प्रकरण चवथे
आतां अज्ञानाचेनि मारें । ज्ञान अभेदें वावरे ।
नीद मारुनि जागरें । नांदिजे जेंवि ॥१॥
ज्ञान अभेदें राही अज्ञानातें समूळ निरसून ।
जागृति नांदे जैसी सुषुप्त्यवस्थेसि ठार मारून ॥१॥
कां दर्पनाचा निघाला । ऐक्यबोध पहिला ।
मुख भोगी आपला । आपणचि ॥२॥
किंवा मुखासमोरिल एकिकडे दर्पणासि सारूनी ।
मुख भोगी तें जैसें अपणामधिं ऐक्यबोध परतोनी ॥२॥
ज्ञान जियातियापरी । जगीं आत्मैक्य करी ।
तैं सुरिया खोंचे सुरी । तैसें जालें ॥३॥
एकात्मकता तैसी जगदात्म्याचीच ज्ञान हें दावी ।
टोंची सुरीस सुरि जशि उपमा ही योग्य त्या गमे घ्यावी ॥३॥
लावि आंत ठाऊनि कोपट । तो साधी आपणया सगट ।
कां बांधला चोरट । मोटेमाजी ॥४॥
बसुनी आंत घराला लावुनि अग्नी स्वतांसि जाळितसे ।
किंवा मोटेमाजी चोर जसा बांधिला स्वतां गिंवसे ॥४॥
आगी पोतासाचेनि मिसें । आपणपें जाळिलें जैसें ।
ज्ञानाज्ञाननाशें । तैसें जालें ॥५॥
कीं कापुरासि जाळुनि अपणासह शांत होइ अग्नि जसा ।
अज्ञानातें निरसुनि नुरेच हा आत्मबोधही तैसा ॥५॥
अज्ञानाचा टेंका । नसतांही ज्ञानाधिका ।
फांके जव उपखा । आपुला पडे ॥६॥
अज्ञानाचा टेंका जोंवरि तोंवरिच बोध हा मिरवी ।
झळके अधिकाधिक तो जोंवरि अस्तासि जाया बोधरवी ॥६॥
दशा ही ते निमालिया । येणें जे उवाया ।
तें केवळ नाशावया । दीपाचे परी ॥७॥
अधिकचि वाढत जाई दीप जयांतील संपलें तेल ।
ऊर्जित दीपदशाही कारण नाशासि जेविं होईल ॥७॥
उठणें कीं पडणें । कुचभाराचें कोण जाणे ।
फाकणें कीं सुकणें । जाउळाचें ॥८॥
उत्थान किं पतनचि हें कुचभाराचें न कोणिही नेणे ।
जातीपुष्पाचेंही कठिण समजणें विकास कीं सुकणें ॥८॥
तरंगाचें रूपा येणें । तयाचि नांव निमणें ।
कां विजूचें उदैजणें । तोचि अस्तु ॥९॥
उत्थान तरंगाचें होतें तंव नाशही दिसे त्याचा ।
कीं नयना वाटे जो झाला तो उदय अस्तचि विजेचा ॥९॥
तैसें पिऊनि अज्ञान । तंववरी वाढे ज्ञान ।
जंव आपुलें निधन । निःशेष साधे ॥१०॥
पिउनी अज्ञान तसें पावतसे वृद्धि तोंवरी ज्ञान ।
जोंवरि पावतसे तें पूर्णत्वें अंतिं आपुलें निधन ॥१०॥
जैसें कल्पांतींचें भरितें । स्थळजळा दोहींतें ।
बुडविल्या आरौतें । राहूंचि नेणे ॥११॥
प्रळयजळाचें भरतें बुडवुनि दोनी स्थळा जळाला तें ।
भिन्न न राहूं नेणे उदकपणें एक करुनि दोघांतें ॥११॥
कीं विश्वाही वेगळ । वाढे जैसें सूर्यमंडळ ।
तैं तेज तम निखळ । तेंचि होये ॥१२॥
किंवा तेज रवीचें वाढे अत्यंत गगनिं सर्वकडे ।
व्यापुनि दिसे तदा त्या दोनींचा भेद दृष्टिला न पडे ॥१२॥
नाना नीद मारूनी । आपणपें नरोनी ।
जागणें ठाके होऊनी । जागणेंचि ॥१३॥
किंवा निद्रा मारुनि जागृति जी मागुती निखळ उरते ।
जागृति हें नांव तिला शोभेना जागणेंचि केवल तें ॥१३॥
तैसें अज्ञान ओटोनियां । ज्ञान येतें उवाया ।
ज्ञाना ज्ञान गिळूनियां । ज्ञानचि होये ॥१४॥
अज्ञानातें निरसुनि ज्ञाना उत्कर्ष होतसे जेव्हां ।
त्यासि उतार पडोनी ज्ञानचि केवल उरे तसें तेव्हां ॥१४॥
ते वेळीं पुनिवा भरे । ना आवसां सरे ।
ते चंद्रींचि उरे । सतरावी जेवीं ॥१५॥
भरपुर पूर्णिमेला ना अवसेला सरे चंद्रकला ।
ती सतरावी जेवीं ज्ञानकलाही तसी असे विमला ॥१५॥
कां तेजांतरें नाटोपे । कोणे तमें न सिंपे ।
ते उपमेचें जाउपें । सूर्याचि होये ॥१६॥
दुसर्‍या तेजानें जो होई तेजस्वि जो तमें न मळे ।
ऐशा त्या सूर्याला उपमा सूर्याविणें दुजी न जुळे ॥१६॥
म्हणोनि ज्ञानें उजळे । कां अज्ञानें रुळे ।
तैसें नव्हे निर्वाळें । ज्ञानमात्र जें ॥१७॥
तेंवि ज्ञानें उजळे अज्ञानेंकरुनि लुप्त जें होई ।
ऐसा नव्हेचि आत्मा निरपेक्षचि बोध मात्र तो पाहीं ॥१७॥
परि ज्ञानमात्रें निखळें । तेंचि कीं तया कळे ।
कायी देखिजे बुबुळें । बुबुळा जेविं ॥१८॥
जें ज्ञानमात्र निर्मळ त्याला त्याणेंचि केविं जाणावें ।
स्वेतर वस्तू साक्षी बुबुळानें बुबुळ केविं देखावें ॥१८॥
आकाश आपणंया रिघे । कायि आगी आपणयां लागे ।
आपुले माथां ओळघे । आपण कोण्ही ॥१९॥
अंबरि अंबर कैसें शिरूं शके अग्निला कसा अग्नी ।
लागे स्वमस्तकावरि चढुनि बसाया समर्थ नच कोणी ॥१९॥
दिठी आपणयां देखे । स्वाद आपणयां चाखे ।
नाद आपुलें आइके । नादपण ॥२०॥
नाद कसा नादाला ऐके, दृष्टी स्वतां कसी देखे ।
स्वादचि कीं स्वादाला अपुल्या आपण कसा बरें चाखे ? ॥२०॥
सूर्य सूर्यासि विवळे । कां फळ आपणयां फळे ।
परिमळ परिमळें । घेपत असे ॥२१॥
सूर्य प्रकाशि सूर्या केविं कसें फळ फळासि येईल ।
परिमळ हूंगायाला परिमळ कैसा समर्थ होईल ? ॥२१॥
तैसें आपणयां आपण । जाणतें नव्हे जाण ।
म्हणोनि ज्ञानपणेंवीण । ज्ञानमात्र जें ॥२२॥
तैसा चिद्रुप आत्मा समर्थ नोहे स्वतांसि जाणाया ।
तो ज्ञानमात्र म्हणुनी न च तदपेक्षा स्वयं प्रकाशाया ॥२२॥
आणि ज्ञान ऐसी सोये । ज्ञानपणेंचि जरी साहे ।
तरी अज्ञान हेंही नोहे । ज्ञानपणेंचि ॥२३॥
जो ज्ञानरूप आत्मा तो जाणाया जरी हवें ज्ञान ।
तें ज्ञान नामधारी आम्ही म्हणतों तयासि अज्ञान ॥२३॥
जैसें तेज जें आहे । तें आंधारें कीर नोहे ।
मा तेज तर्‍ही होये । तेजासि कायि ॥२४॥
जें तेज निखळ आहे कधिंही अंधार नच शिवे त्यातें ।
मग तेजासी देणें तेज असें नांव व्यर्थची दिसतें ॥२४॥
तैसें असणें आणि नसणें । हें नाहीं जया होणें ।
आतां मिथ्या ऐसें येणें । बोलें गमे ॥२५॥
आहेपण नाहींपण उभयहि ज्याला न लागती शब्द ।
ऐसें म्हणतां येई त्याला शून्यत्व ये असा वाद ॥२५॥
तरि कांहीं नाहीं सर्वथा । ऐसी जरी व्यवस्था ।
तरी नाहीं हे प्रथा । कवणासी पां ॥२६॥
याचें उत्तर ऐका जरि म्हणतां सर्वथा नसे कांहीं ।
तरि कांहीं नाहीं असि कवण्या ज्ञानें कळे स्थिती बा ही ॥२६॥
शून्य सिद्धांतबोध । कोण सत्ता होय सिद्ध ।
नसतां हा अपवाद । वस्तूसी जो ॥२७॥
जरि वस्तूची सत्ता नसती जीला न आदि ना अंत ।
कवणाच्या सत्तेनें शून्य असा होय सिद्ध सिद्धांत ॥२७॥
माल्हवितां दिवे । माल्हविता जरी मालवे ।
तरी दीप नाहीं हें फावे । कोणासि पां ॥२८॥
दीपा मालविणारा जरि दीपासह मुळींच मालविला ।
तरि दीप नष्ट झाला ऐसी ख्याती कळेल कवणाला ॥२८॥
कीं निद्रेचेनि आलेपणें । निदेलें तें जाय प्राणें ।
तरी नीद भली हें कोणें । कोणासी पां ॥२९॥
किंवा निजला असतां झाला जरि सुप्त नर गतप्राण ।
तरि त्या सुप्तिसुखाची सांगा कवणासि होय आठवण ॥२९॥
घट घटपणें भासे । तद्भंग भंगे आभासे ।
सर्वथा नाहीं तैं नसे । कोणें म्हणावें ॥३०॥
घट भासे असतांना फुटला जैं भग्न तो असा भासे ।
नाहिंच जैं तो तेव्हां कवण म्हणे सर्वथा नसे ऐसें ॥३०॥
म्हणोनि कांहीं नाहींपण । देखतां नाहीं नोहे आपण ।
नोहूनि असणेंनयावीण । असणें जें ॥३१॥
म्हणुनी जेणें भासे नाहींपण तो नव्हेचि तों शून्य ।
असण्यावांचुनि आहे ऐसा अनुभव जयासि तो धन्य ॥३१॥
परि आणिका का आपणियां । न पुरे विषो होआवया ।
म्हणोनि नसावया । कारण कीं ॥३२॥
आत्मा कधीं स्वतांला किंवा दुसर्यासि तो विषय नोहे ।
यालागीं तो आहे ऐसें म्हणण्या न बुद्धिला साहे ॥३२॥
जो निरंजनीं निदेला । तो आणिकीं नाहीं देखिला ।
आपलाही निमाला । आठव तया ॥३३॥
निर्जन वनांत निजला तो नर कोणीच देखिला नाहीं ।
झोंपीं गेलों ऐसी त्याची त्याला नसेचि अठवण ही ॥३३॥
परि जीवें नाहीं नोहे । तैसें शुद्ध असणें आहे ।
हें बोलणेंही न साहे । असे नाहींचें ॥३४॥
परि तो जिवंत नाहीं ऐसें नोहे तसेंचि हें शुद्ध ।
वस्तूचें रूप असे असण्या नसण्याविणें असे सिद्ध ॥३४॥
दिठी आपणया मुरडे । तें दिठीपणही मोडे ।
परी नाहीं नोहे फुडें । जाणचि ते ॥३५॥
दृष्टी जेव्हां परते स्वतांकडे ती पदार्थ नच पाहे ।
परि ती नाहीं ऐसें म्हणों नये देखणें तिचें आहे ॥३५॥
कां काळा राहे काळवखा । तो आपणा ना आणिकां ।
न चोजवे तरि असिकां । हा मी बाणे ॥३६॥
किंवा मनुष्य काळा स्वतांसि दुसर्यासि वा दिसत नाहीं ।
तरि तत्सत्ता सिद्धचि मी आहें या ध्वनीवरुनि पाहीं ॥३६॥
तैसें असणें का नसणें । हें कांहींचि माणुसवाणें ।
नसोनि असणें । ठायें ठावो ॥३७॥
तैसें असणें नसणें त्या न शिवति हीं विशेषणें दोनी ।
तरि न त्यजितां अपुली सत्ता तो राहतो निजस्थानीं ॥३७॥
निर्मळपणें आपुला । आकाशाचा संच विराला ।
तो स्वयें असे पुढिला । कांहीं नाहीं ॥३८॥
निर्मलरूपें राहे यद्यपि आकाश आपुल्या ठायीं ।
पाहतया लोकांना पोकळ म्हणुनी जणूं मुळिंच नाहीं ॥३८॥
कां आंगीं कीं निर्मळपणीं । हारपलिया या पोखरणी ।
हें आणिकवांचूनि पाणी । सगळेंचि आहे ॥३९॥
जैसें शुष्क सरोवरिं शुष्कोदक अन्य दृष्टिला न दिसे ।
परि तें अपुल्या ठायी पुर्वीं जैसें तसेंचि असे ॥३९॥
आपणा भाग तैसें । असणेंचि जें असे ।
आहे नाहीं ऐसें । सांडूनियां ॥४०॥
तैसें असणें नसणें सांडुनि दो भाव आपणामाजी ।
केवळ अस्तित्वानें राहे चिद्रूप आपुल्या तेजीं ॥४०॥
निदेचें नाहींपण । आणि निमालियाही जागरण ।
असिजे कां नेण कोण । न हो‍ऊनि जैसें ॥४१॥
निद्रेचें नसतेपण जागृतिचा भाव विसरूनी गेला ।
या संधीतिल जी स्थिति समजे जो अनुभवी असे त्याला ॥४१॥
कां भूमि कुंभ ठेविजे । तै सकुंभता आपजे ।
तो नेलिया म्हणिजे । तेणेंवीण ॥४२॥
भुमिस सकुंभ म्हणती तिजवरती ठेवितां जसा कुंभ ।
तेथुनि उचलुनि नेतां म्हणती भूमीस त्या जन निकुंभ ॥४२॥
परी दोन्ही हे भाग । न शिवती भूमीचें अंग ।
ते वेळीं भूमि तैसें चांग । चोख जे असणें ॥४३॥
परि हे भाव उभयही कधिंही शिवती न भूमिभागाला ।
तैसे असणें नसणें उभयहि शिवती न शुद्ध रूपाला ॥४३॥
॥ प्रकरण चौथें समाप्त ॥