१२८
परीक्षितीप्रति बोलताती शुक । आतां प्लक्षद्वीपवृत्त ऐकें ॥१॥
क्षारसिंधु जंबुद्वीपाच्या भोंवतीं । द्विगुण पुढती प्लक्षद्वीप ॥२॥
प्लक्षवृक्षें तया नाम तेंचि लाभे । सप्तजिव्ह तेथें अग्नी वसे ॥३॥
प्रियव्रतपुत्र इध्मजिव्हें खंड । केले त्याचे सप्त पुत्रांस्तव ॥४॥
शिव, यवयस, सुभद्र तैं शांत । अभय, अमृत, क्षेम तेंवी ॥५॥
पर्वत नद्याहि सप्तचि त्या ठायीं । मणिकूट पाहीं वज्रकूट ॥६॥
इंद्रसेन, मेघपाल तो सुपर्ण । तैसा ज्योतिष्मान्‍ , कनकष्टीव ॥७॥
सीमापर्वत हे, आंगिरसी, नृम्णा । सावित्री, अरुणा, सुप्रभाता ॥८॥
ऋतंभरा, सत्यंभरा, ते सप्तम । सप्तखंडीं जाण सप्त नद्या ॥९॥
वासुदेव म्हणे हंस तैं पतंग । ऊर्ध्वायन सर्‍यांग वर्ण तेथें ॥१०॥
१२९
स्नान-आचमनें दोष घालविती । वेदोक्तें सूर्यासी उपासिती ॥१॥
सहस्त्र वर्षे त्या आयुष्यप्रमाण । कांति देवांसम संततीही ॥२॥
प्रार्थिती सूर्यासी विष्णो, दीप्तिमंता । आधार धर्माचा तूंचि एक ॥३॥
धर्माधार वेद प्रतिमा ते तव । देसी कर्मफल तूंचि लोकां ॥४॥
हिरण्यगर्भा, हा घेईं नमस्कार । भास हा सकल तुझ्यावरी ॥५॥
आयुष्य, इंद्रियें, रुप, बल, बुद्धि । सम सकलांसी पंचद्वीपीं ॥६॥
वासुदेव म्हणे प्लक्षद्वीप ऐसें । सिंधु इक्षुरसें भरला पूर्ण ॥७॥
१३०
इक्षुरससिंधु लंघितां द्विगुण । शाल्मली तें जाण द्वीप भव्य ॥१॥
सभोंवार त्याच्या सागर सुरेचा । तरु शाल्मलीचा गरुडा प्रिय ॥२॥
अधिपति तेथें प्रियव्रतपुत्र । ‘यज्ञबाहु’ सप्त पुत्र तया ॥३॥
शाल्मली द्वीपाचे विभाग सप्तचि । करुनि पुत्रांसी अर्पी राव ॥४॥
सुरोचन, सौमनस्य, रमणक । तेंवी पारिभद्र, देववर्ष ॥५॥
आप्यायन, अविज्ञात तो सप्तम । पुत्रांसी जें नाम तेंचि खंडा ॥६॥
शतशृंग तेंवी स्वरस, वामदेव । कुंद तैं मुकुंद, । पुष्पवर्ण ॥७॥
सहस्त्रश्रुति, हे सप्त सीमागिरि । अनुमति, सिनीवाली, सरस्वती ॥८॥
कुहु ते रजनी, नंदा, राका सप्त । नद्याही पवित्र तयाठाईं ॥९॥
श्रुतधर, वीर्यधर, वसुंधर । इषंधर, नर चंद्रभक्त ॥१०॥
शुक्ल कृष्ण पक्षीं देव पितरांसी । संतुष्ट करिसी म्हणती चंद्रा ॥११॥
वासुदेव म्हणे तैसेंचि आम्हांतें । सुख देईं ऐसें प्रार्थिती त्या ॥१२॥
१३१
सुरासागराच्या द्विगुण विस्तृत । सिंधु घृतयुक्त कुशद्वीपीं ॥१॥
देवविनिर्मित कुशस्तंव तेथें । अंकुर तयाचे अग्नीसम ॥२॥
प्रियव्रतपुत्र हिरण्यरेताचे । सप्त पुत्र तेथें करिती राज्य ॥३॥
वसु, वसुदान तेंवी दृढरुचि । नाभिगुप्त, पुढती स्तुत्यव्रत ॥४॥
विविक्त तैं वामदेव पुत्र सप्त । चक्र, चतु:शृंग, कपिल तेंवी ॥५॥
चितकूट, देवानीक, ऊर्ध्वरोमा । द्रविण या नामा वरिती खंडें ॥६॥
रसकुल्या, मधुकुल्या, मित्रविंदा । तेंवी श्रुतविंदा, देवगर्भा ॥७॥
घृतच्युता तेंवी मंत्रमाला ऐशा । नद्याही तेथींच्या सप्त श्रेष्ठ ॥८॥
कुशल, कोविद, अभियुक्त, कुलक । अग्निउपासक लोक तेथें ॥९॥
हविर्भाग देवा पोंचवीं हे अग्रे । गाती, हर्ष गानें वासुदेवा ॥१०॥
१३२
घृतसमुद्राच्या बाहेरी तें क्रौंच - । द्वीप सुविख्यात वरूणरक्ष्य ॥१॥
क्रौंचनामें तेथें पर्वत त्या घाव । करी कार्तिकेय वरुण रक्षी ॥२॥
क्षीरसिंधु त्याच्या सभोंवती थोर । प्रियव्रतपुत्र राव तेथें ॥३॥
‘घृतपृष्ठासी’ त्या सप्त पुत्र श्रेष्ठ । नामेंही खंडास तींच तयां ॥४॥
आम, मधुरुह तेंवी मेघपृष्ठ । सुधामा, भ्राजिष्ठ, लोहितार्ण ॥५॥
वनस्पति ऐसीं सप्त नामें त्यांचीं । सीमा पर्वतांसी कथितों ऐका ॥६॥
शुक्ल, वर्धमान, भोजन,उपबर्हिण । नंद तैं नंदन, सर्वभद्र ॥७॥
नद्या ते अमया तेंवी अमृतौघा । शुक्ला तैं आर्यका, तीर्थवती ॥८॥
वृत्तिरुपवती, पवित्रवती ते । लोकही तेथींचे ध्यानीं घ्यावे ॥९॥
पुरुष, ऋषभ, द्रविण, देवक । जलदेवतेस प्रार्थिती ते ॥१०॥
पापविहीन या करिती जगासी । म्हणती, त्यां प्रार्थी वासुदेव ॥११॥
१३३
क्षीरोदाभोंवतीं असे शाकद्वीप । योजनें बत्तीस लक्ष लांब ॥१॥
सभोंवती त्याच्या सिंधु दधिमंड । शाकवृक्षगंध पसरे तेथें ॥२॥
प्रियव्रतपुत्र ‘मेधातिथि’ राजा । खंड सप्त पुत्रांस्तव करी ॥३॥
पुरोजव, मनोजव, पवमान । धूम्रानीक जाण चित्ररेफ ॥४॥
बहुरुप, विश्वाधर पुत्र सप्त । ध्यानीं घ्यावे सप्त गिरी आतां ॥५॥
बलभद्र, ऊरुशृंग तैं ईशान । देवपाल जाण महानस ॥६॥
शतकेसर तैं सहस्त्रस्त्रोत तो । नद्याही कथितों चित्त द्यावें ॥७॥
अनघा, आयुर्दा तेंवी पंचपदी । तैसी निजधृति, अपराजिता ॥८॥
उभयस्पृष्टि ते सहस्त्रस्त्रुतीही । ऋत, सत्य, पाहीं दान, अनु- ॥९॥
व्रतोत्तर, ऐसे लोक तयास्थानीं । वायूच्या स्तवनीं मग्न सदा ॥१०॥
प्राणापानरुपें पोषक विश्वाचा । सेवक तयाचा वासुदेव ॥११॥
१३४
द्विगुण पुढती द्वीप तें पुष्कर । उदकसागरपरिवेष्टित ॥१॥
विरंचीचें तेथ आसन पुष्करीं । संज्ञा तेचि आली तेणें तया ॥२॥
अर्वाचीन, पराचीन खंडें दोन । गिरि एक नाम मानसोत्तर ॥३॥
चोहींकडे लोकपालांचीं नगरें । सवित्याचें तेथें एक चक्र ॥४॥
प्रियव्रतपुत्र ‘वीतिहोत्र’ राव । धातकी, रमणक पुत्र तया ॥५॥
ब्रह्मप्राप्तिमग्न लोक तयाठाईं । विनम्र ते पाईं निर्गुणाच्या ॥६॥
वासुदेव म्हणे निर्गुणाची प्राप्ति । सार्थक मानिती पुण्यवंत ॥७॥
१३५
पुढती नृपाळा लोकालोक गिरि । वसे संधीवरी प्रकाशाच्या ॥१॥
आमेरुमानसोत्तर जें प्रमाण । तितुकेंचि स्थान पुढती असे ॥२॥
वास्तव्य करिती प्राणी तया स्थानीं । चकाकित भूमि पुढती असे ॥३॥
पदार्थ तेथींचा हातीं नच येई । कोणीही न राही तेणें तेथ ॥४॥
त्रैलोक्याभोंवतीं कुंपण तो गिरि । जाई तेथवरी सूर्यतेज ॥५॥
सार्ध द्वादश त्या कोटी योजनांचा । विस्तार गिरीचा ध्यानीं असो ॥६॥
चतुर्गुण त्याच्या भूमंडळ थोर । वामन, ऋषभ, पुष्करचूड ॥७॥
अपराजित ऐसे दिग्गज ते चार । योजी चतुर्वक्त्र तयाठाईं ॥८॥
वासुदेव म्हणे लोकस्थैर्य हेंचि । कार्य दिग्गजांसी योजियेलें ॥९॥
१३६
भगवंत लोकालोकीं करी वास । नित्य शुद्ध सत्त्व मूर्ति त्याची ॥१॥
धर्म, ज्ञान तेंवी ऐश्वर्य वैराग्य । ईशपदीं सिद्ध नित्य सिद्धि ॥२॥
सपार्षद तेंवी सायुध श्रीहरी । कल्पवरी करी वास तेथें ॥३॥
लंघूनि तें स्थान योगेश्वरांवीण । अन्य कोणीही न जाई कदा ॥४॥
ब्रह्मांडाचें मध्य तेंचि सूर्यस्थान । अंड अचेतन प्रवेशे तो ॥५॥
म्हणूनि ‘मार्तंड’ संज्ञा तयाप्रति । हिरण्यगर्भ ही संज्ञा अन्य ॥६॥
स्वर्गादि सकळ सूर्य तयां मूळ । आत्माचि सकळ विश्वाचें तो ॥७॥
वासुदेव म्हणे सामर्थ्यदेवता । एक तो सविता वंदूं तया ॥८॥