ब्रह्मोवाच
वाचां वह्नेर्मुखं क्षेत्रं छन्दसां सप्त धातवः ।
हव्यकव्यामृतान्नानां जिह्वा सर्वरसस्य च ॥१॥
सर्वासूनां च वयोश्च तन्नासे परमायने ।
अश्विनोरोषधीनों च घ्राणो मोदप्रमोदयोः ॥२॥
रूपाणां तेजसां चक्षुर्दिवः सूरस्य चाक्षिणी ।
कर्णौ दिशां च तीर्थांनां श्रोत्रमाकाशशब्दयोः ।
तद्गात्रं वस्तुसाराणां सौभागस्य च भाजनम ॥३॥
त्वगस्य स्पर्शवायोश्व सर्वमेधस्य चैव हि ।
रोमाण्युद्भिज्जजातींनां यैर्वा यज्ञस्तु सम्भृतः ॥४॥
केशश्मश्रुनखान्यस्य शिलालोहाभ्रविद्युताम ।
बाहवो लोकपालानां प्रायशः क्षेमकर्मणाम ॥५॥
विक्रमो भूर्भुवः स्वश्च क्षेमस्य शरणस्य च ।
सर्वकामवरस्यापि हरेश्वरण आस्पदम ॥६॥
अपां वीर्यस्य सर्गस्य पर्जन्यस्य प्रजपयेः ।
पुंसः शिश्न उपस्थस्तु प्रजात्यानन्दनिर्वृतेः ॥७॥
पायुर्यमस्य मित्रस्य परिमोक्षस्य नारद ।
हिंसाया निऋतेर्मृत्यार्निरयस्य गुअः स्मृतः ॥८॥
पराभुतेरधर्मस्य तमसश्चापि पश्चिमः ।
नाड्यो नदनदीनां तु गोत्राणामस्थिसंहतिः ॥९॥
अव्यक्तरसिन्धुनां भूतांना निधनस्य च ।
उदरं विदितं पूंसो हृदयं मनसः पदम ॥१०॥
धर्मस्य मम तुभ्यं च कुमाराणां भवस्य च ।
विज्ञानस्य च सत्त्वस्य परस्यात्मा परायणम ॥११॥
अहं भवान भवश्चैव त इमे मुनयोऽग्रजाः ।
सूरासूरनरा नागाः खगा मृगसरीसृपाः ॥१२॥
गन्धर्वाप्सरसो यक्षा रक्षो भुतगणोरगाः ।
पशवः पितरः सिद्धा विद्याध्राश्चारणा द्रुमाः ॥१३॥
अन्ये च विविधा जीवा जलस्थलनभौकसः ।
ग्रहर्क्षकेतवस्तारास्तडितः स्तनयित्नवः ॥१४॥
सर्व पुरुश एवेदं भुतं भव्यं भवच्च यत ।
तेनेदमावृतं विश्वं वितस्त्माधितिष्ठति ॥१५॥
स्वधिष्णयं प्रतपण प्राणो बहिश्च प्रतपत्यसौ ।
एवं विराज प्रतपंस्तपत्यन्तर्बहिः पुमान ॥१६॥
सोऽमृतस्याभयस्येशी मर्त्यमन्नं यदत्यगात ।
महिमैत ततो ब्रह्मन पुरुषस्य दुरत्ययः ॥१७॥
पादेषु सर्वभुतानि पुसः स्थितिपदो विदुः ।
अमृतं क्षेममभयं त्रिमूर्धोऽधायि मूर्धसू ॥१८॥
पादास्त्रयो बहिश्चासन्नप्रजानां य आश्रमाः ।
अन्तस्त्रिलोक्यास्त्वपरो गृहमेधोऽबृहदव्रतः ॥१९॥
सृती विचक्रमे विष्वड साशनानशने उभे ।
यदविद्या च विद्या च पुरुषस्तुभयाश्रयः ॥२०॥
यस्मादण्डं विराड जज्ञे भुतेन्द्रियगुणात्मकः ।
तद द्रव्यमत्यगाद विश्वं गोभिः सूर्य इवातपन ॥२१॥
यदास्य नाभ्यान्नलिनादहमांस महात्मनः ।
नाविदं यज्ञसम्भारान पुरुषावयावादृते ॥२२॥
तेषु यज्ञस्य पशवः सवनस्पतयः कुशाः ।
इदं च देवयजनं कालश्चोगुणन्वितः ॥२३॥
वस्तुन्योषधनः स्नेहा रसलोहमृदो जलम ।
ऋचो यजूंषि सामानि चातुर्होत्रं च सत्तम ॥२४॥
नामधेयानि मन्त्राश्च दक्षिणाश्च व्रतानि च ।
देवतानुक्रमः कल्प संकल्पस्तन्त्रमेव च ॥२५॥
गतयो मतयः श्रद्धा प्रायश्चित्तं समर्पणम ।
पुरुषावयवैरेते सम्भाराः सम्भॄता मया ॥२६॥
इति सम्भृतसम्भारः पुरुषावयवैरहम ।
तमेव पुरुषं यज्ञं तेनैवाजमीश्वरम ॥२७॥
ततस्ते भ्रातर इमे प्रजानां पतयो नव ।
अयजन व्यक्तमव्यक्तं पुरुष सूसमाहिताः ॥२८॥
ततश्च मनवः काले ईजिरे ऋषयोऽपरे ।
पितरो विबुधा दैत्या मनुष्याः क्रतुभिर्विभुम ॥२९॥
नारायणे भगवति तदिदं विश्वमाहितम ।
गृहितमायोरुगुणः सर्वादावगुणः स्वतः ॥३०॥
सृजामि तन्नियुक्तोऽहं हरो हरति तद्वशः ।
विश्व पुरुषपेण परिपाति त्रिशक्तिधृक ॥३१॥
इति तेऽभिहितं तात यथे दमनुपृच्छसि ।
नान्यद्भगवतः किंचिद्भाव्यं सदसदत्मकम ॥३२॥
न भारती मेऽगं मृषोपलक्ष्यते न वै क्वचिन्मे मनसो मृषा गतिः ।
न मे हृषीकाणि पतन्त्यसप्तथे यन्मे हृदौत्कण्ठ्यवता धृतो हरिः ॥३३॥
सोऽहं समाम्रयमयस्तपोमयः प्रजापतीनामभिवन्दितः पतिः ।
आस्थायं योगं निपुण समाहित स्तं नाध्यगच्छं यत आत्मसम्भवः ॥३४॥
नतोऽसम्यहं तच्चरणं समीयुषां भवच्छिदं स्वस्त्ययनं सूमंगलम ।
यो ह्यात्ममायाविभवं स्म पर्यगाद यथा नभः स्वान्तमथापरे कूतः ॥३५॥
नाहं न युयं यदृतां गतिं विदु र्न वामदेवः किमतुपापरे सूराः ।
तन्मायया मोहितबुद्धायस्त्विदं विनिमंत चात्मसमं विचक्ष्महे ॥३६॥
यस्यावतारकर्माणि गायन्ति ह्यास्मदादयः ।
न यं विदन्ति तत्वेन तस्मै भगवते नमः ॥३७॥
स एष आद्यः पुरुशः कल्पे कल्पे सृजत्यजः ।
आत्माऽऽत्मन्यात्मनाऽऽत्मानं संयच्छति च पातिच ॥३८॥
विशुद्ध केवलं ज्ञानं प्रत्यक सम्यगवस्थितम ।
सत्यं पूर्णमनाद्यन्तं निर्गुणं नित्यमद्वयम ॥३९॥
ऋषे विदन्तिः मुनियः प्रशान्तात्मेन्द्रियाशयाः ।
यदा तदेवासत्तर्कैस्तिरोधीयेत विप्लुतम ॥४०॥
आद्योऽवतारः पुरुषः परस्य कालः स्वभावः सदसन्मचश्च ।
द्रव्यं विकारो गुण इन्द्रियाणि विराट स्वराट स्थास्नु चरिष्णु भुम्नः ॥४१॥
अहं भवो यज्ञ इमे प्रजेशा दक्षादयो ये भवदाद्यश्च ।
स्वर्लोकपालः खगलोकपाला नृलोकपालास्तललोकापालाः ॥४२॥
नन्धर्वविद्यादह्रचारणेशा ये यक्षरक्षोरगनागनाथाः ।
ये वा ऋशेहेणामृषभाः पितृणां दैत्येन्द्रसिद्धेश्वरदानवेन्द्राः ।
अन्ये च ये प्रेतपिशाचभुत कूष्माण्डयादोमृगपक्ष्यधीशाः ॥४३॥
यत्किंच लोके भगवन्महस्वदोजः सहस्वद बलवत क्षमावत ।
श्रीह्नीविभुत्यात्मवदद्भुतार्णं तत्त्वं परं रुपवदस्वरुपम ॥४४॥
प्राधान्यतो यानृष आमनन्ति आपीयतां कर्णकषायशोषा ननुक्रमिष्ये त इमान सूपेशान ॥४५॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमंहंस्या संहितायां द्वितीयस्कन्धे षष्ठोऽध्यायः ॥६॥