प्रकरण नववे
आतां आमोद सुनास जालें । श्रुतीसी श्रवण रिघालें ।
आरिसे उठिले । लोचनेंसी ॥१॥
परिमळ नासिक झाला शब्दाला रूप येइ कानाचें ।
नेत्रचि अरसा झाला गमन घडे विषय देशिं नमनाचे ॥१॥
आपुलेनि समीरपणें । वेल्हावती विंजणे ।
कीं माथेचि चांफेपणें । बहकताती ॥२॥
पवनचि पंखा होता नाहीं अपेक्षाचि भिन्न पंख्याची ।
चंपक होता मस्तक माळाया गरज नाहीं सुमनांची ॥२॥
जिव्हा लोधली रसें । कमळ सूर्यपणें विकाशे ।
चकोरचि जैसे । चंद्रमा जाले ॥३॥
जिव्हा रसत्व पावे सुर्याचें रूप येइ कमलाला ।
चंद्रचि चकोर होतां कवण पुसे मग रसा रावेस शशिला ॥३॥
फुलेंचि जालीं भ्रमर । तरुणीचि झाली नर ।
जालें आपुलें शेजार । निद्राळूचि ॥४॥
फूलचि झाले मधुकर तरुणी झाली तसीच तरुण नर ।
किंवा निद्नाळू नर झाला अपुलें स्वतांचि शेजार ॥४॥
चूतांकुर जाले कोकिळ । आंगचि जालें मळपानिळ ।
रस जाले सकळ । रसनावंत ॥५॥
झाले चूतांकुर पिक, मलयानिल जाहला स्वतःअंग ।
स्वस्वाद घ्यावयासी रसना फुटल्या रसासि सर्वांग ॥५॥
दिठीवियाचा रवा । नागरु इया ठेवा ।
घडिला का कोरिवां । परि जैसा ॥६॥
दृष्टीपुढें दिसे जें तिमिर विविधसें मनोहराकार ।
तेथें दृश्य द्रष्टा उभयहि दृष्टिच न त्याहुनी इतर ॥६॥
तैसें भोग्य आणि भोक्ता । दिसे आणि देखता ।
हें सरलें अद्वैता । अफुटामाजी ॥७॥
त्यापरि भोक्ता आणी भोग्य द्रष्टा तसेंचि दृश्य जग ।
हीं युग्में अव्दैतीं पावति लय जें अभेद्य एक बघ ॥७॥
सेवंतीपणा बाहेरी । न निगतांचि परी ।
पांती सहस्त्रवरी । उपलविजे ॥८॥
शेवति पुष्पाआंतचि सहस्त्रशा फुलति पाकळ्या तरि तें ।
सगळें पुष्यचि म्हणवी तैसें चिन्मात्र एक जें दिसतें ॥८॥
तैसें नवां नवां अनुभवीं । वाजतां वाधावी ।
अक्रियेच्या गांवीं । नेणिजे तें ॥९॥
तैसे नवे नवे जरि होती व्यवहार विविध मुक्ताचे ।
विधिला जरि अनुसरला मोडेना अक्रियत्व कधिं त्याचें ॥९॥
म्हणोनि विषयांचेनि नांवें । सुनी इंद्रियांचे थवे ।
सैंघ घेती धावे । समोरही ॥१०॥
विषयोन्मुख होवोनी इंद्रियसमुदाय जाइ त्याजकडे ।
परि त्या निजसुखगोडी कळल्यानें विषयभोक्‍तृता न घडे ॥१०॥
परि आरिसा दिठी शिवे । तंव दिठीसी दिठी फावे ।
तैसें जालें धावे । वृत्तिचे या ॥११॥
दर्पणतल शिवताक्षणिं दृष्टी परतोनि येइ दृष्टिवरी ।
त्यापरि विषयावरि मन जातां निजधामिं येइ माघारी ॥११॥
नाग मुदी कल्लोळ कंकण । त्रिलिंगीं भेदली खूण ।
घेतां तर्‍ही सुवर्ण । घेइजे कीं ॥१२॥
नाग मुदी आणि कंकण लिंगत्रय शब्दिं जरि दिसे भिन्न ।
एकचि घेणाराच्या दृष्टीनें त्रिविध वस्तु न सुवर्ण ॥१२॥
वेंचून आणूं कल्लोळ । म्हणोन घापे करतळ ।
तेथें तरी निखळ । पाणीचि फावे ॥१३॥
पाहुनि अफाट सागरिं जललहरी त्यांसि उचलुनी घेतां ।
घेणाराच्या जैसें उदकाविण किमपि तें न ये हाता ॥१३॥
हातापासीं स्पर्शु । डोळ्यांपासीं रूपसु ।
जिव्हेपासी मिठांशु । कोण्ही एकु ॥१४॥
स्पर्श कराला समजे निजविषयस्वाद जाणते रसना ।
वर्ण श्वेत असे जो कापुरिं तो विषय होतसे नयना ॥१४॥
तर्‍ही परिमळापरौतें । मिरवणें नाहीं कापुरातें ।
तेवीं बहुतांपरी स्फुरतें । तेंचि स्फुरे ॥१५॥
कर्पूरांत तथापी तत्त्व सुगंधाविणें दुजें नाहीं ।
तैसें नाना परिनें स्फुरतें चिन्मात्र एकची पाहीं ॥१५॥
म्हणोनि शब्दादि पदार्थ । क्षोत्रादिंचे हात ।
घ्यावया जेथ । उजू होती ॥१६॥
यास्तव शब्दस्पर्शादिक विषयाशीं घडेल संयोग ।
क्षोत्रादि इद्रियांचा तेव्हां होता गमे पहा भोग ॥१६॥
तेथें संबंधु होय न होय । तंव इंद्रियांचें तें नोहे ।
मग असतेंचि आहे । संबंधु ना ॥१७॥
परि संबंध तयशीं होतो तंव इंद्रियें विषयभोगीं ।
अत्यासक्त न होतां राहति होवोनि मग्न निजरंगीं ॥१७॥
जिये पेरीं दिसती उंसीं । तियें लाधती कीं रसीं ।
कांति जेवीं शशीं । पुनिवेचिया ॥१८॥
जीं जीं उसांत दिसती पेरें तितुकीं रसांतही असती ।
किंवा कला सकलही संचित राकाशशीकधें होती ॥१८॥
पडिलें चांदावरी चांदिणे । समुद्रीं जालें वरिषणें ।
विषयां करणें । भेटती तैसीं ॥१९॥
हो‍उनि वृष्टि समुद्रीं कीं चंद्री चांदणें पडुनि जोडे ।
जो अर्थ तोचि इंद्रियाविषयांच्या भेटिनेंहि पदरिं पडे ॥१९॥
म्हणोन तोंडाआड पडे । तेंचि वाचा वावडे ।
परि सामाधि न मोडे । मौनमुद्रेची ॥२०॥
म्हणुनी तोंडा येई तैसा उच्चार होय वाणीचा ।
बिघडे नाचि तथापी लेशहि तेणें समाधि मौनाचा ॥२०॥
व्यापाराचे गाडे । मोडतांही अपाडें ।
अक्रियेचें न मोडे । पाउल केंही ॥२१॥
चाले असंख्य बाहिर व्यापाराची जरी घडामोड ।
तरि अंतरी तयाच्या लवही अक्रियपणा न ये बिघड ॥२१॥
पसरूनि वृत्तिचीं वावें । दिठी रूपातें दे खेवे ।
परि साचाचेनि नांवें । कांहींच न लभे ॥२२॥
पसरूनियां वृत्तीचे बाहू रूपासि दृष्टि कंवटाळी ।
परि वस्तुत्वें त्याच्या हाता किमपी न येइ त्या वेळीं ॥२२॥
तमातें घ्यावया । उचलूनि सहस्त्र बाहिया ।
शेवटीं रवि इया । हाचि जैसा ॥२३॥
अंधार घ्यावयाला पसरुनि अपुल्या सहस्त्र बाहूंला ।
तरणी धांवे तंव त्या हातीं आपण स्वतांचि सांपडला ॥२३॥
स्वप्नींचिया विलासा । भेट इन इया आशा ।
उठिला तंव जैसा । तोचि मा तो ॥२४॥
स्वप्नांतिल तरुणीला आलिंगायासि ऊठला तरुण ।
तंव एकलाचि आपण देखे तेथें दुजें नसे कवण ॥२४॥
तैसा उदैलया निर्विषयें । ज्ञानी विषयी हों लाहे ।
तंव दोन्ही न होनि होये । काय नेणों ॥२५॥
विषयप्राप्ती झाल्या ज्ञानी होतो क्षणामधीं विषयी ।
तंव तो विषय नव्हे ना विषयीही वस्तुमात्रची पाहीं ॥२५॥
चंद्र वेंचूं गेला चांदिणें । तंव वेचिलें काय कोण ।
विऊनि वांझे स्मरणें । होती जैसीं ॥२६॥
चंद्र प्रवृत्त झाला वेंचाया चांदणें जरी अपुलें ।
तरि काय वेचिलें वद वीउनि वंध्यात्व मानसीं उरलें ॥२६॥
प्रत्याहारादि अंगीं । योगें अंग टेंकिलें योगीं ।
तो जाला इये मार्गी । दिहाचा चांदु ॥२७॥
चित्तनिरोध करोनी योगी जन प्रत्यहार जो करिती ।
दिन शशिसम निष्फल तो तेणें अक्रियपणा नये हातीं ॥२७॥
येथ प्रवृत्ति वोहटे जिणें । अप्रवृत्तिसी वाधावणें ।
आतां प्रत्यङ्‍मुखपणें । प्रचारु दिसे ॥२८॥
जसजसि प्रवृत्ति होई कमी तसि तसि निवृत्तिही अधिक ।
हो‍उनि सहजचि त्याची चाले अंतर्मुखेंचि वर्तणुक ॥२८॥
द्वैतदशेचें आंगण । अद्वैत वोळगे आपण ।
भेद तंव तंव दुण । अभेदासी ॥२९॥
द्वैतपणें जें दिसतें अद्वैतचि तत्त्वदृष्टिला वाटे ।
जंव जंव भेद प्रकटे अधिकचि अद्वैत अंतरीं भेटे ॥२९॥
कैवल्याही चढावा । करित विषयसेवा ।
जाला भृत्यु भज्य कालोवा । भक्तिच्या घरीं ॥३०॥
विषयोपभोग ज्याचा जिंकी मोक्षासिही निजानंदें ।
भज्यभजक जोडीही ऐक्यानें भक्तिच्या घरीं नांदे ॥३०॥
घरामाजीं पायें । चालितां मार्गुही तोचि होये ।
ना बैसे तरी आहे । पावणेंचि ॥३१॥
पायीं चालत असतां अपुल्या घरीं तोचि मार्गही होई ।
अथवा स्वस्थ बसे जरि तरि तेथें पोंचलाचि तो पाहीं ॥३१॥
तैसें भलतें करितां । येथें पाविजे कांहीं आतां ।
ऐसें नाहीं न करिता । ठाकिजेना ॥३२॥
कर्म हवें तें करितां तेणें प्राप्तव्य त्या नसे कांहीं ।
अथवा कांहिं न करितां बसला म्हणतां नये उगा तैंही ॥३२॥
आठ‍उ आणि विसरु । तयातेंहि घेऊं नेदी पसरु ।
दशेचा विव्हारु । असाधारणु ॥३३॥
विसर न होइ विसरतां आठवितांही न होय आठवण ।
ऐशा अतर्क्य मुक्तस्थितिचें करणें अशक्य निर्वचन ॥३३॥
जाली स्वेच्छाचि विधि । स्वैर जाला समाधी ।
दशे ये मोक्षऋद्धि । बैसों घापे ॥३४॥
स्वेच्छाचि विधी ज्याला झाला स्वच्छंद वर्तनसमाधी ।
ऐशा दशेंत शोभे मुक्ताची पूर्ण मोक्षसंसिद्धी ॥३४॥
जाला देवोचि भक्तु । ठावोचि जाला पंथु ।
होऊन ठेला एकांतु । विश्वचि हें ॥३५॥
देवचि झाला पूजक गांवचि गंतव्य जाहला पंथ ।
ऐशा मुक्त नराला सर्व त्रिभुवनचि होइ एकांत ॥३५॥
भलतेउतेनि देवें । भलतेन भक्त होआवे ।
बैसला तेथें राणिवे । अकर्मु हा ॥३६॥
ईश्वर हो‍उनि रहटे भक्त कदाचीत हो‍उनी वागे ।
बाध न येइ तथापी त्याच्या अक्रियपणासि त्या योगें ॥३६॥
देवाचिया दाटणी । देउका जाली आटणी ।
देशकाळादि वाहाणी । येईच ना ॥३७॥
सर्वत्र देव भरला केंवि तिथें देउळा उरे ठाव ।
मग देशकाल कैचें त्याचें उरलें नसे किमपि नांव ॥३७॥
देवीं देवोचि न माये । मा देवी के अन्वयो आहे ।
तेथ परिवारु बहु ये । अघडता कीं ॥३८॥
देवाच्या पूर्णत्वीं देवत्वा मावण्या नसे ठाव ।
कवण पुसे मग देविस परिवाराचें नको मुळिच नांव ॥३८॥
ऐसियाही स्वामिभृत्यसंबंधा । लागीं उठली श्रद्धा ।
तैं देवोचि नुसधा । कामविजे ॥३९॥
ऐशा दशेंतही जरि मन इच्छी भज्यभजकताभावा ।
अद्वैतदेविं एका भक्तीचा सोहळा करुनि घ्यावा ॥३९॥
अवघिया उपचारा । जपध्यान निर्धारा ।
नाहीं आन संसारा । देवेंवीण ॥४०॥
उपचार सर्व आतां श्रवण मनन ध्यान भजन पूजादी ।
एका देवावांचुनि दुसरें कांहींच नाहीं उपरोधी ॥४०॥
आतां देवातेंचि देवे । देववरी भजावें ।
अर्पणाचेनि नांर्वे । भलतिया ॥४१॥
आपण ईश्वर व्हावें त्याला भजण्यासि भक्तही व्हावें ।
उपचार स्वतां हो‍उनि अर्ध्यादिक सर्व त्यासि अर्पावें ॥४१॥
देव देउळ परिवारु । कीजे कोरूनि डोंगरु ।
तैसा भक्तीचा वेव्हारु । कां न व्हावा ॥४२॥
देउळ देव तयाच्या परिवारासहित कोरिले जेंवी ।
एकाचि पर्वतामधिं भक्तीची परि न कां तसी व्हावी ॥४२॥
पाहें पां अवघेया । रुखा रुखचि यया ।
परि तोही दुसरिया । विस्तारे जेंवी ॥४३॥
शाखा पल्लव पुष्पें दृष्टीला भिन्न भिन्न जरि दिसती ।
त्या सर्वांसि मिळोनी वृक्ष असी जेंवी होय विख्याती ॥४३॥
अहो मुगीं मूग मात्र जैसें । घेतां न घेतां नवल नसे ।
केलें देवपणे तसें । दोहींपरी ॥४४॥
मौनव्रता मुक्यानें धरिलें अथवा जरी न धरिलेंही ।
तरि त्यांत भेद नाहीं भजभजक तेंवि भिन्न नच पाहीं ॥४४॥
अखतांची देवता । अखतींचि असे न पूजितां ।
मा अखतीं काय आतां । पुजों जावीं ॥४५॥
कीं देव तांदुळाचा पुजिला वाहूनि अक्षता त्याला ।
तरि अधिक काय केलें आहे त्याचाचि पुर्विं बनवीला ॥४५॥
दीप्तीचीं लुगडीं । दीपकळिके तूं वेढी ।
हें न म्हणतां तें उघडीं । ठाके काई ॥४६॥
बाई दीपज्योती उघडी कां नेस दीप्तिचें लुगडें ।
या उपदेशापूर्वीं तीचें होतें किं काय वपु उघडें ॥४६॥
कां चंद्रातें चंद्रिका । न म्हणिजे तूं लेकां ।
तर्‍ही तो असिका । तियाचि कीं ना ॥४७॥
प्रावरण चंद्रिकेचें घे ऐसें चंद्रम्या न म्हणतांही ।
तो होय चांदण्याच्या वस्त्रें वेष्टीत सर्वदा पाहीं ॥४७॥
आगीपण आगीं । असतचि असे अंगीं ।
मा कासयालागीं । देणें न देणें ॥४८॥
अथवा अनलाअंगीं स्वाभाविक उष्णता सदा असते ।
मग ती देणें नलगे द्यावी तरि सांग केधवा नसते ॥४८॥
म्हणोनि भजतां भजावें । मा न भुजतां काय नव्हे ।
ऐसें नाही स्वभावें । श्रीशिवुचि असे ॥४९॥
यास्तव केल्यानेंची भजन घडे सोडितांचि न घडे तें ।
ऐशी नव्हे दशाही भज्यभजक दोनही शिवचि जेथें ॥४९॥
आतां भक्ति अभाक्ति । जालें ताट एके पातीं ।
कर्माकर्माचिया वाती । माल्हाऊनियां ॥५०॥
आतां भक्ति अभक्ती दोहोंमधला विरोध नच उरला ।
कर्माकर्मज्योती निमती जैं बोध येइ उदयाला ॥५०॥
म्हणोनि उपनिषदे । दशे येती निंदे ।
निंदाचि विशदें । स्तोत्रें होती ॥५१॥
यास्तव उपनिषदाचीं वचनें निंदाचि आवघीं झालीं ।
अथवा निंदापर जी स्तुतिपाठक होइ तीच वचनाली ॥५१॥
नातरी निंदास्तुति । दोन्हीं मौनासाठीं जातीं ।
मौनीं मौन आथी । बोलतां बोलीं ॥५२॥
निंदा असो स्तुति असो मौनासाठींच उभयही असती ।
मौनीं मौनचि ठेलें बोलत असतांहि नाहिं वचनोक्ती ॥५२॥
घालितां अव्हासव्हा पाय । शिवयात्राचि होती जाय ।
शिवा गेलियाही नोहे । केंही जाणें ॥५३॥
शिवयात्रा सहज घडे भलत्या सलत्याहि मार्गिं पद पडतां ।
गमन न घडे कुठेंही बुद्धिपुरःसर शिवालया जातां ॥५३॥
चालणें आणि बैसक । दोन्ही मिळोनि एक ।
नोहे ऐसें कौतुक । इये ठाईं ॥५४॥
मागीं चालो अथवा बैसा दोनी मिळोनि एक असे ।
ऐसीं विरुद्ध युग्में वसती एकत्र यांत नवल नसे ॥५४॥
येर्‍हवीं आडोळलिया डोळा । शिवदर्शनाचा सोहळा ।
भोगिजे भलते वेळां । भलतेणें ॥५५॥
जेथें दृष्टी जाई शिवदर्शनसोहळा मिळे तेथें ।
केव्हांही कवण्याही देशीं त्याविण न पाहि अन्यातें ॥५५॥
ना समोर दिसे शिवुही । परी देखिलें कांहीं नाहीं ।
देवभक्ता दोहीं । एकुचि पाडु ॥५६॥
अथवा समोर असुनी शिव त्याच्या दिसत नाहीं नयनाला ।
भक्तचि ईश्वर होतां एकत्वीं भेद जाइ विलयाला ॥५६॥
आपणचि चेंडु सुटे । मग आपणयां उपटे ।
तेणें उधळतां दाटे । आपणपांचि ॥५७॥
चेंडु हतांतुनि सुटला असतां आपणचि भूमिला अदळे ।
तेथुनि उठे स्वतांची परतुनि वेगें पुन्हां हतासि मिळे ॥५७॥
ऐसी जरी चेंडूफळी । देखिजे का एके वेळीं ।
तरीं बोलिजे हे सरळ । प्रबुद्धाची ॥५८॥
ऐसा चेंडुफळीचा खेळ कधीम कुणिं असेल देखीला ।
तरि मुक्त वर्तनाची करितां येईल कल्पना त्याला ॥५८॥
कर्माचा हातु नलगे । ज्ञानाचेंही कांहीं न रिघे ।
ऐसीचि होतसे अंगें । उपास्ति हे ॥५९॥
कर्माचा स्पर्श जिथें नोहे ज्ञानप्रवेश शक्य नसे ।
ऐसी सिद्धदशेंतिल उपासनेची अपूर्व रीत असे ॥५९॥
निफजे ना निमे । अंगें अंग घुमे ।
सुखा सुख उपमे । देववेल यया ॥६०॥
नाहीं भज्यभजकता उपस्तिला या न आदि ना अंत ।
भोगी सूख सुखातें उपमा नाहींच यासि जगतांत ॥६०॥
कोण्ही एक अकृत्रिम । भक्तीचें हें वर्म ।
योगज्ञानादि विश्राम । भुमिका हे ॥६१॥
काय विलक्षण आहे अकृत्रिम पाहिं भक्तिचें वर्म ।
या सिद्ध भूमिकेवरि घेताति ज्ञानयोग विश्राम ॥६१॥
अंगें कीर एक जाले । परि नामरूपाचे मासले ।
होते तेही आटले । हरिहर येथें ॥६२॥
चिन्मात्र सर्व एकचि परि त्यामधिं भिन्न भिन्न नामरूपें ।
जीं दिसति हरिहरांची तीं सारीं ग्रस्त झालिं चिद्रूपें ॥६२॥
अहो अर्धनारीनटेश्वरें । गिळीत गिळीत परस्परें ।
ग्रहण जालें एकसरें । सर्वग्रासें ॥६३॥
पुरुष प्रकृती दोघे परस्परांतें गिळावया जाती ।
तंव बोधमात्र उरला सर्व जग ग्रासिलें तया अंतीं ॥६३॥
वाच्यजात खाऊनि । वाचकत्वही पिऊनि ।
ठाकली निदैजोनि । परा येथें ॥६४॥
मक्षुनि वाच्य सकलही शेवटिं तें वाचकत्वही पिउनी ।
वाणी परा निराश्रित निद्रावश हो‍उनी पडे शयनीं ॥६४॥
शिवा शिवा समर्था स्वामी । येवढीये आनंदभूमी ।
घेपें दीजे एकें आम्हीं । ऐसें केलें ॥६५॥
शिव शिव गुरो समर्था एवढि आनंदभूमिका दिधली ।
देण्या घेण्या तत्सुख शक्ति आम्हां देउनीं कृपा केली ॥६५॥
चेतचि मा चेवविलें । निदैलेंचि निदविलें ।
आम्हींचि आम्हां आणिलें । नवल जी तुझें ॥६६॥
त्वां जागृतासि केलें जागृत आणि निद्रितासि निजवीलें ।
नवल किती वर्णावें आम्हां तुम्हीं स्वतांसि भेटविलें ॥६६॥
आम्ही निखळ मा तुझे । वरी लोभें म्हणसी माझे ।
हें पुनरुक्त साजे । तृंचि म्हणोन ॥६७॥
आहोंत सर्वथा अम्हि तुझेचि परि त्यावरी म्हणसि माझे ।
आम्हां लोभानें तूं तव पुनरुक्ती तुलाचि ही साजे ॥६७॥
कोण्हाचें कांहीं न घेसी । अपुलेंही तैसेंचि न देसी ।
कोण जाणे भोगिसी । गौरव कैसें ॥६८॥
कवणाचेंही कांहीं नच घेसी आपुलेंहि नेदीसी ।
कवणाही परि न कळे गौरव कैसें स्वकीय भोगीसी ॥६८॥
गुरुत्वें जेव्हडा चांगु । तेव्हडाचि तारुनि लघु ।
गुरु लघु जाणे जो पांगु । तुझा करी ॥६९॥
अससी श्रेष्ठ गुरुत्वें जितुका तितुकाचि तूं लघू होसी ।
लघुगुरुपण हें जाणे तो आहे पात्र जो तव कृतिसी ॥६९॥
शिष्या देतां वांटे । अद्वैताचा समो फुटे ।
तरी काह्या होती भाटें । शास्त्रें तुझीं ॥७०॥
शिष्यासि बोध देतां अद्वैताचें समत्व जरि मोडे ।
वस्त्वैक्यस्तवनानें उपनिपदा भाटपण सहज जोडे ॥७०॥
किंबहुना दातारा । मी तूं याचा संसारा ।
बेंचून होसी सोयरा । तेणेंचि तोषें ॥७१॥
काय बहुत सांगावें तुज ऐसा नाहीं देखिला दाता ।
मीतूपणासि दवडुनि होसि सखा सोयरा पिता माता ॥७१॥
॥ प्रकरण ९ वें समाप्त ॥