आप्तवाक्यं शब्दः ।
आप्तस्तु, यथार्थवक्ता ।
वाक्यं पदसमूहः ।
यथा गामानयेति ।
शक्तं पदम् ।
अस्मात्पदात् अयमर्थो बोद्धव्य इतीश्वरसंकेतः शक्तिः ॥१॥
दीपिका
शब्दं लक्षयति ---आप्तेति ॥
आप्तं लक्षयति ---आप्तस्त्विति ॥
वाक्यलक्षणमाह ----वाक्यमिति ॥
पदलक्षणमाह ---शक्तमिति ॥
अर्थस्मृत्यनुकूलपदपदार्थसंबन्धः शक्तिः ।
सा च पदार्थान्तरमिति मीमांसकाः ।
तन्निरासार्थमाह ---अस्मादिति ॥
डित्थादीनामिव घटादीनामपि संकेत एव शक्तिः न तु पदार्थान्तरमित्यर्थः ।
ननु गवादिपदानां जातावेव शक्तिः, विशेषणतया जातेः प्रथममुपस्थित्वात् ।
व्यक्तिलाभास्तु आक्षेपादिति केचित् ।
तत् न, गामान्येत्यादौ वृद्धव्यवहारेण सर्वत्रानयनादेर्व्यक्तावेव संभवेन, जातिविशिष्टव्यक्तावेव शक्तिकल्पनात् ।
शक्तिग्रहश्च वृद्धव्यवहारेण ।
व्युत्पित्सुर्बालो `गामानय' इत्युत्तमवृद्धवाक्यश्रवणान्तरं मध्यमवृद्धस्य
प्रवृत्तिमुपलभ्य गवानयनं च दृष्ट्वा मध्यमवृद्धप्रवृत्तिजनकज्ञानस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां वाक्तजन्यत्वं
निश्चित्य `अश्वमानय गां बधान'इति वाक्यान्तरे आवापोद्वापाभ्यां
गोपदस्य गोत्वविशिष्टे शक्तिः, अश्वपदस्य अश्वत्वविशिष्टे शक्तिरिति व्युत्पद्यते ।
ननु सर्वत्र कार्यपरत्वाद्वयवहारस्य कार्यपरवाक्य एव व्युत्पर्त्तिन सिद्धपर इति चेत् न ।
`काश्यां त्रिभुवन्तिलको भूपतिरास्ते 'इत्यादौ सिद्धेऽपि व्यवहारात्, `
विकसितपद्मे मधुकरस्तिष्ठति 'इत्यादौ प्रसिद्धपदसमभिव्यवहारात्सिद्धेऽपि मधुकरादिव्युत्पत्तिदर्शनाच्च ।
लक्षणापि शब्दवृत्तिः ।
शक्यसंबन्दो लक्षणा ।
गङ्गायां घोष इत्यत्र गङ्गापदवाच्यप्रवाहसंबन्धादेव तीरोपस्थितौ तीरेऽपि शक्तिर्न कल्प्यते ।
सैधवादौ लवणाश्वयोः परस्परसंबन्धाभावान्नानाशक्तिकल्पनम् ।
लक्षणा त्रिविधा ---- जहल्लक्षणा, अजहल्लक्षणा, जहदजल्लक्षणा चेति ।
यत्र वाच्यार्थस्यान्वयाभावः तत्र जहल्लक्षणा ।
यथा मञ्चाः क्रोशन्तीति ।
यत्र वाच्यार्थस्याप्यन्वयः, तत्र अजहदिति ।
यथा छत्रिणो गच्चन्तीति ।
यत्र वाच्यैकदेशत्यागेन एकदेशान्वयः, तत्र जहदजहदिति ।
यथा तत्त्वमसीति ।
गौण्यपि लक्षणैव लक्ष्यमाणगुणसंबन्धस्वरूपा यथा अग्निर्माणवक इति ।
व्यञ्चनापि शक्तिलक्षणान्तर्भूता, शब्दशक्तिमूला अर्थशक्तिमूला च ।
अनुमानादिना अन्यथासिद्धा ।
तात्पर्यानुपपत्तिर्लक्षणाबीजम् ।
तत्प्रीतीतीच्छयोच्चरितत्वं तात्पर्यम् ।
तात्पर्यज्ञानञ्च वाक्यार्थज्ञाने हेतुः नानार्थानुरोधात् ।
प्रकरणादिकं तात्पर्यग्राहकम् ।
द्वारमित्यादौ पिधेहीति शब्दाध्याहारः ।
ननु अर्थज्ञानार्थत्वाच्छब्दस्यार्थमविज्ञाय
शब्दाध्याहारासंभवादर्थाध्याहार एव युक्त इति चेत् न ।
पदविशेषजन्यपदार्थोपस्तिथेः शाब्दज्ञाने हेतुत्वात् ।
अन्यथा `घटः कर्मत्वमानयं कृतिः 'इत्यत्रापि शाब्दज्ञानप्रसङ्गात् ।
पङ्कजादिपदेषु योगरूढिः ।
अवयवशक्तिर्योगः ।
समुदायशक्ती रूढिः ।
नियतपद्मत्वादिज्ञानार्थं समुदायशक्तिः ।
अन्यथा कुमुदेऽपि प्रयोगप्रसङ्गात् ।
`इतरान्विते शक्तिः 'इति प्राभाकराः ।
अन्वयस्य वाक्यार्थतया भानसम्भवादन्वयांशेऽपि शक्तिर्न कल्पनीया इति गौतमीयाः ।
आकांक्षा योग्यता संनिधिश्च वाक्यार्थज्ञानहेतुः पदस्य पदान्तरव्यतिरेकप्रयुक्तान्वयाननुभावकत्वम् आकांक्षा ।
अर्थाबाधो योग्यता ।
पदानामविलम्बेनोच्चारणं संनिधिः ॥२॥
दीपिका
आकांक्षेति ॥
आकाङ्क्षादिज्ञानमित्यर्थः ।
अन्यथा आकांक्षादिभ्रमाच्छाब्दभ्रमो न स्यात् ।
आकाङ्क्षां लक्षयति --- पदस्येति ॥
योग्यतालक्षणमाह ----अर्थेति ॥
संनिधिलक्षणमाह----पदानामिति ।
अविलम्बेन पदार्थोपस्थितिः संनिधिः ।
उच्चारणं तु तदुपयोगितयोक्तम् ।
आकांक्षादिरहितं वाक्यप्रमाणम् ।
यथा गौरश्वः पुरूषो हस्तीति न
प्रमाणमाकांक्षाविरहात् ।
अग्निना सिञ्चेदिति न प्रमाणं योग्यताविरहात् ।
प्रहरे प्रहरेऽसहोच्चारितानि गामानयेत्यादिपदानि न प्रमाणं सांनिध्याभावात् ॥३॥
दीपिका
गौरश्व इति ॥
घटकर्मत्वमित्यप्यनाकांक्षोदाहरणं द्रष्टव्यम् ।
वाक्यं द्विविधम् ।
वैदिकं लौकिकं च ।
वैदिकमीश्वरोक्तत्वात्सर्वमेव
प्रमाणम् ।
लौकिकं त्वाप्तोक्तं प्रमाणम् ।
अन्यदप्रमाणम् ॥४॥
दीपिका
वाक्यं विभजते ---वाक्यमिति ॥
वैदिकस्य विशेषमाह --- वैदिकमीश्वरोक्तत्वादिति ॥
ननु वेदस्यानादित्वात्कथमीश्वरोक्तत्वमिति चेत् न ।
`वेदः पौरूषेयः वाक्यसमूहत्वात् भारतादिवत् 'इत्यनुमानेन पौरूषेयत्वसिद्धेः ।
न च स्मर्यमाणकर्तृकत्वमुपाधिः, गौतमादिभिः शिष्यपरम्परया वेदेऽपि सकर्तृकत्वस्मरणेन साधनव्यापकत्वात् ।
`तस्मात्तेपानात्त्रयो वेदा अजायन्त 'इति श्रुतेश्च ।
ननु वर्णा नित्याः, स एवायं गकार इति प्रत्यभिज्ञाबलात् ।
तथा च कथं वेदस्यानित्यत्वमिति चेत् न, `उत्पन्नो गकारो विनिष्टो गकार'इत्यादिप्रतीत्या वर्णानामनित्यत्वात्, `सोऽयं
गकार'इति प्रत्यभिज्ञायाः `सेएयं दीपज्वाला ' इतिवत्साजात्यावलम्बनत्वात्, वर्णानां
नित्यत्वेऽप्यानुपूर्वाविशिष्टवाक्यस्यानित्यत्वाच्च ।
तस्मादीश्वरोक्ता वेदाः ।
मन्वादिस्मृतीनामाचाराणां च वेदमूलकतया प्रमाण्यम् ।
स्मृतिमूलवाक्यानामिदानीमनध्ययनात्तन्मूलभूता काचिच्छारवोत्सन्नेति कल्प्यते ।
ननु पठ्यमानवेदवाक्योत्सादनस्य कल्पयितुमशक्यतया
विप्रकीर्णवादस्यायुक्तत्वान्नित्यानुमेयो वेदो मूलमिति चेत् न, तथा सति
कदापि वर्णानामानुपूर्वीज्ञानासंभवेन बोधकत्वास/न्भवात् ।
वाक्यार्थज्ञानं शाब्दज्ञानम् । तत्करणं शब्दः ॥५॥
दीपिका
ननु एतानि पदानि स्मारितार्थसंसर्गवन्ति आकांक्षादिमत्पदकदम्बकत्वात्
मद्वाक्यवत् इत्यनुमानादेव संसर्गज्ञासंभवाच्छब्दो न प्रमाणान्तरमिति चेन्न ।
अनुमित्यपेक्षया विलक्षणस्य शाब्दज्ञानस्य `शाब्दात्प्रत्येमि 'इत्वनुव्यवसायंसाक्षिकस्य सर्वसंमतत्वात् ।
नन्वर्थापत्तिरपि प्रमाणान्तरमस्ति `पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते
'इति दृष्टे श्रुते वा पीनत्वान्यथानुपपत्त्या रात्रिभोजनमर्थापत्त्या कल्प्यत इति चेन्न ।
`देवदत्तो रात्रौ भुङ्क्ते दिवाऽभुञ्जानत्वे सति पीनत्वात् 'इत्यनुमानेनैव रात्रिभोजनस्य सिद्धत्वात् ।
शते पञ्चाशदिति सम्भवोऽप्यनुमानमेव ।
`इह वटे यक्षस्तिष्ठति 'इत्यैतिह्यमपि अज्ञातम्लवक्तृकशब्द एव ।
चेष्टापि शब्दानुमानद्वारा व्यवहारहेतुरिति न प्रमाणान्तरम् ।
तस्मात्प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाश्चत्वार्येव प्रमाणानि ॥