवा शोभा जरि त्या आली शशशृंगनिर्मितस्तंबें ॥८१॥
नाना गगनौलाचिया माळा । वांझेच्या जालया गळां ।
घापती तो सोहळा । पाविजतसे ॥८२॥
गगनाच्या पुष्पांचा वंध्यापुत्रासि घालितां माळा ।
माता कौतुक करि जरि निजशिशुचा तो बघूनि सोहळा ॥८२॥
आणूनि कासवीचें तूप । भरूं ये आकाशाचें माप ।
तरी साचा येति संकल्प । ऐसे ऐसे ॥८३॥
कीं कोणि कासवीच्या घृतें नभाचें भरे जरी माप ।
तरि सत्यत्वा येती अज्ञानाविषयिं सर्व संकल्प ॥८३॥
आम्हीं येऊन जाऊन पुढती । अज्ञान आणावें निरुती ।
तें नाहीं तरी किती । वटवटूं पां ॥८४॥
जरि अज्ञान मुळांतचि नाहीं तरि निश्चया कसें येई ।
आतां किती शिणावें नाहीं नाहीं म्हणोनि याविषयीं ॥८४॥
म्हणौनि अज्ञान अक्षरें । नुमसूं आतां निदसुरें ।
परी आन येकु स्फुरे । इयेविषीं ॥८५॥
अज्ञान अक्षरें हीं नुच्चारीं मी कदापि याकरितां ।
झोंपेंतहि यानंतर परि सुचली एक गोष्ट मज आतां ॥८५॥
आपणया ना आणिकांतें । देखोनि होय देखतें ।
वस्तु ऐसिया पुरतें । नव्हें आंगें ॥८६॥
आत्मा ऐसा नोहे कीं तो अपणासि दूसर्‍या किंवा ।
पाहुनि द्रष्टा होई तद्रष्ट्टत्वा नकोचि देखावा ॥८६॥
तरी तें आपणयापुढें । दृश्य पवळे येवढें ।
आपण करी फुडें । द्रष्टेपणें ॥८७॥
अपणांपुढे तथापी जें बहुविध दृश्य एवढें पसरे ।
दृश्यत्वें जें भासे तेंचि द्रष्टा असेचि अंति ठरे ॥८७॥
जेथ आत्मत्वाचें सांकडें । तेथ उठे हें येवढें ।
आणि उठलें तरी फुडें । देखत असों ॥८८॥
नेत्रें अभाव आहे आत्मत्वाचा तिथें कसी त्रिपुटी ।
होणें शक्य परंतू पाहों नेत्रीं अफाट ही सृष्टी ॥८८॥
न दिसे जरी अज्ञान । तरी आहे हें नव्हे आन ।
यया दृश्य अनुमान । प्रमाण झालें ॥८९॥
अज्ञान न दिसलें जरि आहे तें यांत कांहिं संशय न ।
दृश्यावरुनि तयाच्या सत्तेचें सहज होय अनुमान ॥८९॥
नातरे चंद्र एक असे । तो व्योमीं दुणावला दिसे ।
तरी डोळां तिमिर असें । मानूं ये कीं ॥९०॥
एक असुनि आकाशीं डोळ्याला दोन चंद्र जरि दिसले ।
खास असें समजावें कीं नेत्रीं निश्चयें वडस आलें ॥९०॥
भूमिवेगळीं झाडें । पाणी घेती कवणीकडे ।
न दिसती आणि अपाडें । साजीं असती ॥९१॥
झाडें पाणी पीती कवण्या तोंडे कळे न हें कांहीं ।
परि तीं दिसती फुल्लित त्यावरूनी निश्चयें कळुनि येई ॥९१॥
तरी भरंवसोनि मुळें । पाणी घेती हें न टळे ।
तैसें अज्ञान कळे । दृश्यास्तव ॥९२॥
पाणी मुळेंचि घेती ऐसें होतें खचीत अनुमान ।
तैसें दृश्यावरुनी आहे ऐसें कळेचि अज्ञान ॥९२॥
चेयिलिया नीद जाये । निद्रिस्था ठाउवी नोहे ।
परी स्वप्न दाउनि आहे । म्हणों ये कीं ॥९३॥
जाग्यासि नीज नाहीं सुप्ता तीचा मुळीं नसे भास ।
स्वप्नावरुनि परंतु झोंपीं गेलों असें कळे खास ॥९३॥
म्हणोनि वस्तुमात्रें चोखें । दृश्य जरी येवढें फांके ।
तेव्हां अज्ञान आथी सुखें । म्हणों ये कीं ॥९४॥
यापरि निर्मळ वस्तूमाजी जरि दृश्य एवढें विकसे ।
अज्ञान नाहिं ऐसें म्हणतां येईल सांग मग कैसें ॥९४॥
अगा ऐसिया ज्ञानातें । अज्ञान म्हणणें को‍उतें ।
काय दिवो करी तयातें । अंधार म्हणिपे ॥९५॥
या दृश्य कारणाला अज्ञान असें कसें म्हणों येई ।
दिवस करी जो त्याला ध्वांत म्हणायासि लाज कसि नाहीं ॥९५॥
अगा चंद्रापासोनि उजळ । जेणें राबिली वस्तु धवळ ।
तयातें काजळ । म्हणिजतसे ॥९६॥
उज्ज्वळ सुधाकराहुनि जेणें वस्तू करूनि दाखविली ।
काजळ असें तयाला म्हणणाराची खचीत धी भ्रमली ॥९६॥
आगीचें काज पाणी । निफजा जरी आणी ।
अज्ञान इया वाहणी । मानूं तरी तें ॥९७॥
पाण्याच्यानें होई जरि केव्हां अग्निचें दहनकार्य ।
अज्ञान करिल दृश्या ऐसें अनुमान होय अनिवार्य ॥९७॥
पूर्णकळीं चंद्रमा । आण‍ऊनी मेळवी अमा ।
तरी ज्ञानें अज्ञान नामा । पात्र होइजे ॥९८॥
पूर्णकलांनी षोडश चंद्र असा जैं दिसे अमातिथिला ।
तें ज्ञान पात्र होइल अज्ञान अशा विरुद्ध नामाला ॥९८॥
वोरसोनि लोभें । विष काय अमृतें दुभे ।
न दुभे तरी न लाभे । विषचि म्हणणें ॥९९॥
पीयूष विषापासुनि स्त्रवलें ही गोष्ट संभवे कैसी ।
जरि संभवे कदाचित् शोभे संज्ञा तया न विष ऐसी ॥९९॥
तैसा जाणणयाचा वेर्‍हारु । जेथ माखला समोरु ।
तेथें आणिजे पुरु । अज्ञानाचा तो ॥१००॥
ज्ञानाचाचि जिथें हा सर्व व्यवहार फांकला दिसतो ।
अज्ञानमृगजळाचा पूर तिथें ये मधेंचि कोठें तो ॥१००॥
तया नांव अज्ञान ऐसें । तरी ज्ञान होआवें तें कैसें ।
येर्‍हवीं कांहीं तें असे । आत्मा काई ॥१०१॥
याला अज्ञान असें बोलावें तरि कसें असें ज्ञान ।
हें वास्तवीक सर्वहि चिन्मात्रचि हें अवेद्य सुज्ञान ॥१०१॥
कांहींच जया न होणें । होय तें स्वतः नेणे ।
शून्याचीं देवांगणें । प्रमाणासी ॥१०२॥
ऐसा तैसा नोहे जें आहे तें स्वरूप तो नेणे ।
नोहे प्रमाण गोचर होई आत्मा अगम्य शून्यपणें ॥१०२॥
असें म्हणावयाजोगें । नाचरे कीर आंगें ।
परी नाहीं लागे । जोडावेंची ॥१०३॥
आहे म्हणण्याजोगी करणी न दिसे मुळींच या ठायीं ।
नाहीं म्हणावा तरि ' मी नाहिं ' असें मूढही वदत नाहीं ॥१०३॥
कोणाचे असणेंनवीन असे । कांहीं न देखतांचि दिसे ।
हें आथी तरी कायिसें । हरतलेंपण ॥१०४॥
निरपेक्ष जया असणें दिसतो प्रत्यक्ष पाहिल्यावीण ।
प्रत्यक्ष सिद्ध ऐशा आत्म्या नाहीं असें म्हणे कवण ॥१०४॥
मिथ्या वादाची कुटी आली । ते निवांतचि साहिली ।
विशेषा दिधली । पाठी जेणें ॥१०५॥
मिथ्यावदारोपा यानें बहु शांतिनें सहन केलें ।
सामान्य विशेषाला आधारत्वेंचि पाठबळ दिधलें ॥१०५॥
जो निमालीही नीद देखे । तो सर्वज्ञ येवढें काय चुके ।
परि दृश्याचिये न टेके । सोयरीक जो ॥१०६॥
देखे निवांत निद्रा ऐसा सर्वज्ञ देखणा कधिंही ।
दृश्यातें देखाया न चुके परि दृश्यवगिं नच येई ॥१०६॥
वेद काय काय न बोले । परी नांवचि नाहीं घेतलें ।
ऐसें कांहीं जोडिलें । नाहीं जेणें ॥१०७॥
काय न वेदपुरुष हा बोले परि नाव घेतलें नाहीं ।
यानें या आत्म्याचें वाणीचा जो नव्हे विषय कधिंही ॥१०७॥
सूर्य कोणा न पाहे । परी आत्मा दाविला आहे ।
गगन व्यापितां ठाये । ऐसी वस्तु आहे ॥१०८॥
वस्तु असी नाहीं जी व्याप्त नमें तेंवि सूर्यभास्य नसे ।
परि आत्मा रवितेजा व्योमव्याप्तीसही न कधिं गिंवसे ॥१०८॥
देह हाडांची मोळी । मी म्हणोनि पोटाळी ।
तो अहंकार गाळी । पदार्थ हा ॥१०९॥
देह हडांची मोळी जी तिजला मी म्हणोनि कंवटाळी ।
तो न अहंकार परी चाले निजशक्ति म्हणुनि त्या टाळी ॥१०९॥
बुद्धि बोद्धया सोके । ते येवढी वस्तु चुके ।
मना संकल्प निके । याहीहूनि ॥११०॥
बुद्धी बोध्यचि जाणे परि आत्म्यावरि तिची मती कुंठे ।
आत्म्याहुनि इतरांच्या संकल्पीं चित्त हें प्रविण मोठें ॥११०॥
विषयांचिया बरडी । अखंड घासती तोंडीं ।
तिये इंद्रियें गोडी । न घेती हे ॥१११॥
विषयाच्या खडकावरि घांसति हीं इंद्रियें स्वकिय तोंडें ।
तीं आत्मानंदाचे चाखायाला न शक्त मृदु भांडें ॥१११॥
परी नाहींपणासगट । खाऊनि भरिलें पोट ।
तें कोणाही सगट । कां फावेल ॥११२॥
नाहींपणासहीतचि जो आहे पण गिळूनि पोटभरी ।
ऐशा अवेद्य आत्म्या प्रमाण वेदादि केंवि विषय करी ॥११२॥
जो आपणासी नव्हे विखो । तो कोणा लाहे देखो ।
जेवीं वाणी न शके चाखों । आपणापें ॥११३॥
नोहे विषय स्वताला त्याला देखूं शकेल अन्य कसा ।
रसना जैसी नोहे चाखायाला समर्थ आत्मरसा ॥११३॥
हें असो नांवें रूपें । पुढां सूनि अमूपें ।
जेथ आली वासिपें । अविद्या हे ॥११४॥
अस्तु अविद्या आली नामें रूपें पुढें करुनि बहुत ।
भेटाया आत्म्याला तंव ती विरली भयस्वरूपांत ॥११४॥
म्हणौनि आपुलेंचि मुख । पहावयाची भूक ।
न बाणे मा आणिक । कें रिघेल ॥११५॥
म्हणुनि स्वरूप अपुलें बघण्याची कल्पना जिथें नुठली ।
तेथें प्रवेश होण्या दुसर्‍याची काय माय हो व्याली ॥११५॥
नाडिलें जें वादीकडे । आंतबाहीर सवडे ।
तैसा निर्णयो सुनाट पडे । केला येथ ॥११६॥
घालूं जातां काडी वादीच्या आंत येचि बाहेर ।
तैसा कितिही केला तरि होईना स्वरूपनिर्धार ॥११६॥
कां मस्तकांत निर्धारिली । छाया उडों पाहे आपुली ।
तयाची फांकावली । बुद्धिः जैसी ॥११७॥
ओलांडूं पाहे जो छाया पडली शिखांत जी अपुली ।
अक्कल किती तयाची वर्णावी खास तन्माति भ्रमली ॥११७॥
तैसें टणकोनी सर्वथा । हें तें ऐसी व्यवस्था ।
करी तो चुकला हाता । वस्तूचा जिये ॥११८॥
त्यापरि जो करि निर्णय वस्तूविषयीं असी जसी ऐसा ।
व्यर्थचि शीण तदा तो छायोल्लंघनिं प्रवृत्त नर जैसा ॥११८॥
आतां सांगिजें तें को‍उतें । शब्दाचा संसार नाहीं जेथें ।
दर्शना बीजें तेथें । जाणीव आणी ॥११९॥
आतां ज्याचे ठायीं नोहे शब्दप्रवेश त्याविषयीं ।
काय वदावें तेथें अवधीही दर्शनासि मुळिं नाहीं ॥११९॥
जयाचेनि बळें । अचक्षुपण आंधळें ।
फिटोनि वस्तु मिळे । देखणी दशा ॥१२०॥
ज्याच्या तेजें अनयन अंधाही देखणी दशा येई ।
ऐशा वस्तूमाजी अज्ञाना ठाव केउता पाहीं ॥१२०॥
आपुलेंचि दृश्यपण । उमसों न लाहे आपण ।
द्रष्ट्टत्वा कीर आण । पडली असतां ॥१२१॥
दृश्यत्व स्वरुपाचें अनुभविण्याला मिळे न द्रष्ट्याला ।
द्रष्टटत्वाची घेउनि आण न देई रिघाव अन्याला ॥१२१॥
कोणा कोण भेटे । दिठी कैंची फुटे ।
ऐक्यासगट पोटें । आटोनि गेलें ॥१२२॥
कोण कुणाला भेटे ऐशा स्थितिमाजि दृष्टि केंवि फुटे ।
ऐक्यासहित सहोदरिं निपटूनी दृश्य सर्वही आटे ॥१२२॥
येवढेंही सांकडें । जेणें सारुनि एकीकडे ।
उघडिलीं कवाडें । प्रकाशाचीं ॥१२३॥
इतुक्यांहि संकटांतें सारुनि एकीकडेस हा उघडी ।
अपुलीं किरणकवाडें द्रष्ट्टत्वा सांडितां न अर्धघडी ॥१२३॥
दृश्याचिया सृष्टी । दिठीवरी दिठी ।
उठिलिया तळवटीं । चिन्मात्रचि ॥१२४॥
द्रष्ट्याची जी दृष्टी तिजवांचुनि भिन्न नाहिं दुजि सृष्टी ।
चिन्मात्र वसे भीतरि भासे बाहेरि दृष्टिवरि दृष्टी ॥१२४॥
दर्शनरिद्धि बहुवसा । चिच्छेष मातला ऐसा ।
जें शिळा न पाहे आरिसा । वेद्यरत्‍नाचा ॥१२५॥
दर्शनसंपत्तीनें केवल चिन्मात्र जाहलें पुष्ट ।
रत्‍नशिळेला अपुलें तेज न कधिं रत्‍नदर्पणीम दृष्ट ॥१२५॥
क्षणक्षणीं नीच नवीं । दृश्याची चोख मदवी ।
दिठीकरवीं वेढही । उदार जो ॥१२६॥
दृष्टीला हा नेसवि नवीं नवीं विविध लुगडिं दृश्याचीं ।
औदार्य असे याचें तरि द्रष्दृत्वा तें हानि केसाची ॥१२६॥
मागिलिये क्षणींचीं आंगें । पारुसीं म्हणोनि वेगें ।
सांडूनि दृष्टि रिगे । नवीया रूपा ॥१२७॥
प्रथम क्षणि जो स्वीकृत दुसर्‍या क्षणिं वेष तो शिळा झाला ।
म्हणुनी दृष्टी पांघरि शीघ्र मनोहर नव्याचि वस्त्राला ॥१२७॥
तैसीच प्रतिक्षणीं । जाणिवेचीं लेणीं ।
लेवऊनि आणी । जाणतेपण ॥१२८॥
तेंवीचि हा प्रतिक्षणिं ज्ञप्तीचीं विविध घडवुनी लेणीं ।
त्यांतें लेवुनि आपुल्या अंगीं हा जाणतेपणा आणी ॥१२८॥
तया परमात्मपदींचें शेष । ना कांहीं तया सुखास ।
आणि होय येवढी कास । कासिली जेणें ॥१२९॥
जें केवळ चिन्मात्रचि केंवि तेथें शेष शेषिभाव उरे ।
कंबर बांधि तथापी होण्याला दृश्य जें असें पसरे ॥१२९॥
सर्वज्ञतेचि परी । चिन्मात्राचे तोंडावरी ।
परी तें आन घरीं । जाणिजेना ॥१३०॥
सर्वज्ञता असा कीं चिन्मात्रत्वासि ती न उल्लंघी ।
स्वरुपाहुनि अन्यगृहा नेणे अपणांत सांठली अवघी ॥१३०॥
एवं ज्ञानाज्ञानमिठी । तेही फांकतसे दिठी ।
दृश्यपणें ये भेटी । आपुलिया ॥१३१॥
ज्ञानाज्ञान उभयही लय पावुनि एथ फांकली दृष्टी ।
द्रष्टा दृश्यमिषानें आपण अपुल्याचि येतसे भेटी ॥१३१॥
तें दृश्य मोटकें देखें । आपण स्वयें दृष्ट्टत्वें तोखे ।
तेंचि दिठीचेनि मुखें । माजि दाटे ॥१३२॥
आधीं द्रष्टा देखे दृश्या तेणेंचि तुष्ट तो होई ।
देखे दृश्या तंव तो आपण दाटेचि आपुल्या ठायीं ॥१३२॥
तेव्हां घेणें देणें घटे । परी ऐक्याचें सूत न तुटे ।
जेंवी मुखीं मुख वाटे । दर्पणें केलें ॥१३३॥
तेव्हां देणें घेणें घडतें परि ऐक्यसूत्र न तुटेची ।
दर्पणिं मुख दिसलें तरि जेंवि न मोडेचि एकता त्याची ॥१३३॥
आंगें आंगावरी पहुडे । चेइला वेगळा न पडे ।
तया वारुवाचेनि पाडें । घेणें देणें ॥१३४॥
जैसा तैसाचि उभा राहुनि होई सुषुप्त अणि जागा ।
अश्व जसा तैसा तद्वयवहारहि देवघेविचा अवघा ॥१३४॥
पाणी कल्लोळाचे मिसें । आपणपैं हेलावे जैसें ।
वस्तु वस्तुवरी खेळे तैसें । सुखें लाहे ॥१३५॥
पाणी तरंगरूपें क्रीडे आपणचि आपुल्या ठायीं ।
तैसें त्रिपुटीव्याजें वस्तुचि वस्तूमधें रमे पाहीं ॥१३५॥
गुंफीवा ज्वाळांचिया माळा । लेयिलियाही अनळा ।
भेदाचिया आहाळां । काय पडणें आहे ॥१३६॥
ज्वालागुंफित माला घाली कंठामधें जरी अनळ ।
तेणें लागेना त्या भेदाचा अग्निला जराहि मळ ॥१३६॥
किं रश्मींचेनि परिवारें । वेढुन घेतला थोरें ।
तरी सूर्यास दुसरें । बोलों येईल ॥१३७॥
पांघरिलेंसें दिसतें जरि सूर्यें वस्त्र किरणजाळाचें ।
कानिं न पडे तथापी नांवहि रविकिरण उभय भेदाचें ॥१३७॥
चांदणियाचा गिवसु । चांदावरी पडलिया बहुवसु ।
काय केवळपणीं त्रासु । देखिजेल ॥१३८॥
तेवींच चांदण्याचें शशि करितो शुभ्र वस्त्र परिधान ।
तरि एकत्व तयाचें बिघडेना जो न रश्मिहुनि भिन्न ॥१३८॥
दळाचिया सहस्त्रवरी । फांको आपुलिया परी ।
परी नाहीं दुसरी । भास कमळीं ॥१३९॥
जेंवि सहस्त्र दळांना पोटीं घेवोनि फांकतें कमळ ।
तरि अन्य स्पर्श नसे तैसें चिन्मात्र एकची विमळ ॥१३९॥
सहस्त्रवरी बाहिया । आहाति सहस्त्रार्जुना राया ।
तरी तो काय तिया । येकोत्तरावा ॥१४०॥
जेंवि सहस्त्रार्जुन तो झाला यद्यपि सहस्त्रभुजयुक्त ।
तरि न सहस्त्र भुजांहुनि भिन्न तया लेखणें दिसे युक्त ॥१४०॥
सौकटाचिया वोजा । पसरो कां बहु पुंजा ।
परी तांथुवीण दुजा । भावो आहे ॥१४१॥
मागावरति सुताचे दिसती जरि लाविले विविध पुंज ।
तंतू हुनि अन्य तिथें दिसतो सांगा पदार्थ काय मज ॥१४१॥
कोटिवरी शब्दांचा । मेळावा घरीं वाचेचा ।
मिनला तर्‍ही वाचा । मात्र कीं ते ॥१४२॥
कोट्यवधी शब्दांचा जमला समुदाय वाणिच्य पोटीं ।
वाणिच एक असे ती नाहीं तिजवांचुनी दुजी गोठी ॥१४२॥
तैसे दृश्याचे डाखळे । नाना दृष्टीचे उमाळे ।
उठती लेखावेगळे । दृष्ट्रत्वेंचि ॥१४३॥
पुष्कळ तरंग उठती दृश्याचे आणि दृष्टिचे नाना ।
द्रष्टाचि ते सकळही त्याहुनि त्या भिन्नपण नसे जाणा ॥१४३॥
गुळाचा बांधा । मोडलिया भोडीचा धांदा ।
जाला तरी नुसधा । गुळची कीं तो ॥१४४॥
ढेप गुळाची फुटतां त्याचे होती सहस्त्रशा तुकडे ।
त्यांही गूळचि म्हणती ढेप फुटे तरि न गूळ तो बिघडे ॥१४४॥
तैसें हें दृश्य देखो । कीं बहु होऊनि फांको ।
परी भेदाचा नव्हे विखो । तेंचि म्हणोनि ॥१४५॥
तैशापरि हा दृष्टा देखो दृश्यासि हो‍उं दे विविध ।
तरि त्याच्या एक अशा चिन्मात्रत्वासि कधिं नये बाध ॥१४५॥
तया आत्मयाच्या भाखा । न पडेचि दुसरी रेखा ।
जरी विश्वा अशेखा । भरला आहे ॥१४६॥
आत्मा जरि बहिरंतरिं जगता सर्वत्र व्यापुनी भरला ।
त्याच्या चिन्मात्रत्वा भेदाचा स्पर्श नाहिं कधिं झाला ॥१४६॥
दुबंधा क्षीरोदकीं । वाणे परी अनेकीं ।
दिसती तरी तितुकीं । सुतें आथी ॥१४७॥
क्षीरोदकिं लुगड्यामधिं दिसती नाना प्रकार रंगाचे ।
परि नीट पाहिं तितुके असती काय प्रकार रंगाचे ॥१४७॥
पातयाचि मिठी । नुकलितां दिठी ।
अवघियाचि सृष्टी । पाविजे जरी ॥१४८॥
मिटलेल्या डोळ्याचें पातें उघडोनि पाहिल्यावीण ।
या सृष्टीचें कोणा पुरुषा होऊं शके जरी मान ॥१४८॥
न फुटतां बीजकणिका । माजि विस्तारे वटु आसिका ।
तरी अद्वैत फांका । उपमा आथी ॥१४९॥
किंवा विस्तारे जरि फुटल्यावांचूनि वटतरूबीज ।
उपमा देतां येइल अद्वैतोद्‍भूत सृष्टिला सहज ॥१४९॥
मग मातें म्यां न देखावें । ऐसेंही भरे हावें ।
तरी आंगाचिये विसवे । सेजेवरी ॥१५०॥
ना देखतां स्वतःला उगें बसावें असे जरी वाटे ।
तरि घेई विश्रांती स्वांगावरि दृश्य जैं सकल आटे ॥१५०॥
पातयाची मिठी । पडिलिया कीजे दिठी ।
आपुलियेचि पोटीं । रिगोनि असे ॥१५१॥
जरि उघड्या डोळ्याची एखादे वेळिं पापणी मिटली ।
तरि अंतरिंची दृष्टी राहे तैसीच अंतरीं नटली ॥१५१॥
कां नुदेलिया सुधाकर । आपणपें भरे सागर ।
ना कूर्मी गिळी विस्तार । आपेंआप ॥१५२॥
अब्धीं चंद्र नुगवतां जेंवि वसे स्वस्थ आपुल्या ठायीं ।
कीं कूर्म हस्तपादां संकोची तरि उणें न त्या येई ॥१५२॥
आंवसेचिये दिवसीं । सतराविये अंशीं ।
स्वयें जैसें शशी । रिगणें होय ॥१५३॥
जेंवि अमावस्येला सतरावी जी स्वकीय चंद्राकला ।
स्वीकारुनि चंद्र जसा राहे चुकवूनि लिकदृष्टीला ॥१५३॥
तैसें दृश्य जिणतां द्रष्टे । पडिले जैताचिये कुटे ।
तया नांव वावटे । आपणपयां ॥१५४॥
दृश्यासि न देखावें ऐसी द्रष्टा जरी धरी हांव ।
दृश्यासि तेंचि कारण हो‍उनि त्याचा तदा फसे डाव ॥१५४॥
सहजें अवघेंचि आहे । तरी कवण कवणा पाहे ।
तें न देखणेंचि आहे । स्वरूपनिद्रा ॥१५५॥
अवघेंचि सहज आहे तेथें कोणासि पाहतो कोण ।
ऐसें न पाहणें जें स्वरूपनिद्राचि ती खचित जाण ॥१५५॥
नाना न देखणें नको । म्हणे मीचि मातें देखों ।
तरी आपेंआप विखो । आपैसें असे ॥१५६॥
सांडुनि न पाहण्याला मीचि मला पाहणें जरी घडलें ।
तरि आपण अपणाला होण्याला विषय काय हो नडलें ॥१५६॥
जें अनादि दृश्यपणें । अनादीचि देखणें ।
हें आतां काय कोणें । रचूं जावें ॥१५७॥
द्रष्टें जसें अनादी तैसेंचि दृश्यही झालें ।
सर्वहि सिद्धचि आहे कोणी नाहीं नवेंचि हें रचिलें ॥१५७॥
अवकाशेशिं गगना । स्पर्शेसीं पवना ।
कीं दीप्तीसीं तपना । संबंधु कीजे ॥१५८॥
अवकाश आणि अंबर गति आणि वायू प्रकाश आणि सूर्य ।
संबंध कोण घडवी यांचा सांगा तुम्हीच ह आर्य ॥१५८॥
विश्वपणें उजिवडे । तरी विश्व देखे पुढें ।
ना तें नाहीं तरी तेवढें । नाहींच देखे ॥१५९॥
द्रष्टा जरी प्रकाशे विश्वपणें विश्वरूप हा पाहें ।
नाहीं तरि तें नाहीं ऐसें जाणोनि स्वस्थ तो राहे ॥१५९॥
विश्वाचें असें नाहीं । विपायें बुडलिया हेंही ।
तरी दशा ऐसी ही । देखतचि ॥१६०॥
आहेपण नाहींपण विश्वाचें उभय होय जरि नष्ट ।
आत्मा त्याहि दशेचा द्रष्टा हो‍उनि बसेचि अवशिष्ट ॥१६०॥
कापुराही आथी चांदणें । कीं तोचि न माखे तेणें ।
तैसें केवळ देखणें । ठायें ठावो ॥१६१॥
स्वांगींच्या शीतपणें कर्पूराचें कधीं न आंग निवे ।
दृश्याच्या योगानें द्रष्ट्या तैसें मिळे न कांहिं नवें ॥१६१॥
किंबहुना ऐसें । वस्तु भलतिये दशे ।
देखतची असे । आपणपयातें ॥१६२॥
किंबहुना वस्तु असो कवणाही भलतिये अवस्थेंत ।
अपुल्यावांचुनि कवणा देखे इतरां न हाचि सिद्धांत ॥१६२॥
मनोरथांची देशांतरें । मनीं कल्पूनि बरें ।
मग तेथें आदरें । हिंडे जैसा ॥१६३॥
कोणी पुरुष जसा कीं चित्तीं कल्पुनि हवा तसा देश ।
मग मोठ्या हौशीनें तेथें अटण्यांत मानि संतोष ॥१६३॥
कां दाटला डोळा डोळियां । डोळाचि तारा हो‍उनीयां ।
स्फुरे चोख म्हणोनियां । विस्मयो नाहीं ॥१६४॥
कीं नेत्र दाबितां त्या चक्रें दिसती विचित्र जीं नाना ।
ती स्फुरणचि नयनाचें त्यापासुनि भिन्नता नसे त्यांना ॥१६४॥
यालागीं एकें चिद्रूपें । देखिजे कीं आरोपे ।
आपणया आपणपें । काय काज ॥१६५॥
यालागिं एक केवळ चिन्मात्रचि एथ होय मग त्याला ।
देखे दुसर्‍या ऐसा कारण आरोप काय करण्याला ॥१६५॥
किळेचें पांघुरण । रत्‍ना उपजवी कोण ।
कीं सोनें ले सोनेंपण । जोड जोडूं ॥१६६॥
रत्‍नाच्या अंगावरि वेष्टी प्रावर्ण कवण तेजाचें ।
मिरवी कैसें अंगीं लेणें लेऊनि हेम हेमाचें ॥१६६॥
चंदन सौरभ वेढी । कीं सुधा आपणया वाढी ।
कीं गूळ चाखे गोडी । ऐसें आथी हें ॥१६७॥
स्वांगा चंदन लावी चंदन किंवा सुधा स्वतां वाढी ।
अमृत स्वतांसि कैसें चाखे किंवा स्वकीय गुळ गोडी ॥१६७॥
कीं उजाळाचे किळे । कापुरा पुटीं दिधलें ।
कीं ताउनी ऊन केलें । आगीतें काई ॥१६८॥
किंवा स्वशुभ्रवर्णें देतां ये काषुरासि पुट काय ।
कीं तापवूनि जैसें करितां ये उष्ण अग्निचें कार्य ॥१६८॥
नाना ते लता । आपुले वेली गुंडाळतां
घर करी न करितां । जयापरी ॥१६९॥
किंवा लता जयापरि गुंडाळित जाय आपुल्या गतिनें ।
तेणें सहज मनोहर केल्यावांचूनि जेंवि कुंजबनें ॥१६९॥
कां प्रभेचा उभला । दीपप्रकाश संचला ।
तैसा चैतन्यें गिंवसिला । चिद्रूप स्फुरे ॥१७०॥
दीपप्रकाश अवघा जैसा आहे प्रमामयचि सारा ।
तैसें जग हें जाणा दृग्वस्तूचाचि चिन्मयपसारा ॥१७०॥
ऐसें आपणयां आपण । आपुलें निरीक्षण ।
करावें येणेंवीण । करीतचि असे ॥१७१॥
मातें म्यां देखावें ऐसें चिंतन नकोचि द्रष्ट्याला ।
या चिंतनाहिवांचुनि आत्मनिरीक्षण अशक्य न तयाला ॥१७१॥
ऐसें हें देखणें न देखणें । हें आंधारें चांदिणें ।
मा चंद्रासि उणें । स्फुरतें कां ॥१७२॥
हें चांदणें किं हें तम चंद्रीं स्फुरती कधीं न हे भाव ।
तेंवि न देखे उण्यापुर्‍याला इथें नसे ठाव ॥१७२॥
म्हणौनि हें न व्हावें । ऐसेंही करूं पावे ।
तरी तैसाचि स्वभावें । आयिता असे ॥१७३॥
कीं हें दृश्य नसावें ऐसी इच्छा जरी तया होई ।
तरि तैसाचि असे तो सिद्धचि त्याचा स्वभाव हा पाहीं ॥१७३॥
द्रष्टा दृश्य ऐसे । दोनी अळुमाळु दिसे ।
तेंहीं परस्परानुप्रवेशें । कांहीं ना कीं ॥१७४॥
द्रष्टा दृश्य अशा या द्वंद्वाचा भास अल्पसा होई ।
तोही परस्परानुप्रवेश होतां उरे न किंचितही ॥१७४॥
तेथ दृश्य द्रष्टा भरे । द्रष्टेपण दृश्यीं सरे ।
माजि दोन्ही न होनि उरे । दोन्हींचें साच ॥१७५॥
दृश्य द्रष्ट्यामाजी द्रष्टा दृश्यांत जैं प्रवेश करी ।
दोनी हरपुनि जातां राहे सद्रूप वस्तु एक खरी ॥१७५॥
मग भलतेथ भलतेव्हां । माझारिले दृश्यदृष्ट्टत्वभावा ।
आटणी करीत खेवा । येती दोन्ही ॥१७६॥
मग केव्हांही कोठें दृश्या द्रष्टेपणाचिया भावा ।
सहजचि अटणी होई परस्परानुप्रविष्ट ते जेव्हां ॥१७६॥
कापुरीं आगीप्रवेश । कीं अग्नी घातला पोतास ।
तैसा नव्हे सौरस । वेंच जाला ॥१७७॥
कापुरिं अग्नीचा कीं कर्पूराचा प्रवेश अग्नींत ।
ऐसें नव्हेचि दृश्य द्रष्टा द्वय होति एकदम शांत ॥१७७॥
येका येक वेंचला । शून्यबिंदू शून्यें पूसिला ।
द्रष्टा दृश्याचा निमाला । तैसें होय ॥१७८॥
एकांतुनि एक वजा जातां बाकी उरे जसें शून्य ।
द्रष्टत्व शून्य होई दृश्यत्वाभाविं जेथ नच अन्य ॥१७८॥
किंबहुना आपुलिया । प्रतिबिंबा झोंबिनलिया ।
झोंबीसगट आटोनियां । जाइजे जेंवी ॥१७९॥
प्रतिबिंबाशीं झोंबी करावया धांवला जरी कोणी ।
झोंबीं प्रतिबिंबहि तें हरपुनि कांहीं नुरेचि निर्वाणीं ॥१७९॥
तैसें रुसतां दृष्टी । द्रष्टादृश्यभेटी ।
येती तेथ मिठी । दोहींची पडे ॥१८०॥
त्यापरि द्रष्टा जाई दृश्याला भेट द्यावया जेव्हां ।
दर्शन लयासि जाउनि दोघे एकत्व पावती तेव्हां ॥१८०॥
सिंधू पूर्वापर । न मिळती तंवचि सागर ।
मग येकवट नीर । जैसें होय ॥१८१॥
पूर्वापर सिंधूची नोहे अन्योन्य जोंवरी मिळणी ।
शोभे समुद्र ऐसें नांव दिसे मग चहूंकडे पाणी ॥१८१॥
बहुये हे त्रिपुटी । सहज होतया राहाटी ।
प्रतिक्षणीं काय ठी । करीतसे ॥१८२॥
वारंवार अशी ही त्रिपुटी होवोनि सहज मावळती ।
काय करावी त्याची मीमांस प्रतिपदीं न कोमजती ॥१८२॥
दोन्ही विशेष गिळी । ना निर्विशेषातें उगळी ।
उघडझांपी येक डोळीं । वस्तुचि हे ॥१८३॥
दृश्य द्रष्टा ऐसे पोटीं घालुनि विशेष हे दोन्ही ।
मग निर्विशेष ऐसा भाव धरावा तिथें वदा कोणी ॥१८३॥
पातया पातें मिळे । कीं द्रष्ट्टत्व सैंघ पघळे ।
तिये उन्माळितां मावळे । नवलावो ॥१८४॥
डोळा मिटला असतां द्रष्टेपण ते चहूंकडे पसरे ।
उन्मीलन होतांची अपुल्याठायींच तें स्वतांचि मुरे ॥१८४॥
दृष्टादृश्यांचिया ग्रासीं । मध्यें उल्लेख विकासी ।
योगभूमिका ऐसी । अंगी वाजें ॥१८५॥
द्रश्य द्रष्टा यांच्या आलिंगनि उभय भाग हारपले ।
बा योगभूमिकेचें जेव्हां केवल स्वरूपची उरलें ॥१८५॥
उठिला तरंग बैसे । पुढें आनुहि नुमसे ।
ऐसा ठाई जैसें । पाणी होये ॥१८६॥
लाट उठोनी विरतां जंव नाहीं दूसरी पुन्हां उठली ।
ऐशा संधीमाजी मध्यास्थिति वारिची जसी ठेली ॥१८६॥
कां नीद सरोनी गेली । जागृति नाहीं चेइली ।
तेव्हां होय आपुली । स्थिति जैसी ॥१८७॥
अथवा निद्रा संपुनि जंव नाहीं जागृती दिशा आली ।
ऐशा संधीमाजी असते मध्यस्थिती जसी अपुली ॥१८७॥
नाना एका ठाऊनि उठी । अन्यत्र नव्हे पैठी ।
हे गमे तैसिया दृष्टीं । दिठी सुतां ॥१८८॥
किंवा एक पदार्था सोडुनि दुसर्‍यावरी जंव न गेली ।
स्थिति ऐशा संधींतिल दृष्टीची जेंवि जाय अनुभविली ॥१८८॥
कां मावळों सरला दिवो । रात्रीचा न करी प्रसवो ।
तेणें गगनें हा भावो । वाखाणिला ॥१८९॥
किंवा दिन मावळला आणि न अद्यापि रात्रही झाली ।
तै स्थिती संध्येची जसि गगनचि साक्षी असे जया काळीं ॥१८९॥
घेतला श्वास बुडाला । घांपता नाहीं उठिला ।
तैसा दोहींसी सिंवतला नव्हे जो अर्थ ॥१९०॥
एक श्वास बुडाल्यानंतर जंव नाहिं दूसरा उठला ।
दोहींचाही स्पर्श न ऐसा जो अर्थ आठवा त्याला ॥१९०॥
कीं अवघांचि करणीं । विषयांचीं घेणीं ।
करितांचि येके क्षणीं । जें कीं आहें ॥१९१॥
किंवा एकचि वेळीं पांचांहीं इंद्रियीं विषय पांच ।
करितां ग्रहण जसा ये अनुभव आत्मानुभूति तैसीच ॥१९१॥
तयासारिखा ठावो । हा निकराचा आत्मभावो ।
येणें कां पाहों । न पाहों लाभे ॥१९२॥
या दृष्टांतावरुनी ध्यानीं येईल आत्मभावाची ।
खूण स्ववेद्य जेथ न सोय न बघण्याचि आणि बघण्याची ॥१९२॥
कायी आपुलिये भूमिके । आरसा आपुले निकें ।
पाहों न पाहों शके । हें कें आहे ॥१९३॥
अपुल्या अंगामाजी अरिसा आपण बधूं शके न शके ।
वांयाचि बोलणें हें पक्षद्वय युक्तिच्या कसा न टिके ॥१९३॥
समोर पाठिमोरिया । मुखें होऊं ये आरिसिया ।
वांचुनि तयाप्रति तया । होआवें कां ॥१९४॥
अरशामुळेंचि सन्मुख अथवा विन्मूख बोलती लोक ।
एकीकडेसि सारुनि अरसा सन्मूख नाहिं ना विमुख ॥१९४॥
सर्वांगें देखणा रवी । परी ऐसें घडे केवी ।
जो उदो अस्तुची चवी । स्वयें घेपे ॥१९५॥
सर्वांगिं देखणा खग खरा परंतू असे घडे केंवी ।
कीं उदयास्ता अपुल्या पाही कधिं तरि सहस्त्रकिरण रवी ॥१९५॥
कीं रस आपणिया पिये । कीं तोंड लप‍उनि ठाये ।
हें रसपणें नव्हे । तया जैसें ॥१९६॥
आहेचि जो स्वतां रस चाखे कैसा स्वतांसि तो बोला ।
किंवा मुख नुघडे जरि काय तरि रसपणासि तो मुकला ॥१९६॥
तैसें पाहणें न पाहणें । पाहणेंपणेंचि हों नेणे ।
आणि दोन्हीही येणें । स्वयेंचि असिजे ॥१९७॥
दर्शन आणि अदर्शन न कळे त्या दर्शनस्वरूपाला ।
कारण दोनीं रूपें स्वयेंचि तो हो‍उनी असे ठेला ॥१९७॥
जें पाहाणेंचि म्हणौनियां । पाहणें नव्हे आपणयां ।
तैं न पाहणें आपसया । हाचि आहे ॥१९८॥
आतां याचें स्वरूपचि दर्शन म्हणुनीच पाहणें नाहीं ।
तरि मग न पाहणेंची आहे तो स्पष्ट हें दिसे पाहीं ॥१९८॥
आणि न पाहणें मा कैसें । आपणपें पाहों बैसे ।
तरी पाहणें आपैसें । हाचि पुढती ॥१९९॥
आपण अपणा पाही हें कैसें संभवे तरी सांगा ।
म्हणुनी न पाहणें जें तेंचि पहाणें न यांत संशय गा ॥१९९॥
हीं दोन्ही परस्परें । नांदती येका हारें ।
बांधूनि येरयेरें । नाहीं केलीं ॥२००॥
दोनी भाव परस्पर विरुद्ध म्हणुनी परस्परांला ते ।
बाधित करिती जरि ते बसले आहेत एकपंक्तीतें ॥२००॥
पाहणेंया पाहणें आहे । तरी न पाहणें हेंचि नव्हे ।
म्हणौनि याची सोये । नेणती दोन्ही ॥२०१॥
दर्शनरूपा दर्शन आहे म्हणुनी न पाहणें नाहीं ।
यास्तव त्यासि पहाणें न पाहणें शिवति त्यासि नच दोन्ही ॥२०१॥
एवं पाहणें न पाहणें । चोरुनियां असणें ।
ना पाहे तरी कोणें । काय पाहिलें ॥२०२॥
एवं चोरुनि राहे आदर्श नदर्श नाहिं आत्मा गा ।
पाहे म्हणाल जरि तुम्हि कोणीं कोणासि पाहिलें सांगा ॥२०२॥
दिसतेनि दृश्याभासें । म्हणावें ना देखिलें ऐसें ।
तरी दृश्यास्तव दिसे । ऐसें नाहीं ॥२०३॥
रचिलें आधीं दृश्यचि द्रष्ट्या द्रष्ट्टत्व आणिलें तेणें ।
ऐसें नव्हे परंतू भासे द्रष्ट्टत्व मात्र दृश्यपणें ॥२०३॥
दृश्य दृष्टीसी दिसे । तरी साच कीं द्रष्टा असे ।
आतां नाहीं तें कैसें । देखिलें होय ॥२०४॥
दृश्य दिसे दृष्टीला परि तें द्रष्ट्यासि सोडुनी नाहीं ।
नाहीं तें केंवि दिसे मृगजळ तें जेंवि सूर्यकरिं पाहीं ॥२०४॥
मुख दिसो कां दर्पणीं । परी असणें कीं तये मुखपणीं ।
तरी जाली ते वायाणी । प्रतीति कीं ॥२०५॥
मुख दिसलें जरि दर्पणिं आहे तें वास्तवीक स्वस्थानीं ।
दृश्यत्वें जी झाली मिथ्या वदनप्रतीति ती म्हणुनी ॥२०५॥
देखतांचि आपणियातें । आलिये निदेचेनि हातें ।
तया स्वप्नाऐसें येथें । निहाळितां ॥२०६॥
निजला असतां स्पप्नीं पुरुष जसा आप आपणां देखे ।
तैशाचि परी द्रष्टा पाहे दृश्यासि तें जणूं परकें ॥२०६॥
निद्रिस्थ सुखासनीं । वाहिजे आन वाहाणीं ।
तो साच काय ते सणी । दशा पावे ॥२०७॥
जी वहिली भुयांनीं ऐशा शिबिकेंत बैसला सुप्त ।
आपणचि सर्व हो‍उनि काय दशा ही खरीच त्या प्राप्त ॥२०७॥
कीं शिसेंवीण येक येकें । दाविलीं राज्य करिती रंकें ।
तैसींच तियें सतुकें । आथी काई ॥२०८॥
मज शिर नाहीं ऐसें कीं झाला राज्यलाभ मज रंका ।
ऐसें देखे स्वप्नीं तरि तें कोणी म्हणेल सत्यचि का ॥२०८॥
ते निद्रा जेव्हां नाहीं । तेव्हां जो जैसा जिये ठाईं ।
तैसाचि स्वप्नीं कांहीं । न दाविजेचि कीं ॥२०९॥
निद्रा नसते वेळीं तो नर जैसा जया ठिकाणिं असे ।
तैसाचि स्वप्नकाळी अंतर दोही स्थितींत कांहिं नसे ॥२०९॥
तान्हेलया मृगतृष्णा । न भेटल्या सीण जे सणा ।
मा भेटलया कोणा । काय भेटलें ॥२१०॥
भेट न होतां मृगजळ नदिची फारचि तृषार्त जो शिणला ।
येतां तिच्या तटाकीं लाभ न एकाहि बिंदुचा त्याला ॥२१०॥
कीं साउलिचेनि व्याजें । मेळवीलें जेणें दुजें ।
तयाचें कारणें वांझें । जालें जैसें ॥२११॥
छाया पाहुनि अपुली मानुनी तिजला दुजा पुरुष कोणी ।
खेळे तिच्या बरोबर तरि त्याचें ज्ञान कवण वाखाणी ॥२११॥
तैसें दृश्येंकरुनियां । तें द्रष्ट्यातें द्रष्टया ।
दाउनि धाडिलें वायां । दाविलेंपणही ॥२१२॥
देवोनि द्रष्ट्याला दृश्याचें रूप दावितें त्याला ।
मग दाविलेपणाही दृश्याभावेंचि व्यर्थ तो गेला ॥२१२॥
तें दृश्य द्रष्टाचि आहे । मा दावर्णे कां साहे ।
न दाविजे तरी नोहे । तया तो कांहीं ॥२१३॥
कारण दृश्यचि द्रष्टा आहे तरि त्यासि दाविणें वांया ।
जरि दाविलें न त्याला नाहीं असें कवण शक्त बोलाया ॥२१३॥
आरिसा पाहतां राहे । तरी मुखचि वांया जाये ।
ना तेणेंवीण आहे । आपणपेंचि ॥२१४॥
दर्पणिं बघणें त्यजिलें तरि वांया वदन काय तें गेलें ।
अरसा नसतांनाही स्वस्थळिं आहे तसेंचि तें ठेलें ॥२१४॥
तैसें आत्मयातें आत्मया । न दावीचि पैं माया ।
तरी आत्मा वावो कीं वायां । तेचि ना कीं ॥२१५॥
यापरि आत्म्यालाही आत्मा दावूं शके न ही माया ।
तरि मिथ्या आत्मा कीं माया द्याया जबाब प्रश्नाला ॥२१५॥
आपणपें द्रष्टा । न करितां असे पैठा ।
आतां जालाचि दिठा । कां करावा ॥२१६॥
याला कोणि न करिता द्रष्टा आहे स्वतांचि हा सिद्ध ।
याला द्रष्टा करणें परसंबधें दिसे असंबद्ध ॥२१६॥
नाना मागुतें दाविलें । तरी पुनरुक्त तेंचि जालें ।
येणेंही बोलें गेलें । दावणें वृथा ॥२१७॥
अथवा सिद्धचि वस्तू दाखविली तरि विशेष फल काय ।
यालागिं दाविलेंपण एथें वायांचि दवडिलें जाय ॥२१७॥
दोरा सर्पाभासा । साचपणें दोर कां जैसा ।
द्रष्टा दृश्य तैसा । द्रष्टा साचु ॥२१८॥
बा जेविं रज्जुसर्पाभासीं रज्जूचि सत्य अहि खोटा ।
त्यापरि दृश्य द्रष्टा उभयांमाजी खरा असे द्रष्टा ॥२१८॥
दर्पणें आणि मुखें । मुख दिसे हें चुके ।
परी मुखीं मुख सतुकें । दर्पणीं नाहीं ॥२१९॥
दर्पणमिषें मुखाला दुसरें जणुं वदन भासतें जैसें ।
बघणार्‍याचें केवळ वदन खरें दर्पणस्थ नच असे ॥२१९॥
तैसा द्रष्टा दृश्या दोहों । साच कीं देखतां ठावो ।
म्हणौनि दृश्य तैं बावो । देखिलें जर्‍ही ॥२२०॥
तैसा दृश्यद्रष्टयांमाजी द्रष्टाचि होय तो साच ।
दिसलें दृश्य जरी तो भ्रममात्रचि जें मुळांत नाहींच ॥२२०॥
वावो कीर होये । तर्‍ही दिसतें तंव आहे ।
येणें बोलें होये । आथी ऐसें ॥२२१॥
भ्रममात्र कां असेना परि दिसतें तें असत्य नोहे कीं ।
जें जें नसोनि दिसतें कारण अज्ञान त्या म्हणति लोकीं ॥२२१॥
तरी आन आनातें । देखोनि होय देखतें ।
तरी मानूं ये तें । देखिलें ऐसें ॥२२२॥
एकानें दुसर्‍याला देखुनि द्रष्टेपणा जरी येई ।
तरि देखिलें असे त्या मानूं येईल नियम हा पाहीं ॥२२२॥
येथें देखोनि कां न देखोनि । ऐक्य का नाना होऊनि ।
परि हा येणेंवाचूनि । देखणें असे ॥२२३॥
देखो कीं नच देखो किंवा नाना किं एक होवो हा ।
द्रष्टाचि सर्व झाला देखे अपणाविना न कांहि पहा ॥२२३॥
आरिशानें हो कां दाविलें । तरी मुखचि मुखें देखिलें ।
तो न दावी तरी संपलें । मुखचि मुखीं ॥२२४॥
अरिसा जरि दावितसे वदन तरी मुखचि पाहतें वदन ।
जरि तो न दावि त्याला राहे तें मुख मुखींच संचून ॥२२४॥
तैसें दावितें नाहीं । तरी हाचि ययाचा ठायीं ।
ना दाविला तरीही । हाचि यया ॥२२५॥
दर्शविता जैं नाहीं द्रष्टा राहेचि आपुल्या ठायीं ।
जारि दाविला तरीही जैसा तैसाचि तो असे पाहीं ॥२२५॥
जागृतीं दाविला । कां निद्रा हारविला ।
परी जैसा येकला । पुरुष पुरुषीं ॥२२६॥
कोणासि नीज येतां आहे जैसा तसाचि तो असतो ।
किंवा जागा झाला तरि तो त्याहुनि दुजा पुरुष नसतो ॥२२६॥
कां रायतें तूं रावो । ऐसा दाविजे प्रत्ययो ।
तर्‍ही ठायें ठावो । राजाचि असे ॥२२७॥
नृप आहेसि असा कीं प्रत्यय राजासि कोण जरि दावी ।
त्या प्रत्ययें नृपाला काय मिळाली नवीन नृपपदवी ॥२२७॥
ना तरी रायपण राया । नाणिजे कीं प्रत्यया ।
तरी कांहीं उणें तया । माजि असे ॥२२८॥
किंवा राजत्वाचा प्रत्यय कोणीं न दाविला त्याला ।
तरि येत नाहिं तेणें लेशहि त्याच्या उणीव पदवीला ॥२२८॥
तैसें दावितां न दावितां । हा ययापरौता ।
चढे ना तुटे आयिता । असतचि असे ॥२२९॥
त्यापरि दृश्य द्रष्ट्या दाखवि अथवा न दाखवी तरि हा ।
द्रष्टा जसा तसाची राहे वृद्धिक्षयाविणेंचि पहा ॥२२९॥
तरी कां निमित्तमिसें । हा ययातें दाऊं बैसे ।
देखतें नाहीं तैं आरिसें । देखावें कोणें ॥२३०॥
दावायासि स्वतांला द्र्ष्ट्याला कासया निमित्तमिसें ।
द्रष्टाचि नाहिं तरि मग दावावें काय सांग आदर्शें ॥२३०॥
दीप दावी तयातें रची । कीं तेणें सिद्धि दीपाची ।
सत्ता निमित्ताची । येणें साच ॥२३१॥
जो दीप पुरुष लावी त्या दीपानें तया प्रकट केलें ।
तैसेंचि हें बरळणें कीं दृश्यें देखण्यासि दाखविलें ॥२३१॥
वन्हीतें वन्हिशिखा । प्रकाशी कीर देखा ।
परी वन्ही न होनि लेखा । येईल काई ॥२३२॥
अग्नीतें प्रकट करी अग्निज्वाला असें जरी भासे ।
अग्नी मुळींच नसतां ज्वालेचें जन्म संभवे कैसें ॥२३२॥
आणि निमित्त जें बोलावें । तें येणें दिसोनी दावावें ।
देखिलें तर्‍ही स्वभावें । दृश्यहि हा ॥२३३॥
एथें निमित्त कथिलें जें त्यातें दाविणार द्रष्टाची ।
दावी स्वयेंचि दिसुनी पांघरि द्रष्टाचि शाल दृश्याची ॥२३३॥
म्हणौनि स्वयंप्रकाशा यया । आपणपें देखावया ।
निमित्त हा वांचुनीयां । नाहींच मा ॥२३४॥
म्हणुनी दृश्यमात्र अशा आत्म्याला आपणासि देखाया ॥
नलगे निमित्त दुसरें स्वतांवीण कीं स्वयं प्रकाशाया ॥२३४॥
भलतेन विन्यासें । दिसत तेणेंचि दिसे ।
हा वांचूनि नसे । येथें कांहीं ॥२३५॥
दृश्यपणें विस्तारो किंवा देखो स्वतांचि हा पाहीं ।
द्रष्ट्यावांचुनि नाहीं निमित्त दुसरें दिसावया कांहीं ॥२३५॥
लेणें आणि भांगारें । भांगारचि येक स्फुरे ।
कां जे येथ दुसरें । नाहींच म्हणौनि ॥२३६॥
भूषण आणी सोनें उभयांमाजी सुवर्णची स्फुरतें ।
कारण इथें पहातां दुसरें कांहीं नसे तयापरतें ॥२३६॥
जळ तरंगीं दोहीं । जळावांचूनि नाहीं ।
म्हणौनि आन कांहीं । नाहीं ना नोहे ॥२३७॥
पाणी तरंग उभयांमाजी पाण्याविणें नसे कांहीं ।
तैसें द्रष्ट्यावांचुनि वस्तू नाहीं दुजी इथें पाहीं ॥२३७॥
हो कां घ्राणानुमेयो । येवो कां हातीं घेवो ।
लाभो कां दिठीं पाहो । भलतैसें ॥२३८॥
दृष्टीस दिसो किंवा अनुमेय असो हि परिमळें नाका ।
हातीं घेतां येवो तज्ज्ञान दुज्या पथें मिळेना कां ॥२३८॥
परी कापुराचा ठाईं । कापुरावांचूनि नाहीं ।
तैशा रितीं भलतयाही । हाचि यया ॥२३९॥
कर्पूरांत परंतू कर्पूरत्वाविणें नसे कांहीं ।
तैसे आत्म्यामाजी द्रष्ट्टत्वाविण दुजें नसे पाहीं ॥२३९॥
आतां दृश्यपणें दिसो । कां द्रष्टा हो‍उनि असो ।
परी हा वांचूनि अतिसो । नाहीं येथ ॥२४०॥
दृश्यपणें हा भासो द्रष्टा होवोनि हा असो अथवा ।
कवणहि रूप धरो हा सोडी न कधींच आपुल्या भावा ॥२४०॥
गंगा गंगापणें वाहो । कां सिधु होऊनि राहो ।
पाणीपणा नवलावो । न देखों कीं ॥२४१॥
गंगा गंगारूपें वाहो राहो समुद्र होवोनी ।
रूपें जरी निराळीं वस्तू उभयांत एकची पाणी ॥२४१॥
थिजावें की विघरावें । हें अप्रयोजक आघवें ।
घृतपण नव्हे । अनारिसें ॥२४२॥
थिजलें किंवा पातळ कवण अवस्थेंतही असो तूप ।
जरि भिन्न अवस्था कीं या बदलेना कधी स्वकीय घृतरूप ॥२४२॥
ज्वाला आणि वन्हि । न लेखिजेति दोन्ही ।
वन्हिमात्र म्हणौनि । आन नव्हेचि ॥२४३॥
ज्वाला वन्ही यांची भिन्नत्वें कवणही न करि गणना ।
कारण अग्निच दोनीं नावें जरि भिन्न ठेविलीं त्यांना ॥२४३॥
तैसें दृश्य कां द्रष्टा । या दोन्ही दशा वांझटा ।
पाहतां एकी काष्ठा । स्फूर्तिमात्र तो ॥२४४॥
त्यापरि द्रष्टा आणी दृश्य असा भेद सर्वथा काया ।
आत्मा स्फूर्तिच केवल हें तत्त्वज्ञचि समर्थ समजाया ॥२४४॥
इये स्फूर्तिकडूनि । नाहीं स्फूर्तिमात्रवांचूनि ।
तरी काय देखोनि । देखत असे ॥२४५॥
स्फूर्तीकडूनि बघतां स्फूर्तीविण नाहिं लेशही दुसरें ।
दुसरें देखायाला आत्म्याला एथ सांग काय उरे ॥२४५॥
पुढें फरकेना दिसतें । ना मागें डोकावी देखतें ।
पाहतां येणें ययातें । स्फुरद्रूपचि ॥२४६॥
दृश्य पुढें पसरे अणि मागुनि द्रष्टा बघे असें नाहीं ।
हा स्फूर्तिमात्र केवल आत्माचि दृश्य तोचि द्रष्टाही ॥२४६॥
कल्लोळें जळीं घातलें । सोनेंनी सोनें पांघुरलें ।
दिठीचे पाय गुंतले । दिठीसीचि ॥२४७॥
लाट जळांत बुडाली पांघरिलें हेमवस्त्र हेमानें ।
अपुल्या पायांची गति रोधिलि दृष्टीमधेंचि दृष्टीनें ॥२४७॥
श्रुतीसि मेळविली श्रुती । दृतीसी मेळविली दृती ।
कां तृप्तीसि तृप्ती । वोगरिली ॥२४८॥
नादचि ऐके नादा वासातें हुंगिलें जणूं वासें ।
तृप्तिपुढे वाढीलें जें वायां ताट पूर्ण तृप्तिरसें ॥२४८॥
गुळें गुळ परवडिला । मेरु सुवर्णें मढिला ।
कां ज्वाळीं गुंडाळला । अनळ जैसा ॥२४९॥
गुळ गुळें पाकविला सोन्यानें मेरु अद्रि मढवीला ।
किंवा ज्वालावसनें जेविं हुताशन समग्र वेष्टियला ॥२४९॥
हें बहु काय बोलिजे । किं नभ नभाचिये रिघे सेजे ।
मग कोणें निदिजे । कीं जागें कोण ॥२५०॥
काय बहुत सांगावें गगनाची शेज करुनि गगन निजे ।
जागें कुणीं असावें झोंपावें कुणिं नभांत एकचि जें ॥२५०॥
हा येणें पाहिला ऐसा । कांहीं न पाहिला जैसा ।
आणि न पाहतांही आपैसा । पाहणेंचि हा ॥२५१॥
म्हणुनी वस्तू वस्तुसि पाहे तरि पाहिलें असें नोहे ।
अथवा न पाहणेंही नोहे जरि वस्तु वस्तुसि न पाहे ॥२५१॥
येथें बोलणें न साहे । जाणणें न समाये ।
अनुभव न लाहे । आंग मिरऊं ॥२५२॥
वाणी असह्य झाली एथ नुरे जाणिवेसि अवकाश ।
अनुभाव्य नसे म्हणुनी अनुभवही थोर होतचि हताश ॥२५२॥
म्हणौनि ययातें येणें । ये परीचें पाहणें ।
पाहतां कांहीं कोणें । पाहिलें नाहीं ॥२५३॥
म्हणुनी याणें यातें पहण्याचा जो प्रकार तो ऐसा ।
कोणीं न देखिलें जगुं ऐशापरि पाहणें निराभासा ॥२५३॥
किंबहुना ऐसें । आत्मेन आत्मा प्रकाशे ।
न चेतूचि चेऊं बैसे । जयासि तो ॥२५४॥
किंबहुना आत्म्यानें आत्मा झाला इथें प्रकाशित गा ।
निद्रेंत ना निजे जो होई तो केंवि जागृतिंत जागा ॥२५४॥
स्वयें दर्शनाचिया सवा । अवाघियाची जाती फवा ।
परी निजात्मभावा । न मोडतांही ॥२५५॥
व्हावें स्वकीय दर्शन म्हणुनी सर्व प्रकार बघण्याचे ।
भोगुनि मोडूं नेदी किंचितही ऐक्य आत्मवस्तूचें ॥२५५॥
न पाहतां आरिसा असों पाहे । तरी तेंचि पाहणें होये ।
आणि पाहणेंन तरी जाय । न पाहणें पाहणें ॥२५६॥
अरिसा न पाहतां जरि उगा बसे तरिहि पाहणें होई ।
जरि पाहिला तरीही दर्शन किंवा अदर्शनहि नाहीं ॥२५६॥
भलतैसा फांके । परि एकपणा न मुके ।
नाना संकोचे तरी असकें । हाचि आथी ॥२५७॥
कितिही जरी पसरला भंग न त्याच्या कदापि ऐक्याला ।
अथवा संकोचातें पावे जरि तोचि सर्व हें झाला ॥२५७॥
सूर्याचिया हाता । अंधकार न ये सर्वथा ।
मा प्रकाशाची कथा । ऐकता का ॥२५८॥
जरि अंधार कदापी सूर्याच्या सर्वथा न ये हाता ।
तरि सांग उजेडाची त्याच्या कानीं कसी पडे वार्ता ॥२५८॥
अंधकार कां उजिवडु । हा एकला एकवडु ।
जैसा कां मार्तंडु । भलतेथें ॥२५९॥
दोन्ही प्रकश अणि तम गांवीं नाहींत जेविं सूर्याच्या ।
तो एकलाचि तळपे राहो कवण्याहि देशिं गगनाच्या ॥२५९॥
तैसा आवडतिये भूमिके । आरूढलियाहि कौतुकें ।
परी ययातें हा न चुके । हाचि ऐसा ॥२६०॥
त्यापरि आत्मा हो का कवण्याही भूमिकेवरी ठेला ।
बोधस्वरूप म्हणुनी क्षणही न चुके निजानुभूतीला ॥२६०॥
सिंधुची सीव न मोडे । पाणीपणा सळु न पडे ।
मोडले जरि गाडे । तरंगांचे ॥२६१॥
शतशा तरंग यद्यपि उठुनि निमाले तरीहि निजसीमा ।
नुल्लंघी रत्‍नाकर भेद न जळीं तरि उणी पडे उपमा ॥२६१॥
रश्मी सूर्यांचि आथी । परि बिंबाबाहेर जाती ।
म्हणौनि बोधसंपत्ती । उपमा नोहे ॥२६२॥
सूर्यों किरण असति परि बिंबाबाहेर पसरती दुर ।
यालागीं ही उपमा न जुळे बोधात्मयासि भरपूर ॥२६२॥
आणि पळ्हेचा दोडा । न पडतां तडा ।
जग तंव कापडा । न भरेचि कीं ॥२६३॥
कार्पासाचीं बोंडें फुटुनी कापूस जंव नये हाता ।
त्याचें कापड बनुनी उपयोगा येइनाचि तो जगता ॥२६३॥
सोनयाचा रवा । रवेपणाचिया ठेवा ।
अवघियाचि अवयवा । लेणें नव्हे ॥२६४॥
सोन्याच्या कांडीतें आटविल्याविण मुशींत सोनार ।
कैसा समर्थ होई त्यापासुनि बनविण्या अलंकार ॥२६४॥
न फेडितां आडवावो । दिगंतौनि दिगंता जावो ।
न ये मा पावो । उपमा काई ॥२६५॥
प्रतिबंध काढल्याविण मधल्या वायूसि अन्य देशाला ।
जाणें अशक्य म्हणुनी उपमा याची न योग्य आत्म्याला ॥२६५॥
म्हणौनि इये आत्मलीले । नाहीं आन कांटाळें ।
आतां ययाचिये तुळे । हाचि पैं ॥२६६॥
यापरि शोधूं जातां न मिळे उपमाचि आत्मलीलेला ।
यावरुनी हें ठरलें उपमा याचीच शोभते याला ॥२६६॥
स्वप्रकाशाच्या घांसीं । जेवतां बहु वेगेंसीं ।
वेचे ना परि कुसी । वाखही न पडे ॥२६७॥
जेवित असतां वेगें ग्रास बहु स्वप्रकाश अन्नाचे ।
अन्नाचा व्यय नोहे तरि भरले कोपरेहि पोटाचे ॥२६७॥
ऐसा निरुपमा परी । आपुलिये विलास वरी ।
आत्मा राणीव करी । करविली जेणें ॥२६८॥
ऐसा निरुपम आत्मा अपुल्यांतचि आपुल्या विलासानें ।
करि राज्य चक्रवर्तीं एथ शिरावें कुठोनि अज्ञानें ॥२६८॥
तयातें म्हणिपे अज्ञान । तैं न्याया भरलें रान ।
आतां म्हणे तयाचें वचन । उपसाहों आम्ही ॥२६९॥
याला कोणि म्हणे जरि अज्ञान तरि शिरे वनीं न्याय ।
साहूं तद्वचनाला योग्य इथें मौन सर्वथा होय ॥२६९॥
आत्मा प्रकाशीं तें अज्ञान । ऐसें म्हणणें हन ।
तरि निधी दावी तें अंजन । न म्हणिजे कायी ॥२७०॥
सर्वप्रकाशकात्मा जो त्या अज्ञान ही दिली पदवी ।
अंजन कां न म्हणावें तरि त्या वस्तूसि जी निधी दावी ॥२७०॥
सुवर्ण गौर अंबिका । न म्हणिजे तसें काय कालिका ।
तैसा आत्मप्रकाशका । अज्ञानवाद ॥२७१॥
जन म्हणति कालिका तिज जी केली अंबिका सुवर्णाची ।
संज्ञा अज्ञान तसी स्वयंप्रकाशाविरुद्ध अर्थाची ॥२७१॥
येर्‍हवीं शिवौनि पृथ्वीवरी । तत्वाचिया वाणेपरी ।
जयाचा रश्मिकरीं । उजाळ येती ॥२७२॥
ईशापासुनि पृथ्वीपावेतों सर्व तत्त्वविस्तार ।
ज्याच्या तेजें भासित होती त्याचा प्रकाश किति थोर ॥२७२॥
जेणें ज्ञान सज्ञान होये । दृङ्मात्र दृष्टीतें विये ।
प्रकाशाचा दिवो पाहे । प्रकाशासि ॥२७३॥
ज्याच्या स्वयंप्रकशें भासित सूर्यादि सर्वही झालें ।
ज्ञाना ज्ञानपणा ये जेणें दृङ्मात्र दृष्टितें व्यालें ॥२७३॥
तें कोणें निकृष्टें । दाविलें अज्ञानाचेनि बोटें ।
ना तमें सूर्य मोटें । बांधितां निके ॥२७४॥
ऐसा प्रकाश घन जो त्याला अज्ञान नांव जो ठेवी ।
तो मूढ मोट बांधी गुंडाळुनि अंधकारवस्त्रिं रवी ॥२७४॥
अपूर्वा ज्ञानाक्षरीं । वसतां ज्ञानाची थोरी ।
शब्दार्थाची उजरी । अपूर्व नव्हे कीं ॥२७५॥
अज्ञान अक्षरत्रय यांतचि दिसतें महत्व ज्ञानाचें ।
अस्वर पूर्वीं ज्याच्या अपूर्व तें ज्ञान दाविलें साचें ॥२७५॥
लाखेचे मांदुसे । आगीचें ठेवणें कायिसें ।
आंतबाहेरी सरिसें । करुनि घाली ॥२७६॥
लाखेच्या पेटीमधिं अग्नी घालूनि ठेविला जरि तो ।
त्या पेटीला जाळुनि सर्वहि अग्नीच हो‍उनी जातो ॥२७६॥
म्हणौनि जग ज्ञानें स्फुरतें । बोलतां अज्ञानवादातें ।
विखुरलीं होतीं आंतें । वाचेचिये ॥२७७॥
म्हणुनी जग हें स्फुरणचि असतां अज्ञानवाद जो बोले ।
त्याची जीभ अवगली त्याचें वाग्जाळ फार शेफरलें ॥२७७॥
आखुरीं तव गोवधु । पुढारा अनृतबाधु ।
मा कैसा अज्ञानवादु । कीजे ज्ञानीं ॥२७८॥
गोवध या उच्चारें गाय न मरतांहि येइ वाग्दोष ।
तेविं ज्ञाना म्हणतां अज्ञान व्यर्थ दोष वाणीस ॥२७८॥
आणि अज्ञान म्हणणें । स्फुरतसे अर्थपणें ।
आतां हेंचि ज्ञान कोणें । मानिजे ना ॥२७९॥
अज्ञानस्फूर्ती जी ज्ञानचि तें अर्थदृष्टिनें आहे ।
आतां तरि हें ज्ञानचि ठरलें मग मान्य नाहिं कवणा हें ॥२७९॥
असो हें आत्मराजें । आपणापें जेणें तेजें ।
आपणचि देखिजे । बहुये परी ॥२८०॥
हा आत्मराज तस्मात् अपणाला आपुल्या प्रकाशानें ।
पाहतस बहुरूपें त्या कीजे काय एथ अज्ञानें ॥२८०॥
निर्वचितां जें झांवळे । तेंचि कीं लाहे डोळे ।
डोळ्यापुढें मिळे । तेंचि तया ॥२८१॥
तर्कासि कांहिं भासे डोळ्यालाही पुढें तसेंचि दिसे ।
तेंचि तया प्राप्त असे म्हणुनी अज्ञानरूप येइ पिसें ॥२८१॥
ऐसें जगज्ञान जें आहे । तें अज्ञान म्हणे मी वियें ।
येणें अनुमानें हों पाहे । आथी ऐसें ॥२८२॥
ज्ञानचि जें जगताचें त्याचें कारण म्हणाल अज्ञान ।
तरि त्याच्या अस्तित्वाविषयीं होईल सहज अनुमान ॥२८२॥
तंव अज्ञान त्रिशुद्धीं नाहीं । हें जगेंचि ठेविलें ठाई ।
जे धर्मधर्मित्व कहीं । ज्ञानाज्ञाना असे ॥२८३॥
परि मी त्रिवार सांगें कीं हें अज्ञान निश्चयें नाहीं ।
अज्ञानगुण नव्हे तत्कार्यहि न ज्ञान सिद्ध हें पाहीं ॥२८३॥
कां जळ मोतीं विये । राखोंडिया दीप जिये ।
तरी ज्ञानधर्म होय । अज्ञानाचा ॥२८४॥
मोत्यापोटीं पाणी राखुंडीपोटिं जन्म घेईल ।
दीप जरी तेव्हांची ज्ञानहि अज्ञानधर्म होईल ॥२८४॥
चंद्रम्या निघती ज्वाळा । आकाश आते शिळा ।
तरि अज्ञान उजळा । ज्ञानातें वमी ॥२८५॥
चंद्रीं ज्वाला निघती किंवा नभिं खाण होय दगडांची ।
तरी अज्ञानापासुनि उत्पत्ती शक्य होय ज्ञानाची ॥२८५॥
क्षीराब्धीं काळकूट । हें येकि परीचें बिकट ।
परी काळकूटीं चोखट । सुधा कैंची ॥२८६॥
अघटित हेंचि दिसे कीं व्याला तो क्षीरसिंधु कृष्णविष ।
मग हें घडेल कैसें कीं त्या विषिं जन्म घेइ पीयूष ॥२८६॥
ना ज्ञानीं अज्ञान जालें । ते होतांचि अज्ञान गेलें ।
पुढतीं ज्ञान एकलें । अज्ञान नाहीं ॥२८७॥
ज्ञानीं अज्ञान जरी उपजे ऐसें कदाचित घडेल ।
तरि अज्ञाननिवृत्ती हो‍उनियां ज्ञान मात्रचि उरेल ॥२८७॥
म्हणौनि सूर्य सूर्याचियेवढा । चंद्र चंद्राचि सांगडा ।
ना दीपाचिया पडिपाडा । ऐसा दीप ॥२८८॥
यास्तव रवी रवीसम उपमा चंद्रासि होय चंद्राची ।
दीपाला दीपाची त्यापरि बोधासि होय बोधाची ॥२८८॥
प्रकाश तो प्रकाश कीं । यासी न वचे घेईं चुकी ।
म्हणोनि जग असकी । वस्तुप्रभा ॥२८९॥
आहे प्रकाश केवळ त्याचा तोचि प्रकाशक न अन्य ।
भासवि सर्वा विश्वा निरुपाधिक तेंचि आत्मचैतन्य ॥२८९॥
आणि विभाति यस्य भासा । सर्वमिदं हा ऐसा ।
श्रुति काय वायसा । ढेंकर देती ॥२९०॥
सर्वं विभाति यस्याभासा ऐसी प्रसिद्ध जी वाणी ।
स्वानुभवें श्रुति बोले व्यर्थ असे काय निखिल काहाणी ॥२९०॥
यालागिं वस्तुप्रभा । वस्तुचि पावे शोभा ।
जातसे लाभा । वस्तुसीचि ॥२९१॥
यास्तव या आत्म्याला केवल आत्मप्रभाव शोभवितो ।
देउनि आत्मसुखाचा लाभहि त्याला चितींचि तोषवितो ॥२९१॥
वांचुनि वस्तु यया । आपणपें प्रकशावया ।
अज्ञान हेतु वांया । अवघेंचि ॥२९२॥
म्हणुनी नसेचि हेतू दुसरा आत्मप्रकाश होण्याला ।
अज्ञान हेतु म्हणणें कवण्याही जुळत नाहिं युक्तीला ॥२९२॥
म्हणौनि अज्ञान सद्भावो । कोणे परी न लाहों ।
अज्ञान कीर वावो । पाहों ठेलें ॥२९३॥
यास्तव अज्ञानाची कुण्या परिहि सिद्ध होइना सत्ता ।
घेतां शोध कितीही त्याचा लागे न किंचितहि पत्ता ॥२९३॥
परी तमाचा विखुरा । न जोडोचि दिनकरा ।
रात्रीचिय घरा । गेलियाही ॥२९४॥
माग तमाचा दिवसा लागेना शोधितांहि सूर्याला ।
म्हणूनी रात्रीं धुंडी तरि सांगा काय हो मिळे त्याला ॥२९४॥
कां निंद खोळे भरितां । जागणेंहि न ये हाता ।
येकलिया टळटळितां । टाकिजे जेंवि ॥२९५॥
प्रदरीम भरुनी घेण्या निद्रेला कितिहि यत्‍न जरि केला ।
निद्रा जागृति दोनी न लाभतां पुरुषमात्र तो उरला ॥२९५॥
॥ इत्यज्ञानखंडणे सप्तमप्रकरणं समाप्तम् ॥
॥ प्रकरण ७ वें समाप्त ॥