कर्दम आणि देवहुती । यांनी इच्छिता संतती ।
शेषशायी म्हणे प्रीति । मज जन्म द्यावा ॥१॥
सांख्ययोगाचे तत्वज्ञान । विश्वोत्पत्तीचे सकळ ज्ञान ।
नष्ट कराया अज्ञान इहलोकीचे ॥२॥
मज वाटे अवतार घ्यावा । तुम्ही मजला जन्म द्यावा ।
कपिल नामे ख्यात व्हावा । पुत्र कर्दमाचा ॥३॥
ममत्व आणि अहंकार । हे दोन अभिमान थोर ।
कामक्रोधादि विकार घोर । प्रसवती ॥४॥
या विकारां त्यागता । अंतःकराणाची शुद्धता ।
सुखदुःख विरहित होता । मन शांत होते ॥५॥
ज्ञान वैराग्य आणि भक्ति । यांची होऊन प्राप्ति ।
भगवंताची निष्काम भक्ति । करता येते ॥६॥
हाच योगाचा अभ्यास । आत्मस्वरूपदर्शनाची कास ।
धरता ब्रम्हप्राप्तीची आस । मोक्षद्वार उघडते ॥७॥
जेवी जठराग्नी अन्न पचवितो । भक्षिले ते नष्ट करितो ।
तेवी निष्कामभक्तिने नाश होतो । उपाधींचा ॥८॥
या भक्तयोग विचारे । ईश्वरचरणाचे आश्रये ।
निर्भय स्थळ जे स्वभावे । मन स्थिर होते ॥९॥
अंतिम कल्याणाचा मार्ग हा । भक्तांस सहजी प्राप्त व्हावा ।
भक्तियोगे स्थिर व्हावा । प्राणिमात्र ॥१०॥
कपिल श्रीविष्णूचा अवतार । देवहुतीचा पुत्र थोर ।
मोक्षप्राप्तीचा आधार । कैवल्य केवळ ॥११॥
ज्ञान -वैराग्ययुक्त भक्ति । मातेसी निरोपिली प्रीति ।
सांख्य योगाची व्याप्ति । मातेस कथिली ॥१२॥
तपाचरण करावया । समाधीसुखाचे आश्रया ।
निवांत , शांत स्थळा या । कपित्थपुरी पातले ॥१३॥
पाताळी जागा निवांत । शेषभये सारे शांत ।
स्वये शेषशायी कमलाकांत । तपाचरणा बैसले ॥१४॥
हरिश्चंद्राचे पुण्यवंशी । सगरनामे श्रेष्ठ अंशी ।
भूपति प्रबळ पुण्यराशी । धर्मात्मा सत्वशीळ ॥१५॥
त्याने पृथ्वी केली पादाक्रांत । भूपति जिंकोनी ख्यात ।
मेदिनी केली सुशांत । अश्वमेध कराया ॥१६॥
सगराने अश्वमेध मांडला । शामकर्ण वारू सोडला ।
पुत्रांचा दळमार दिला । रक्षावया ॥१७॥
सगराचे साठ सहस्त्र कुमर । बलदंड योद्धे वीर धीर ।
इंद्रही कापला थरथर । म्हणे नको युद्ध ॥१८॥
इंद्र अंतरी घाबरला । बळे बृहस्पतीकडे धावला ।
म्हज़्णे माझा घात झाला । गेले आता इंद्रपद ॥१९॥
देवगुरू करी विचार । सगरपुत्रांचा प्रतिकार ।
हे अशक्यच कर्म घोर । नसे उपाय ॥२०॥
अजिंक्य हे सगरकुमर । कमलाकांताचे अवतार ।
डळमळती मेरुमांदार । ऐसे युद्धकुशल ॥२१॥
गुरू म्हणे बा सहस्त्रनयना ! । कपटनीति आणा मना ।
युक्त नव्हे जरी सज्जना । प्राण रक्षावे ॥२२॥
न्यावा शामकर्ण पाताळभुवनी । जेथे ध्यानस्थ कपिलमुनी ।
वारू बांधावा त्या काननी । टाळण्या अरिष्ट ॥२३॥
मग अश्व नेला पाताळविवरी । कपिलमुनीच्या शेजारी ।
सहस्त्रनयन करी चोरी । वारू बांधविला ॥२४॥
सगरदळी कल्लोळ उडाला । प्रळयीचा रूद्र खवळला ।
कुणी ऐसा घात केला ? । त्याचे चूर्ण करू ॥२५॥
स्वर्गीचा तुरुंग कोठे गेला ? । कसा कोठे गुप्त झाला ? ।
सगरपुत्रांचा प्राण झाला । कासावीस ॥२६॥
इंद्र गेला घाबरून । स्वये सारे केले कथन ।
विनवी शक्र हात जोडून । क्षमा करा ॥२७॥
गुरू -इंद्राची ऐकोन विनवणी ।सगरपुत्र भले गुणी ।
म्हणती ‘अभय तुला वज्रपाणी ’ । अश्व आणू ॥२८॥
पाताळी जावया सत्वर । मार्ग शोधती सगरवीर ।
अंगुष्ठस्पर्शे यमुनेचे तीर । जैसे दुभंगले ॥२९॥
ऐसा मार्ग मिळावा म्हणती । रथचक्रांचा धडधडाट करती ।
विदीर्ण झाली बहु क्षिती । दुभंगली ॥३०॥
सगरांनी केले विवर । शेषमस्तकावर ।
पाताळी उत्तरले अधीर । वारू शोधावया ॥३१॥
सगरांनी मांडला आकांत । शेष झाला चिंताक्रांत ।
पृथ्वीचा पाहती अंत । सगरपुत्र बलदंड ॥३२॥
पाताळी सगरपुत्र प्रवेशिले । जेथे शामकर्णास बांधले ।
कपिलमुनि ध्यानस्थ बसले । तेथे पातले ॥३३॥
तपाचरणी रत महामुनि । समाधिस्थ योगी तपोवनी ।
परमोक्षाते लक्षुनि । बसलेले ॥३४॥
सगरांचा क्रोधाग्नि पेटला । प्रलय वडवानल चेतला ।
दोष देती कपिलाला । धिक्कारती उदंड ॥३५॥
‘ वाटे घेवोनिया गदा । करावा मस्तकाचा चेंदा ।
तुझ्या कदंधाचा बुंधा । छेदावा ’ ॥३६॥
ऐसे ताडिता बहुत । कपिलमुनींच्या नेत्रांत ।
प्रळयाग्नि उठला अनंत । स्फुरला अंगार ॥३७॥
कपिलमुनींच्या क्रोधानळे । भस्म झाली सगरकुळे ।
वीर प्रतापी सैन्यदळे । नष्ट झाली ॥३८॥
त्या सगरकुळीचा अंशुमान । करी सहस्त्र वर्षे तपःसाधन ।
कपित्थनगरी योगसाधन । पूर्वजांकारणे ॥३९॥
त्याच कुळीचा भगिरथ राजा । मुक्त करण्या पूर्वजा ।
प्रयत्नवादाची ध्वजा । मिरवतसे ॥४०॥
सदेह स्वर्गासी गेला । चंद्रमौली प्रसन्न झाला ।
गंगेस घेउन आला ।भूमिवरी ॥४१॥
गंगा पाताळी भोगावती । सगरकुलाची उद्धारकर्ती ।
ऐसी विशेष पावली ख्याती । भीष्ममाता ॥४२॥
तो हा कपिलमुनी प्रसिद्ध । सिद्धराज बिराडसिद्ध ।
भ्क्तां तारावया सिद्ध । करूणाकर ॥४३॥
आदिमानव कृपावंत । बसला गाभारी निवांत ।
वसेल पुढेही कल्पांत । दीनवत्सल योगिराव ॥४४॥
त्याच्या कृपेचा महापूर । सुखे कोंदला अपार ।
नक्षत्रस्वामींचा आधार । प्रभू सिद्धराज ॥४५॥
इथे महापूजेचा बडिवार । प्रभावळीचा दळमार ।
नाना आभूषणांचा भार । प्रसंगी विशेष ॥४६॥
अभिषेकाची संततधार । पंचामृताचे स्नान थोर ।
सुगंधी पुष्पे आणि हार । नानाविध ॥४७॥
गळा रुद्राक्षांच्या माळा । चंदनाचे गंध भाळा ।
मस्तकी रत्नांच्या कळा । मुगुट शोभे ॥४८॥
वरी शेष काढी फणा । नीलकंठाच्या रक्षणा ।
भक्तांच्या जपतो प्राणा । शेषशायी ॥४९॥
बिल्वपत्रे , तुलसीवले । केवडा आणि तांबडी फुले ।
शिवालयी अग्राह्य भली । तरी वाहतात ॥५०॥
कपिलमुनी विष्णू -अवतार । सिद्धराज मुनि थोर ।
एकत्र नांदती हरिहर । कपित्थनगरी ॥५१॥
चाफा , मोगरा , शेवंती । गुलाब , जाईजुई , मालती ।
कण्हेर , कर्दली , कोरांटी । नाना फुले ॥५२॥
दवणा , मरवा आणि शमि । कृष्णकमळे भली नामी ।
तगर , दुर्वा , धत्तुर कामी । येथे वाहा ॥५३॥
प्राजक्त , बकुळ फुलांचे हार । अनंत , निशिगंध गुच्छभार ।
गोकर्ण जास्वंद , कमळे अपार । वहावी इथे ॥५४॥
शाळुंकेवरी चांदीचे मुखवटे । विशाल भाली भस्मपुटे ।
उन्मिलित नेत्र मोठे । मस्तकी मुगुट ॥५५॥
ऐसाहा कमलाकांत । प्रसन्न मूर्ति प्रशांत ।
पुढे तेवते समयी शांत । प्रकाश गूढ ॥५६॥
प्रलयकाळीचा महांकाळ । सवें विराजे नक्षत्रमाळ ।
रजत पादुका सर्वकाळ । पूजनीय ॥५७॥
येथे श्रीविठ्ठलाची मूर्ति । सिद्धराजाची ऐकून कीर्ति ।
नामदेवाने अपुल्या हाती । अर्पिली ॥५८॥
सिद्धराज परम जागृत । पाहो जाता येते प्रचित ।
जाज्वल्य आमुचे कुळदैवत । वंदनीय ॥५९॥
राउळाचे शुभ्र शिखर । बांधिले सुडौल सुंदर ।
त्यावरी कळस डौलदार । सुवर्णाचा ॥६०॥
दंडकारण्य भले घनदाट । सूर्यकिरणा नाही वाट ।
दक्षिण -उत्तर वाहे पाट । कपित्थनगरी ॥६१॥
कुलवंत , बुद्धिवंत नांदती । गायीगुरे डोले शेती ।
नरनारी सुखे असती । कवठ्यांत ॥६२॥
पुनश्च हरि ॐ म्हणोनी । मातापुत्र ये परतोनी ।
नरदेहाचे सार्थक करोनी । मुक्त होण्या ॥६३॥
आमच्या कुळीचा मूळपुरुष । ‘स्वामीराव ’ बिडेशाचा शिष्य ।
विद्यादान करी विशेष । देवघरी ॥६४॥
बुद्धिमंत अणि शुचिश्मंत । साधक आणि कृपावंत ।
भला ब्राम्हण बलवंत । स्वामीराव ॥६५॥
त्याचा करोनि आश्रय । भक्ति , ज्ञान , योग विषय ।
समाधिसुख निरामय । अभ्यासावे ॥६६॥
नाना शास्त्रे , नाना पुराणे । तर्के , दृष्टांत , व्याकरणे ।
रामायण महाभारताची रणे । अभ्यासावी ॥६७॥
निःश्रेयस आणी अभ्युदय । शास्त्रे वेदांताचा विषय ।
श्रुति , उपनिषदांचा आशय । अभ्यासावा ॥६८॥
द्वैत , अद्वैत म्हणजे काय ? । आत्मा ,परमात्मा म्हणजे काय ? ।
निराकार साकार म्हणजे काय ? । अभ्यासावे ॥६९॥
प्रकृती -पुरूषाची लक्षणे । मूळमायेची लक्षणे ।
सिद्धयोगाची लक्षणे । अभ्यासावी ॥७०॥
नक्षत्रस्वामी बालयोगी । तपःसाधनेसी लागी ।
कुशाग्र बुद्धि स्मरण वेगी । सिद्ध कृपा करी ॥७१॥
ब्राम्हमुहूर्ती नित्य उठे । स्मरे कुलदेवतादि श्रीपाठे ।
ध्यानधारणा चिंतन मोठे । करितसे ॥७२॥
प्रातःकाळी स्नानसंध्या । पूजाअर्चा साधनसाध्या ।
शास्त्र , संथा नाना विद्या । चर्चा करी ॥७३॥
काही करूनिया आहार । बिडेशसेवा करी प्रहर ।
सायोज्य मुक्तिचा विचार । काही करी ॥७४॥
वेदविद्या व्यासंग करी । उपनिषदांची कास धरी ।
व्यवहारच्या गोष्टी करी । काही एक ॥७५॥
पुढे ॐ भवती भिक्षांदेही । ब्राम्हण घरे जाऊन बाही ।
भिक्षा मिळेल तीही वाही । सिद्धचरणी ॥७६॥
काही मातेसाठी ठेवी अन्न । स्वामीरावाचे घरी प्रसन्न ।
भिक्षांदेहीचेसेवी अन्न । अमृतमय ॥७७॥
स्वामीराव आणि बालयोगी । मिताहार सेवून वेगी ।
कसे वर्तावे सूज्ञे जगी । विचार करती ॥७८॥
स्वामीराव प्रपंची चतुर । मेळविली माणसे अपार ।
सुशब्दे राखावे अंतर । जाणोन असती ॥७९॥
उत्तरकाळी दोनप्रहरी । नेमस्त येती नरनारी ।
त्यांच्या शंकाकुशंका वारी । स्वामीराव -योगी ॥८०॥
प्रसंग विशेषी संभाषण । शास्त्रचर्चा कथापुराण ।
शिवलीलामृताचे श्रवण । करवी जना ॥८१॥
श्रद्धायुक्त अंतःकरण । चुकवे जन्म आणि मरण ।
सत्य योगियाची आण ।बरे वार्ता ॥८२॥
अश्रद्धा मानवाचे कुलक्षण । नरदेहासी मोठे दुषण ।
ऐसियासी न करा भाषण । फळ कुंभिपाक ॥८३॥
सवे घेऊन जाऊ प्रजा । दिडेश आमुचा राजा ।
उभारूनी धर्मध्वजा । मोक्ष पावू ॥८४॥
अपेक्षा काही करू नका । उपेक्षेने खचू नका ।
धैर्य धीर सांडू नका । काही केल्या ॥८५॥
पिता पुत्र मामा चुलता । सखा सोयरा बंधू माता ।
पत्नी बहिणी आणि दुहिता । कुल गोत्रज ॥८६॥
यांचा भरवसाकरू नका । निःसंगपणे राहू नका ।
शरीर माझे म्हणू नका । तेही जाते ॥८७॥
अन्याय स्वये करू नका । कोणी करता साहू नका ।
प्रतिकाराविण सोडू नका । उद्धट उदंड ॥८८॥
हरिभजनाविण राहू नका । संतसंगती सोडू नका ।
उदिग्न चित्ते राहू नका । सर्वकाळ ॥८९॥
भाळी भस्म गळी रुद्राक्ष । निर्मळ वस्त्रे सदादक्ष ।
अंतकाळी एकच लक्ष । मुखी सिद्धराज राहो ॥९०॥
तेणे भवसागरी तराल । स्वधर्मी सुखे नांदाल ।
जन्ममरणाच्या दाढा कराल । चुकतील पूर्ण ॥९१॥
ऐसी साधी शिकवण । नक्षत्रस्वामी देती जाण ।
विवेक धरा जावो प्राण । सावध रहा ॥९२॥
सायंकाली देवदर्शन । मातेसवे प्रदोष पूजन ।
आरती , मंत्रपुष्पादि भजन । नित्य करती ॥९३॥
पूर्वरात्री मनन चिंतन । उत्तररात्री करी शयन ।
आमुच्या घरी पावन । वास करी ॥९४॥
ऐसा काळ चालला । ईशचिंतनी योगी रमला ।
माता म्हणे पुरे झाला । संसार अनित्य ॥९५॥
श्रीनक्षत्रस्वामींचे चरित्र अद्‌भूत । मने सज्जनांची होती शांत ।
भक्त आनंदाने परिसोत । पंचमोध्याय हा ॥९६॥