॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
तंव ह्मणे प्रभावती ॥ समर्थ असतां श्रीपती ॥
मग सिंहासनाप्रती ॥ कां न बैसे ॥१॥
तयाची ऐसी दिंगतकीर्ती ॥ ब्रह्मादि देव तयासि मानिती ॥
तो सिंहासना श्रीपती ॥ नातळें केवीं ॥२॥
तयाचा सकल वृत्तांत ॥ मज सांगावा जी समस्त ॥
तो राज्यछत्रादि त्यागित ॥ कवणें गुणें ॥३॥
तंव हरुषें ह्मणे हंसिणी ॥ त्याची वडील देवयानी ॥
ते शुक्राची नंदिनी ॥ ययातिजाया ॥४॥
त्या शुक्राचा यजमान ॥ वृषपर्वा दैत्य सुजाण ॥
तयाची कन्या कामबाण ॥ शर्मिष्ठा ते ॥५॥
त्या मिळोन एकेवेळीं ॥ जाती उदकीं आंघोळीं ॥
वस्त्रें ठेवोनियां पाळीं ॥ जळीं नग्न निघालिया ॥६॥
तंव त्या मार्गें तेचि वेळीं ॥ जातहोते चंद्रमौळी ॥
लाजोनि कुमारी सकळी ॥। बाहेरि आल्या ॥७॥
सकळांचा जाहला येकवट ॥ घाईनें वस्त्रांसि होई पालट ॥
लगबगां शर्मिष्ठेचा पट ॥ नेसली देवयानी ॥८॥
तंव देवयानीचें वस्त्र ॥ शर्मिष्ठा नेसली शीघ्र ॥
परि पाहे तंव चीर ॥ नव्हे आपुलें ॥९॥
मग पाहिलें देवयानीसी ॥ आणि वोळखिलें आपुले वस्त्रासी ॥
शर्मिष्ठेनें घेतलें वेगेंसी ॥ हिरोनियां ॥१०॥
चीर आपुलें घेवोन ॥ देवयानी केली नग्न ॥
वैभवमदें कोपोन ॥ बोले दुरुत्तर ॥११॥
पहा हो भिकारणीची चेष्ठा ॥ श्रध्दा करितसे राज्यपटा ॥
भक्तिविण प्राणी वैकुंठा ॥ केविं पावे ॥१२॥
तव पितयाचें महिमान ॥ मागावे मुष्टिमात्र कण ॥
आणि तेणें उदरपोषण ॥ करावें तुह्मीं ॥१३॥
मग ह्मणे देवयानी ॥ शुक्र जाणे संजीवनी ॥
तेणें जय समरांगणीं ॥ पावती दैत्य ॥१४॥
द्विजांचिया आशिर्वादें ॥ राजे पावती आपुलीं पदें ॥
ते भिकारी होती शब्दें ॥ तुझिया केंवी ॥१५॥
विप्रांचिया पुण्यमंत्रें ॥ चिरकाल चालती राज्यछत्रें ॥
विप्रप्रसादें राज्य अवतरे ॥ भलतयासी ॥१६॥
ऐसी देवयानी बोलली ॥ तंव शर्मिष्ठा अति कोपली ॥
मग तिचेंही चीर हरिती झाली ॥ आपुलेंचि ह्मणोनि ॥१७॥
आणि हाणिला करतळ ॥ ह्मणे तूं नेस गे वल्कल ॥
माझें राजकन्येचें पट्टकुळ ॥ तुज केवीं भणंगा ॥१८॥
मग हटें वस्त्र आसुडी ॥ तयेसि नग्न केली उघडी ॥
निर्दयेनें लोटिली प्रौढी ॥ कूपामाजी ॥१९॥
तयेसि कूपीं लोटोन ॥ गृहा गेली शर्मिष्ठा आपण ॥
तिचें घेवोनियां वसन ॥ चीरचोळी ॥२०॥
येरी सखिया सांगातिनींसी ॥ शर्मिष्ठा सांगे तयांसी ॥
न सांगावा हा कवणासी ॥ वृत्तांत तुह्मीं ॥२१॥
ऐशा गेल्या राजकुमरी ॥ वार्ता प्रकट नाहीं नगरीं ॥
येकली कूपाभीतरीं ॥ देवयानी ॥२२॥
सोमवंशींचा राजा ययाती ॥ तो आलासे वनाप्रती ॥
उदका आला त्वरितीं ॥ पारधीं खेळतां ॥२३॥
उदक पाहात पाहात ॥ त्या कूपाजवळी येत ॥
तंव भीतरीं देखत ॥ देवयानी ॥२४॥
तेणें देखिली देवयानी ॥ रायें बाहेरी काढोनी ॥
अति सुंदर जेवीं पद्मिणी ॥ तियेपरी ॥२५॥
मग रायें वस्त्र देवोनी ॥ तें नेसली देवयानी ॥
ऐसें देखोनि नयनीं ॥ मग होय पुसता ॥२६॥
तयेनें सांगितलें वृत्तांत ॥ ऐकूनि मग होय निघता ॥
ह्मणे जावें आतां ॥ गृहा आपुलिया ॥२७॥
तंव ह्मणे देवयानी ॥ त्वां मज नग्न देखोनि नयनीं ॥
वस्त्र दीधलें काढोनी ॥ अंगावरील ॥२८॥
तुझें नेसलें मी अंगवस्त्र ॥ आणि तुझा लागला कर ॥
मज काढिलें बाहेर ॥ उचलोनियां ॥२९॥
आतां मी असें अपर्णित ॥ तरि तूंचि माझा प्राणनाथ ॥
मज आतां वरावें त्वरित ॥ राया तुह्मीं ॥३०॥
ययाती ह्मणे वो सुंदरी ॥ मी जातीचा तंव क्षत्री ॥
आणि तूं असशी पुत्री ॥ ब्राह्मणाची ॥३१॥
क्षत्रियें ब्राह्मण कुमारीसी ॥ पर्णूं नये निश्चयेंसी ॥
दंडितील कीं आह्मासी ॥ राव सकळ ॥३२॥
सुकुमारे शास्त्रइत्यर्थ ॥ तुज सांगतों ऐक सत्य ॥
मग राजा तियेसि सांगत ॥ शास्त्ररीती ॥३३॥
विप्र क्षत्रिय वैश्य शूद्र ॥ चारी यातींचा विचार ॥
पर्णावयासि प्रकार ॥ असे ऐसा ॥३४॥
चहूंयातींच्या कुमरी ॥ विप्रें पर्णाव्या निर्धारीं ॥
तिन्हीं यातींच्या क्षेत्री ॥ पर्णीत असे ॥३५॥
दोनी यातींतील वैश्यासी ॥ पर्णावया युक्त परियेसीं ॥
आणि एक याती शुद्रासी ॥ त्याचीच जाण ॥३६॥
ऐसें असे चराचरीं ॥ तरि तूं विप्राची कुमरी ॥
तुज पर्णावी विप्रीं ॥ हेंचि योग्य ॥३७॥
तूं असतां ब्राह्मणकुमरी ॥ तूतें क्षत्रिय कोण वरी ॥
साहस करूं नये सुंदरी ॥ ऐसें मज वाटतें ॥३८॥
देवयानी सांगे निर्धार ॥ ऐक सभाग्या माझा विचार ॥
मज ब्राह्मण नव्हे भ्रतार ॥ ऋषिशापें ॥३९॥
मग पुसे राव ययाती ॥ कैशी शापाची असे स्थिती ॥
सुंदरी सांग वो मजप्रती ॥ सकळिक ॥४०॥
तिणें आपुला पूर्ववृत्तांत ॥ रायासि केला सर्व श्रुत ॥
शेवटीं शापाचा इत्यर्थ ॥ सांगीतला ॥४१॥
तंव पुसे प्रभावती ॥ कोणें शापिलें कोणत्या अर्थीं ॥
त्या शापाची सकळ स्थिती ॥ सांग मज ॥४२॥
मग बोले हंसिणी ॥ प्रभावती ऐक सुलक्षणी ॥
सांगती झाली देवयानी ॥ ययातीप्रती ॥४३॥
तेचि कथा तूं अवधारीं ॥ देवां दैत्यांसी युध्दकुसरी ॥
दैत्य पडती रणाभीतरीं ॥ गतप्राण ॥४४॥
शुक्र जाणे संजीवनी ॥ सामर्थ्यें उठवी दैत्य मंत्रोनी ॥
ते देवांसि पुनरपि उठोनी ॥ झुंजताती ॥४५॥
परि देव जे रणीं पडती ॥ ते वृथाची बापुडे मरती ॥
संजीवनी मंत्र नेणती ॥ कोणी तेथें ॥४६॥
तो प्रकार प्रत्यक्ष पाहोन ॥ देव विचारिती सकळ मिळोन ॥
बृहस्पतीपाशीं येऊन ॥ पुसताती ॥४७॥
तूं आमचा श्रीगुरु ॥ नेणसी संजिवनी मंत्रु ॥
तरी शुक्रासि अधिकारु ॥ देतों आह्मी ॥४८॥
तंव तेथें गुरूचा सुत ॥ कच नामें जो विख्यात ॥
तो बोलता झाला सुवृत्त ॥ देवांप्रती ॥४९॥
शुक्राची विद्या संजीवनी ॥ ती मी येईन शिकोनीं ॥
नातरी मग दवडोनी ॥ द्यावें आह्मां ॥५०॥
ऐसें वचन कचें बोलिलें ॥ देवीं तें निकें मानिलें ॥
स्वस्थ होवोनि देव गेले ॥ निज स्थानासी ॥५१॥
मग तेथून कच निघाला ॥ शुक्राजवळी पातला ॥
नम्रपणें येवोनि भेटला ॥ शिष्यत्वेंशीं ॥५२॥
भार्गवचरण माथाम वंदोनी ॥ आणि विनवी कर जोडोनी ॥
सुफळ द्यावी संजीवनी ॥ विद्या मज ॥५३॥
तंव ह्मणे शुक्राचारी ॥ तुज देखतां माझे घरीं ॥
दैत्य मारितील निर्धारीं ॥ कच जाण ॥५४॥
कच ह्मणे तुह्मीं असतां ॥ मज मरण नाहीं गा ताता ॥
विद्यार्थिया शिकवीं सर्वथा ॥ विद्यामज ॥५५॥
त्याची देखोनि स्वरूपता ॥ देवयानीसि सकामता ॥
मग विनविला पिता ॥ शुक्राचार्य ॥५६॥
ह्मणे शुक्राची प्रिय कुमरी ॥ विद्या द्यावी पुण्यपात्रीं ॥
ताता याहोनि थोरी ॥ काय असे ॥५७॥
हा असे विप्र स्वजाती ॥ यातिअभिमान धरीं चित्तीं ॥
आणि आला शिष्यवृत्ती ॥ विद्येलागीं ॥५८॥
यासि न व्हावें विन्मुख ॥ विद्या द्यावी निःशेष ॥
मग होणार तें देख ॥ होत असे ॥५९॥
॥ श्लोकः ॥
गगनं गति ऋक्षाणां नदीनां सागरो गतिः ॥
राजा गतिर्मनुष्याणां विप्राणां ब्राह्मणो गतिः ॥
तरी आतां ब्राह्मणाशीं ॥ विन्मुख न व्हावें याशीं ॥
संजीवनी विद्या कचासी ॥ द्यावी तुवां ॥६०॥
आणि तुह्मां परोपकार ॥ होईल कीं तात थोर ॥
राहविजे गुरुपुत्र ॥ निश्चयेसीं ॥६१॥
शुक्रें ऐकोनि उत्तरा ॥ स्नेहें राहविलें गुरुकुमरा ॥
गाई चारूं वनांतरा ॥ पाठविला तो ॥६२॥
कच गाई चारितां वनीं । दैत्यीं तयासि देखोनी ॥
ह्मणती मंत्र संजीवनी ॥ शिकों आला ॥६३॥
हा देवगुरूचा पुत्र ॥ शिकेल संजिवनीमंत्र ॥
मग सहसा नावरे भार ॥ देवांचा आह्मां ॥६४॥
ऐसें दैत्यीं विचारोनी ॥ कच मारिला तत्क्षणीं ॥
मग ते गुप्त निघोनी ॥ गेले दैत्य ॥६५॥
श्वापदीं भक्षिलें त्यासी ॥ सायंकाळ झाली निशी ॥
गाई आलिया घरासीं ॥ देवयानी पाहत ॥६६॥
गाई घरीं आलिया ॥ येरी न देखतां तया ॥
जावोनि सांगे पितया ॥ त्वरित गतीं ॥६७॥
ताता गाई आल्या घरीं ॥ कच न देखें दृष्टीभरी ॥
तरी पहाजी ज्ञानांतरीं ॥ काय वर्तलें ॥६८॥
तया दोघांसि सांगातीं ॥ लागली बहु स्नेहप्रीती ॥
आणि करावया पती ॥ मनीं इच्छीं ॥६९॥
ह्मणोनि शुक्रासि विनवित ॥ पिता ज्ञानीं जों पाहत ॥
तंव तो मारिला सत्य ॥ वनामाजी ॥७०॥
ऐसी जाहलिया करणी ॥ शुक्र सांगे कन्ये लागुनी ॥
मग तयासि देवयानी ॥ काय ह्मणे ॥७१॥
उठवा ताता कचासी ॥ संजीवनी जपोनि मंत्रासी ॥
आणावा तो घरासी ॥ कच तुह्मीं ॥७२॥
तंव ह्मणे पिता शुक्रू ॥ दैत्यांसि मी कीती वारूं ॥
आतां सांडोनि विचारू ॥ उगी राहें ॥७३॥
तंव ते करी विनवणी ॥ हें न बोलावें वचनीं ॥
मी कचाविण भोजनीं ॥ न बैसें गा ॥७४॥
कृपाळू तो पिता शुक्र ॥ जपोनि संजीवनी मंत्र ॥
उठविला गुरुपुत्र ॥ कच देखा ॥७५॥
दैत्यीं देखिला मागुतेनी ॥ पुन्हां मारिला तो वनीं ॥
तिलप्राय खंड करूनी ॥ समुद्रांत टाकिलें ॥७६॥
आणिक मागुता एकेवेळीं ॥ गाई चारितां वनस्थळीं ॥
दैत्यीं देखिला सकळीं ॥ कच देखा ॥७७॥
पुन्हः पुन्हः उठतो ह्मणोनी ॥ दैत्य योजिती युक्तीलागुनी ॥
मग तयातें जाळुनी ॥ भस्म केला ॥७८॥
रक्षा घालोनि मद्योदकीं ॥ पात्र भरिलें कौतुकीं ॥
शुक्रापाशीं तात्काळिकीं ॥ आणिलें तें ॥७९॥
ह्मणती शुक्राचार्यासी ॥ आह्मी गेलों होतों गंगेसी ॥
शीतळ आणिलें उदकासी ॥ तुह्मांलागीं ॥८०॥
ह्मणोनि दीधलें पात्रीं ॥ शुक्र घेवोनि प्राशन करी ॥
मग दैत्य गेले झडकरी ॥ निज स्थाना ॥८१॥
तंव गाई आलिया रात्रीं ॥ कच नाहीं आला गोवारी ॥
मागुती तातासि नानापरी ॥ प्रार्थी कन्या ॥८२॥
गाई आलिया समस्ता ॥ परि न देखें गुरुसुता ॥
वनीं काय झालें ताता ॥ विचारा पां ॥८३॥
शुक्र विचारी अंतरीं ॥ तंव तो आपुलेचि उदरीं ॥
मग पडिला विचारीं ॥ दैत्यगुरुं ॥८४॥
कन्या प्रार्थी पितया लागुनी ॥ त्यासि सांगावी संजीवनी ॥
उदरीं मंत्र उपदेशुनी ॥ शिष्य करावा ॥८५॥
ताता तो निघतां बाहेरी ॥ तुह्मा होईल मुत्यु शरीरीं ॥
मग तो उठवील निर्धारीं ॥ तुह्मांसि देखा ॥८६॥
बापें सांगूनि संजिवनीमंत्र ॥ उदरीं शिष्य केला गुरुपुत्र ॥
तत्काळ गुरूदरीं थोर ॥ वाढला तो ॥८७॥
कच ह्मणे जी ताता ॥ मज नाहीं मार्ग सर्वथा ॥
काव्य ह्मणे उदर फाडोनि सुता ॥ निघें बाहेरी ॥८८॥
मग तेणें आपुले करीं ॥ उदर फाडिलें नखाग्रीं ॥
लवलाहें निघाला बाहेरी ॥ कच आपण ॥८९॥
तंव शुक्रें सांडिला प्राण ॥ कचें दिव्य मंत्र जपोन ॥
नंतर उठविला एकनयन ॥ तेचक्षणीं ॥९०॥
शुक्र उठतांचि ऐका ॥ दैत्यांसि शापिलें देखा ॥
ब्रह्महत्येच्या पातका ॥ जडलेती ॥९१॥
कीं जे सुरापान करिती ॥ तयासि ब्रह्महत्या घडती ॥
ते अधःपातीं पडती ॥ सत्य जाणा ॥९२॥
कचासि जाहली संजीवनीं ॥ मग लागला गुरुचरणीं ॥
जावया आज्ञा मागोनी ॥ विनवीतसे ॥९३॥
तंव शुक्राची नंदिनी ॥ कचासि बोले वचनीं ॥
मज जावें जी पर्णोनी ॥ तुवां ह्मणे ॥९५॥
कच ह्मणे वो सुंदरी ॥ तूं माझी सहोदरी ॥
तुह्मा आह्मां एका उदरीं ॥ जन्म दोघां ॥९६॥
तूं गुरुबहीण साक्षात ॥ तुज वरितां पाप घडत ॥
तंव देवयानी शापित ॥ तत्क्षणीं त्या ॥९७॥
शाप बोलिली ऐशा वचनीं ॥ तुज निर्फळ होईल संजीवनी ॥
ऐसें ऐकोनि वचनीं ॥ कच शापी तयेसी ॥९८॥
कच बोले शापवचन ॥ तुज वर नव्हे ब्राह्मण ॥
यापरी शाप देवोन ॥ गेला कच स्वस्थळा ॥९९॥
आपुले गृहा जावोन ॥ जंव मंत्र पाहे जपोन ॥
तंव त्यासि निर्फळ जाण ॥ झाला मंत्र ॥१००॥
मग तेणें पितयासी ॥ शिकविलें त्या दिव्य विद्येसी ॥
यापरी विद्या बृहस्पतीसी ॥ आली देखा ॥१॥
रायासी सांगे देवयानी ॥ विप्र मज न पर्णीं कोणी ॥
ह्मणोनि शापाच्या गुणीं ॥ राहिलेंसे ॥२॥
ऐसी कथा ययाती प्रती ॥ देवयानी आपुली कथी ॥
हंसिणी ह्मणे प्रभावती ॥ ऐक वृत्तांत ॥३॥
देवयानी ह्मणे ययाती ॥ ऐसी माझी असे स्थिती ॥
आतां कुळाची विपत्ती ॥ करूं नको ॥४॥
तूं करिसी माझा अव्हेर ॥ तरी त्यागीन शरीर ॥
तुजवीण नरसमग्र ॥ बंधु माझे ॥५॥
त्वां मज देखिलें नग्न ॥ तुझें नेसलें मी वसन ॥
आणि करेंसीं लग्न ॥ लागलें माझें ॥६॥
तुझा कर मज लागला ॥ तोचि सुमुहुर्त जाहला ॥
राया आतां पदर बांधिला ॥ पदरासी ॥७॥
बळेंचि दीधलीं गांठी ॥ सर्व साक्ष असे सृष्टी ॥
मग गळसरी कंठीं ॥ बाधवीत ॥८॥
राव ह्मणे तूं जाई घरा ॥ ऐसेंचि सांगें शुक्राचार्या ॥
तयाचे आलिया विचारा ॥ मानलें मज ॥९॥
मग ते आली आपुले मंदिरा ॥ कथिलें सकळ शुक्राचार्या ॥
शर्मिष्ठेनें अवधारा ॥ गांजिलें मज ह्मणोनी ॥११०॥
ऐसेंहि देवयानी ह्मणे ॥ ताता मी गेलें होतें प्राणें ॥
मज न सांगवे उणें ॥ शर्मिष्ठेचें ॥११॥
आतां उठावा करीं ताता ॥ नातरी त्यजीन मी जीविता ॥
ह्मणोनि शुक्र जाहला निघता ॥ तियेचिया बोलें ॥१२॥
शुक्र निघाला कोपोन ॥ तें दैत्यरायें जाणोन ॥
चरण दृढ धरोन ॥ शांत केला ॥१३॥
सर्वांसि दग्ध करी वन्ही ॥ परि मुळें उद्भवती मागुतेनी ॥
आणि विप्राचा कोपाग्नी ॥ सहमुळेंशीं भस्म करी ॥१४॥
या कारणें दैत्यरायें ॥ जाणोनि मानिलें भय ॥
ह्मणोनियां लवलाहें ॥ धरिलें चरण ॥१५॥
वृषपर्व्यासि शुक्र ह्मणे ॥ तुझिये कन्येचें करणें ॥
आतां कन्या समजाविणें ॥ तरि समजलों आह्मी ॥१६॥
राव ह्मणे देवयानीसी ॥ कृपा करीं वो आह्मांसी ॥
आपुल्या वचनें शुक्रासी ॥ शांत करीं ॥१७॥
तंव बोले देवयानी ॥ शर्मिष्ठा द्यावी मज लागुनी ॥
तियेसी दासी करोनी ॥ ठेवीन मी ॥१८॥
तें मानवलें दैत्यासी ॥ शर्मिष्ठा दीधली दासी ॥
मग पित्याच्या क्रोधासी ॥ शांत करी देवयानी ॥१९॥
समजाविली देवयानी ॥ कीं शुक्र शापील ह्मणोनी ॥
यापरि रायें भिवोनी ॥ दीधली कन्या ॥१२०॥
मनीं संतोष झाला शुक्रा ॥ मग निघाला अवधारा ॥
गजरें आला नगरा ॥ ययातीचे ॥२१॥
सवें शर्मिष्ठा देवयानी ॥ दहासहस्त्र दासी घेउनी ॥
आणिल्या दोघीजणी ॥ ययाती पाशीं ॥२२॥
शुक्रें ययाती नृपवर ॥ देवयानीसि केला वर ॥
मग शर्मिष्ठेचा विचार ॥ पुसे रावो ॥२३॥
रायासि देवयानी ह्मणे ॥ आपुली इसी दासी करणें ॥
मंदिर बांधोनि देणें ॥ नगरा बाहेरी ॥२४॥
ययातीनें तैसेंचि केलें ॥ चालिला तियेच्या बोलें ॥
शर्मिष्ठेसि ठेविलें ॥ नगरा बाहेरी ॥२५॥
शुक्रासि निरोप दीधला ॥ निजस्थानासि तो गेला ॥
राव ययाती राहिला ॥ राज्य करित ॥२६॥
ऐसा क्रमिला संवत्सर ॥ देवयानिसी जाहला पुत्र ॥
यदु नामें राज्यधर ॥ कृष्णपूर्वज तो ॥२७॥
आणिक झाला दुसरा ॥ तुर्वसू नाम त्या कुमरा ॥
तंव राव गेला बाहेरा ॥ व्याहाळीसी ॥२८॥
खेळोनियां व्याहाळी ॥ आला शर्मिष्ठेच्या मंदिरीं ॥
तंव ते देखिली वेल्हाळी ॥ ऋतुस्नात ॥२९॥
सुकुमार होती ऋतुवंत ॥ राव तिशीं रमला गुप्त ॥
मग तोचि गर्भ राहत ॥ तिचे पोटीं ॥१३०॥
तिसी जाहला प्रथम पुत्र ॥ दुर्जय नामें गंभीर ॥
आणि दुसरा कुरु कुमर ॥ याचिपरी ॥३१॥
हरिवंशींचें ऐसें मत ॥ तिसी जाहले तिघे सुत ॥
म्यां दोघांचा वंश सत्य ॥ निरोपिला ॥३२॥
देवयानिसि दोघे पुत्र ॥ यदु तुर्वसु परिकर ॥
आणि शर्मिष्ठेचे कुमर ॥ दोघे जण ॥३३॥
देवयानी एके अवसरीं ॥ आली दासीचे मंदिरीं ॥
तंव देखिलें कुमरीं ॥ मंडित गृह ॥३४॥
दोघे बाळ खेळताती ॥ रायासारिखेच दिसती ॥
देवयानीनें गृहाप्रती ॥ आणियेले ॥३५॥
बाळांसि सकळ देखती ॥ तंव रायाचीच दिसे आकृती ॥
राज्यलक्षणीं शोभती ॥ दोघेजण ॥३६॥
ते पुत्र दासीच्या हातीं ॥ आणोनियां गृहाप्रती ॥
ययाती राव देखतां चित्तीं ॥ संकोचला ॥३७॥
पुत्रीं देखिला आपुला पिता ॥ दोघे गेले धांवतां धांवतां ॥
हरिख मांडीवरी बैसतां ॥ दोहींकडे ॥३८॥
पुत्र बैसतां मांडीवरी ॥ राव संकोचे अभ्यंतरीं ॥
मग कोपली सुंदरी ॥ देवयानी ॥३९॥
ह्मणे शर्मिष्ठा माझी वैरिणी ॥ तिसी दिधले पुत्र दोन्ही ॥
आतां मी जाईन मरणीं ॥ पुत्रां सहित ॥१४०॥
म्यां कोपोनि यजनामासी ॥ मागीतली असे ते दासी ॥
आता जातें शुक्रापाशीं ॥ सांगावया वृत्तांत हा ॥४१॥
राव ह्मणे मी अपराधी ॥ माझी ठकली वो बुध्दि ॥
आतां न जाईं हो कधीं ॥ तिच्या घरासी ॥४२॥
तुझा पुत्र राज्यधर ॥ येथें नाहीं आन विचार ॥
तंव तेथें पातला शुक्र ॥ तेचि समयीं ॥४३॥
मग सकळ वृत्तांतासी ॥ कन्या सांगे शुक्रासी ॥
मग तो नहुष मानसीं ॥ भ्याला फार ॥४४॥
अति कोप आला शुक्रा ॥ ह्मणे स्त्रीलंपटा कामातुरा ॥
तुज आतांचि होवो जरा ॥ यौवनाची ॥४५॥
तंव तो राव ययाती ॥ येतसे बहु काकुळती ॥
ह्मणे मज नाहीं तृप्ती ॥ विषयसंगें ॥४६॥
दोघी स्त्रियांच्या संगतीं ॥ मज नाहीं जी पूर्ण तृप्ती ॥
श्वशुरा उःशाप त्वरितीं ॥ द्यावा मज ॥४७॥
तेव्हां शुक्र झाला शांत ॥ कृपेनें तया उःशाप देत ॥
ययातीस काय ह्मणत ॥ तये वेळीं ॥४८॥
राया हे त्वां आपुली जरा ॥ द्यावी एखादिया कुमरा ॥
मग तूं तारुण्यें सुंदरा ॥ भोग सुखें ॥४९॥
ऐसें शुक्रें सांगीतलें ॥ तें रायासि मानवलें ॥
मग ययातीस आलें ॥ वृध्दपण ॥१५०॥
वृध्दपण जाहलें त्वरित ॥ कृष्ण केश जाहले श्वेत ॥
ब्रह्मवाक्य नव्हे असत्य ॥ अंग कांपे थरथरां ॥५१॥
नेत्रीं सुटले पाझार ॥ कर्ण झाले बधिर ॥
दंत विराले अंकुर ॥ वाणी तेथें ॥५२॥
इंद्रियें राहिलीं निवांत ॥ परि तृष्णा वाढली बहुत ॥
पुत्र ह्मणती आलें भूत ॥ आपुल्या घरा ॥५३॥
वेळोवेळां येत ढांसी ॥ स्त्री ह्मणे किती खोकसी ॥
बाहेरि कां नव जासी ॥ पापिया तूं ॥५४॥
ऐसी तयासि पातली जरा ॥ विसर पडिलासे विचारा ॥
दृष्टी त्याचिया नेत्रां ॥ मंदावली ॥५५॥
वांकडी जाहली पाठी ॥ ह्मणोनि हातीं घेतली काठी ॥
वृध्दपणाची राहाटी ॥ नये बोलों ॥५६॥
ययाति झाला ह्मातारा ॥ आठविलें शुक्रउत्तरा ॥
मग आला यदुकुमरा ॥ पाशिं रावो ॥५७॥
राव ह्मणे तया यदूसी ॥ घ्यावें तुवां माझे जरेसी ॥
आणि द्यावें तारुण्यासी ॥ आपुलिया ।५८॥
माझें घेईं वृध्दपण ॥ देईं आपुलें तारुण्यपण ॥
तंव पुत्र बोले हांसोन ॥ ययातीप्रती ॥५९॥
उपजीवना साठीं यौवन ॥ कीं स्फटिका साठीं रत्न ॥
हें देऊं शके कवण ॥ सांग बापा ॥१६०॥
मग ह्मणे पुत्रा तुर्वशा ॥ माझी जरा घेईं रे शिरसा ॥
आणि जे तुझी वयसां ॥ ते द्यावी मज ॥६१॥
तोही ह्मणे पितयासी ॥ माझें वचन परियेसीं ॥
जीवित्व सांडोनि मरणासी ॥ कोण अंगिकारी ॥६२॥
राया देवोनियां कापुस ॥ मागतोसी पीतवास ॥
विष देवोनि अमृतरस ॥ मागतोसी ॥६३॥
मग तो राजा ययाती ॥ गेला वेगें दुर्जयाप्रती ॥
तयासि करी विनंती ॥ जराग्रहणाची ॥६४॥
अरे शर्मिष्ठेच्या पुत्रा ॥ तारुण्य देऊन घ्यावी जरा ॥
तंव तो बोले उत्तरा ॥ रायाप्रती ॥६५॥
ह्मणे राया बोलणें वृथा ॥आग्रह धरूं नको सर्वथा ॥
ऐशा तुमचिया भूता ॥ घेईल कवण ॥६६॥
तुह्मीं न बोलावें ऐसें ॥ हें तंव साक्षेपेंचि दिसे ॥
मग राव गेला परियेसें ॥ कुरुप्रती ॥६७॥
अरे शर्मिष्ठेच्या कुमरा ॥ कुरु ज्ञानगुणसागरा ॥
आपुलें तारुण्य देऊन जरा ॥ घेईं माझी ॥६८॥
तंव बोले कुरुपुत्र ॥ तूं माझा उत्पत्तिकर ॥
तुझेनि सर्व संसार ॥ झाला मज ॥६९॥
तरि तुझें तुज देणें ॥ तेथें कायसें बोलणें ॥
मागें जाहलीं पुराणें ॥ पितृभक्तीचीं ॥१७०॥
पिता विकी कन्यासुता ॥ हें अपूर्व काय गा ताता ॥
ह्मणोनि ठेविला माथा ॥ चरणावरी ॥७१॥
आणि कुरु ह्मणे ताता ॥ पितयाची भक्ति करिता ॥
श्रावण वर्णिला सर्वथा ॥ शास्त्रामाजी ॥७२॥
पितृभक्ती परशुरामें ॥ आणी दुजी केली श्रीरामानें ॥
त्यापरी चिलयानें नेमें ॥ सत्व रक्षिलें ॥७३॥
कीं राजा रुक्मांगद ॥ पुत्र तरी धर्मांगद ॥
ऐसा पुराणीं अनुवाद ॥ बहुत असे ॥७४॥
ऐशिया पुत्रांची कीर्ते ॥ म्यां काय सांगावी तुह्मांप्रती ॥
अष्टादश पुराणें गाती ॥ पुत्रधर्मातें ॥७५॥
कुरु ह्मणे परियेसा ॥ म्यां दीधली आपुली वयसा ॥
तुमची जरा ते म्यां शिरसा ॥ वंदिली असे ॥७६॥
ययाति ह्मणे धन्य पुत्रा ॥ माझी हरिली त्वां जरा ॥
आणि देहींच्या अघोरा ॥ दवडिलें ॥७७॥
जरा दीधली कुरु पुत्रा ॥ तारुण्य घेतलें स्वशरीरा ॥
मग आला आपुले मंदिरा ॥ ययातिराय ॥७८॥
राव देवयानी सरसा ॥ सहस्त्र वर्षें भोगी वयसा ॥
विषयभोगीं रात्रि दिवसा ॥ दोघां सुख अपार ॥७९॥
येथें दूषण ठेविलें श्रोतीं ॥ जे पुत्रयौवनें भोगी युवती ॥
तरी पितृरूप पुत्र निश्चिती ॥ हें व्यासवाक्य ॥१८०॥
पितयाचें जें कां तेज ॥ तेंचि पुत्रशरीर सहज ॥
तेथें दूषणाचें काज ॥ सहसा नुरे ॥८१॥
देह तंव असे अज्ञान ॥ आत्मा ऐक असे कारण ॥
आणि तयासि शापदान ॥ भार्गवाचें ॥८२॥
सहस्त्र वर्षांचिया अंतीं ॥ राव सांगें देवयानीप्रती ॥
आतां झाली मज तृप्ती ॥ विषयांची ॥८३॥
कुरुपुत्राच्या प्रसादें ॥ सुख भोगिलें आनंदें ॥
आतां या संसारबाधें ॥ करूं सोडवण ॥८४॥
प्राणी आलिया संसारीं ॥ काहीं सुकृत जो न करी ॥
तो आत्मघातकी निर्धारी ॥ आपणा आपण ॥८५॥
जैसा कोळिश्रयांचा बंध ॥ तो तयासचि करी बध्द ॥
तैसाचि आपुला अज्ञानबंध ॥ पाडी मायापाशीं ॥८६॥
आतां पुरे हा विषयसंग ॥ कीं श्रवणें नासे कुरंग ॥
अथवा मणि संग्रहें भुजंग ॥ पावे मरण ॥८७॥
पतंग नाश पावे नयनें ॥ मधुमाशीसि नाश रसनें ॥
भ्रमरा बंधन होणें ॥ भोगास्तव ॥८८॥
ऐसे नासले बहुत प्राणी ॥ इंद्रियसंगें करोनी ॥
न चुकती ते कदा मरणीं ॥ संसारिये ॥८९॥
रायासि झाली विषयतृप्ती ॥ भेटों आला कुरुप्रती ॥
जरा घेतली मागुती ॥ आपुली तेणें ॥१९०॥
सर्व राज्य दीधलें कुरूसी ॥ शाप देत येरां तिघांसी ॥
काय बोलिला वचनासी ॥ ययाति राव ॥९१॥
यदु पुत्रा परियेसीं ॥ राज्यहानी तव वंशासी ॥
तुज छत्रसिंहासनासी ॥ नाहीं बैसणें ॥९२॥
तूं पितृद्रोही ह्मणोन ॥ तव कुळीं नाहीं सिंहासन ॥
ऐसें ययाती बोले आपण ॥ यदुपुत्राप्रति ॥९३॥
मग देवयानीचा पुत्र दुसरा ॥ तुर्वसु नामें अवधारा ॥
राव तयाप्रति उत्तरा ॥ काय बोले ॥९४॥
अरे तुर्वसो तुझिये वंशीं ॥ राज्य नाहीं परियेसीं ॥
प्रजापणें तूं अससी ॥ एकाधीन ॥९५॥
मग पुत्रा तिसरिया ॥ जया नाम दुर्जया ॥
राव ययाती शापी तया ॥ याचिपरी ॥९६॥
तुमचा होईल गोत्रवध ॥ हा घडेल कुळासि बाध ॥
यापरि होईल अगाध ॥ निर्वंश तुमचा ॥९७॥
कुरूसि दीधला राज्यभार ॥ ह्मणे तूं भला रे पवित्र ॥
राज्याचा योग्य अधिकार ॥ तुझे वंशीं ॥९८॥
पुत्रा पुढें तुझें वंशीं ॥ धर्म जन्मेल पुण्यराशी ॥
तो उध्दरील पूर्वजांसी ॥ सत्य जाण ॥९९॥
तुझा वंश थोर वाढेल ॥ पुत्रपौत्रीं नादाल ॥
राज्यसंपत्ती भोगाल ॥ निरंतर ॥२००॥
ऐसें बोलोनि ययाती ॥ मग गेला तपाप्रती ॥
तप करूनि मोक्षप्राप्ती ॥ पावला तो ॥१॥
तरि त्या यदूच्या वंशीं ॥ जन्म असे श्रीकृष्णासी ॥
ह्मणोनि छत्रसिंहासनासी ॥ न बैसे तो ॥२॥
तुर्वशाचे वंशीं सकळ ॥ प्रजापणें असती प्रबळ ॥
परि तेही आटणार केवळ ॥ अवतारातीं ॥३॥
दुर्जयाचे जे कां सर्व ॥ तेही आटती वंशधर ॥
कुरूचा वंश भूमीवर ॥ निर्विघ्न नांदे ॥४॥
कुरुचे कौरव पांडव ॥ त्यांचें हस्तनापुर राज्य सर्व ॥
इंद्रपदातुल्य वैभव ॥ त्या वंशासी ॥५॥
हंसीण ह्मणे प्रभावतीसी ॥ त्वां पुसिलें ज्या प्रश्नासी ॥
तरि सांगीतलें तुजसी ॥ सकळिक म्यां ॥६॥
त्वां पुसिली हो कथा ॥ सिंहासन नाहीं गोपीनाथा ॥
ह्मणोनि समूळ वृत्तांता ॥ सांगीतलें तुज ॥७॥
तो पाळितो पूर्वजवचना ॥ महा समर्थ कृष्णराणा ॥
राज्य देऊनि उग्रसेना ॥ आपण वर्ते ॥८॥
तूं ह्मणसी मदनरती ॥ त्या दोघांची अतिप्रीती ॥
परि जंव तुझी आकृती ॥ देखिली नाहीं ॥९॥
कन्या तेचि सदैव सुंदरी ॥ माहेराहूनि अधिक सासरीं ॥
तेचि धन्यधन्य संसारीं ॥ कन्या ह्मणिजे ॥२१०॥
तूं ह्मणसी मी दैत्यकन्यका ॥ तरि ते जाण तैशीच उखा ॥
दैत्यकुमरी असोनि देखा ॥ कृष्णपौत्रातें भाळली ॥११॥
बहु दुरी असतां द्वारका ॥ तेथें पाठविली चित्ररेखा ॥
मग सून झाली ऐका ॥ त्या मदनाची ॥१२॥
तूं मज देई उत्तर ॥ जेणें घडें तुझें सैंवर ॥
तें कार्य करीन शीघ्र ॥ सत्य जाण ॥१३॥
मग बोले प्रभावती ॥ त्वांचि मजसी पाडिली गुंती ॥
मार्ग सांगे तोचि सांगाती ॥ होय जैसा ॥१४॥
त्वां जे सांगीतली उखा ॥ ते कोणाची असे कन्यका ॥
कैसी रचिली वर्‍हाडिका ॥ ते सांग मज ॥१५॥
मग ह्मणे राजहंसी ॥ ते कथा आहे यदुवंशी ॥
त्वां प्रश्न केला सायासीं ॥ महाथोर ॥१६॥
सांगताम सकल विस्तार ॥ ग्रंथ वाढेल जैसा सागर ॥
आतां सांगें सारविचार ॥ ह्मणे कृष्णयाज्ञवल्की ॥१७॥
इति श्रीकथाकल्पतरू ॥ प्रथमस्तबक मनोहरू ॥
ययातिआख्यानविस्तारू ॥ पंचमोऽध्यायीं कथियेला ॥२१८॥ ओव्या ॥२१८॥