अथ प्रजानामधिप: प्रभाते जायाप्रतिग्राहितगन्धमाल्याम् ।
वनाय पीतप्रतिबद्धवत्सां यशोधनो धेनुमृषेर्मुमोच ॥१॥
तस्या: खुरन्यासपवित्रपांसुमपांसुलानां धुरि कीर्तनीया ।
मार्गं मनुष्येश्वरधर्मपत्नी श्रुतेरिवार्थं स्मृतिरन्वगच्छत् ॥२॥
निवत्र्य राजा दयितां दयालुस्तां सौरभेयीं सुरभिर्यशोभि: ।
पयोधरीभूतचतु:समुद्रां जुगोप गोरूपधरामिवोर्वीम् ॥३॥
व्रताय तेनानुचरेण धेनोन्र्यषेधि शेषोऽप्यनुयायिवर्ग: ।
न चान्यतस्तस्य शरीररक्षा स्ववीर्यगुप्ता हि मनो: प्रसूति: ॥४॥
आस्वादवद्भिः कवलैस्तृणानां कन्डूयनैर्दंशनिवारणै:श्च ।
अव्याहतै: स्वैरगतैश्च तस्या: सम्राट् समाराधनतत्परोऽभूत् ॥५॥
स्थित: स्थितामुच्चलित: प्रयातां निषेदुषीमासनबन्धधीर: ।
जलाभिलाषी जलमाददानां छायेव तां भूपतिरन्वगच्छत् ॥६॥
स न्यस्तचिन्हामपि राजलक्ष्मीं तेजोविशेषानुमितां दधान ।
आसीदनाविष्कृतदानराजिरन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्र: ॥७॥
लताप्रतानोद्ग्रथितै: स केशैरधिज्यधन्वा विचचार दावम् ।
रक्षापदेशान्मुनिहोमधेनोर्वन्यान्विनेष्यन्निव दुष्टसत्वान् ॥८॥
विसृष्टपाश्र्वानुचरस्य तस्य पाश्र्वद्रुमा: पाशभृता समस्य ।
उदीरयामासुरिवोन्मदानामालोकशब्दं वयसां विरावै: ॥९॥
मरूत्प्रयुक्ताश्च मरूत्सखाभं तमच्र्यमारादभिवर्तमानम् ।
अवाकिरन्बाललता: प्रसूनैराचारलाजैरिव पौरकन्या: ॥१०॥
धनुर्भृतोऽप्यस्य दयाद्र्रभावमाख्यातमन्त:करणैर्विशङ्कै: ।
विलोकयन्त्यो वपुरापुरक्ष्णां प्रकामविस्तारफलं हरिण्य: ॥११॥
स कीचकैर्मा,तपूर्णरन्ध्रै: कूजद्भिरापादितवंशकृत्यम् ।
शुश्राव कुञ्जेषु यश: स्वमुच्चै,·ीयमानं वनदेवताभि: ॥१२॥
पृक्तस्तुषारैर्गिरिनिर्झराणमनोकहाकम्पितपुष्पगन्धी ।
तमातपक्लान्तमनातपत्रमाचारपूतं पवनो निषेवे ॥१३॥
शशाम वृष्ट्यापि विना दवाग्निरासीद्विशेषा फलपुष्पवृद्धि: ।
ऊनं न सत्वेष्वधिको बबाधे तस्मिन्वनं गोप्तरि गाहमाने ॥१४॥
संचारपूतानि दिगन्तराणि कृत्वा दिनान्ते निलयाय गन्तुम् ।
प्रचक्रमे पल्लवरागताम्रा प्रभा पतंगस्य मुनेश्च धेनु: ॥१५॥
तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थामन्वग्ययौ मध्यमलोकपाल: ।
बभौ च सा तेन सतां मतेन श्रद्धेव साक्षाद्विधिनोपपन्ना ॥१६॥
स पल्वलोत्तीर्णवराहयूथान्यावासवृक्षोन्मुखबर्हिणानि ।
ययौ मृगाध्यासितशाद्वलानि श्यामायमानानि वनानि पश्यन् ॥१७॥
आपीनभारोद्वहनप्रयत्नादृष्टिर्गु,त्वाद्वपुषो नरेन्द्र: ।
उभावलंचक्रतुरञ्चिताभ्यां तपोवनावृत्तिपथं गताभ्याम् ॥१८।
वशिष्ठधेनोरनुयायिनं तमावर्तमानं वनिता वनान्तात् ।
पपौ निमेषालसपक्ष्मपङ्किरूपोषिताभ्यामिव लोचनाभ्याम् ॥१९॥
पुरस्कृता वत्र्मनि पार्थिवेन प्रत्यु·ता पार्थिवधर्मपत्न्या ।
तदन्तरे सा विरराज धेनुर्दिनक्षपामध्यगतेव सन्ध्या ॥२०॥
प्रदक्षिणीकृत्य पयस्विनीं तां सुदक्षिणा साक्षतपात्रहस्ता ।
प्रणम्य चानर्च विशालमस्या: शृङ्गान्तरं द्वारमिवार्थसिद्धे: ॥२१॥
वत्सोत्सुकापि स्तिमिता सपर्यां प्रत्यग्रहीत्सेति ननदुतुस्तौ ।
भक्त्योपपन्नेषु हि तद्विधानानां प्रसादचिह्नानि पुर:फलानि ॥२२॥
गुरो: सदारस्य निपी´ पादौ समाप्य सांध्यं च विधिं दिलीप: ।
दोहावसाने पुनरेव दोग्ध्रीं भेजे भुजोच्छिन्नरिपुर्निषण्णाम् ॥२३॥
तामन्तिकन्यस्तबलिप्रदीपामन्वास्य गोप्ता गृहिणीसहाय: ।
क्रमेण सुप्तामनु संविवेश सुप्तोत्थितां प्रातरनूदतिष्ठत् ॥२४॥
इत्थं व्रतं धारयत: प्रजार्थं समं महिष्या महनीयकीर्ते: ।
सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य दिनानि दीनोद्धरणोचितस्य ॥२५॥
अन्येद्युरात्मानुचरस्य भावं जिज्ञासमाना मुनिहोमधेनु: ।
गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पं गौरीगुरोर्गÍरमाविवेश ॥२६॥
सा दुष्प्रधर्षा मनसापि हिंस्रैरित्यद्रिशोभाप्रहितेक्षणेन ।
अलक्षिताभ्युत्पतनो नृपेण प्रसअद्य सिंह: किल तां चकर्ष ॥२७॥
तदीयमाक्रन्दितमार्तसाधोर्गुहानिबद्धप्रतिशब्ददीर्घम् ।
रश्मिष्विवादाय नगेन्द्रसक्तां निवर्तयामास नृपस्य दृष्टिम् ॥२८॥
स पाटलायां गवि तस्थिवांसं धनुर्धर: केसरिणं ददर्श ।
अधित्यकायामिव धातुमय्यां लोध्रद्रुमं सानुमत: प्रफुल्लम् ॥२९॥
ततो मृगेन्द्रस्य मृगेन्द्रगामी वधाय वध्यस्य शरं शरण्य: ।
जाताभिषङ्गो नृपतिर्निषङ्गादुद्धर्तुमैच्छत्प्रसभोद्धâतारि: ॥३०॥
वामेतरस्तस्य कर: प्रहर्तुर्नखप्रभाभूषितकङ्कपत्रे ।
सक्ताङ्गुलि: सायकपुङ्खएव चित्रार्पितारम्भ इवावतस्थे ॥३१॥
बाहुप्रतिष्टम्भविवृद्धमन्युरभ्यर्णमागस्कृतमस्पृश»ि: ।
राजा स्वतेजोभिरदह्यतान्तर्भोगीव मन्त्रौषधि,द्धवीर्य: ॥३२॥
तमार्यगृत्ध्यं निगृहीतधेनुर्मनुष्यवाचा मनुवंशकेतुम् ।
विस्माययन्विस्मितमात्मवृत्तौ सिंहोरूसत्वं निजगाद सिंह: ॥३३॥
अलं महीपाल तव श्रमेण प्रयुक्तमप्यस्त्रमितो वृथा स्यात् ।
स पादपोन्मूलनशक्ति रंह: शिलोच्चये मूच्र्छति मा,तस्य ॥३४॥
कैलासगौरं वृषमा,रक्षो: पादार्पणानुग्रहपूतपृष्ठंम् ।
अवेहि मां किंकरमष्टमूर्ते: कुम्भोदरं नाम निकुम्भमित्रम् ॥३५॥
अमुं पुर: पश्यसि देवदारूं पुत्रीकृतोऽसौ वृषभध्वजेन ।
यो हेमकुम्भस्तननि:सृतानां स्कन्दस्य मातु: पयसां रसज्ञ: ॥३६॥
कण्डूयमानेन कटं कदाचिद्वन्यद्विपेनोन्मथिता त्वगस्य ।
अथैनमद्रेस्तनया शुशोच सेनान्यमालीढमिवासुरास्त्रै: ॥३७॥
तदाप्रभृत्येव वनद्विपानां त्रासार्थमस्मिन्नहमद्रिकुक्षौ ।
व्यापरित: शूलभृता विधाय सिंहत्वमङ्कागतसत्ववृत्ति ॥३८॥
तस्यालमेषा क्षुधितस्य तृप्त्यै प्रदिष्टकाला परमेश्वरेण ।
उपस्थिता शोणितपारणा मे सुरद्विषश्चान्द्रमसी सुधेव ॥३९॥
स त्वं निवर्तस्व विहाय लज्जां गुरोर्भवान्दर्शितशिष्यभक्ति: ।
शस्त्रेण रक्ष्यं यदशक्यरक्षं न तद्यश: शस्त्रभृतां क्षिणोति ॥४०॥
इति प्रगल्भं पुरूषाधिराजो मृगाधिराजस्य वचो निशम्य ।
प्रत्याहतास्त्रो गिरिशप्रभावादात्मन्यवज्ञां शिथिलीचकार ॥४१॥
प्रत्यब्रवीच्चैनमिषुप्रयोगे तत्पूर्वभङ्गे वितथप्रयत्न: ।
जडीकृतस्त्र्यम्बकवीक्षणेन वज्रं मुमुक्षन्निव वज्रपाणि: ॥४२॥
सं,द्धचेष्टस्य मृगेद्र कामं हास्यं वचस्तद्यदहं विवक्षु: ।
अन्तर्गतं प्राणभृतां हि वेद सर्वं भवान्भावमतोऽभिधास्ये ॥४३॥
मान्य: स मे स्थावरजंगमानां सर्गस्थितिप्रत्यवहारहेतु: ।
गुरोरपीदं धनमाहितग्नेर्नश्यत्पुरस्तादनुपेक्षणीयम् ॥४४॥
स त्वं मदीयेन शरीरवृत्तिं देहेन निर्वर्तयितुं प्रसीद ।
दिनावसानोत्सुकबालवत्सा विसृज्य तां धेनुरियं महर्षे: ॥४५॥
अथान्धकारं गिरिगÍराणां दंष्ट्रामयूखै: शकलानि कुर्वन् ।
भूय: स भूतेश्वरपाश्र्ववर्ती किंचिद्विहस्यार्थपतिं बभाषे ॥४६॥
एकातपत्रं जगत: प्रभुत्वं नवं वय: कान्तमिदं वपुश्च ।
अल्पस्य हेतोर्बहु हातुमिच्छन्विचारमूढ: प्रतिभासि मे त्वम् ॥४७॥
भूतानुकम्पा तव चेदियं गौरेका भवेत्स्वस्तिमती त्वदन्ते ।
जीवन्पुन: शश्वदुपप्लवेभ्य: प्रजा: प्रजानाथ पितेव पासि ॥४८॥
अथैकधेनोरपराधचण्डाद्गुरो: कृशानुप्रतिमाºिभेषि ।
शक्योऽस्य मन्युर्भवता विनेतुं गा: कोटिश: स्पर्शयता घटोघ्नीः ॥४९॥
तद्रक्ष कल्याणपरम्पराणां भोक्तारमूर्जस्वलमात्मदेहम् ।
महीतलस्पर्शनमात्रभिन्नमृद्धं हि राज्यं पदमैन्द्रमाहु: ॥५०॥
एतावदुक्त्वा विरते मृगेन्द्रे प्रतिस्वनेनास्य गुहागतेन ।
शिलोच्चयोऽपि क्षितिपालमुच्चै: प्रीत्या तमेवार्थमभाषतेव ॥५१॥
निशम्य देवानुचरस्य वाचं मनुष्यदेव: पुनरप्युवाच ।
धेन्वा तदध्यासितकातराक्ष्या निरीक्ष्यमाण: सुतरां दयालु: ॥५२॥
क्षतात्किल त्रायत इत्युदग्र: क्षत्रस्य शब्दो भुवनेषु रूढ: ।
राज्येन किं तद्विपरीतवृत्ते: प्राणै,पक्रोशमलीमसैर्वा ॥५३॥
कथं नु शक्योऽनुनयो महर्षेर्विश्राणनाच्चान्यपयस्विनाम् ।
इमामनूनां सुरभेरवेहि रूद्रौजसा तु प्रहृतं त्वयास्याम् ॥५४॥
सेयं स्वदेहार्पणनिष्क्रयेण न्याय्या मया मोइचयितुं भवत्त: ।
न पारणा स्याद्विहता तवैवं भवेदलुप्तश्च मुने: क्रियार्थ: ॥५५॥
भवानपीदं परवानवैति महान्हि यत्नस्तव देवदारौ ।
स्थातुं नियोक्तुर्न हि शक्यमग्रे विनाश्य रक्ष्यं स्वयमक्षतेन ॥रू५६॥
किमप्यहिंस्यस्तव चेन्मतोऽहं यश:शरीरे भव मे दयालु: ।
एकान्तविध्वंसिषु मद्विधानं पिण्डेष्वनास्था खलु भौतिकेषु ॥५७॥
संबन्धमाभाषणपूर्वमाहुर्वृत्त: स नौ संगतयोर्वनान्ते ।
तद्भूतनाथानुग नार्हसि त्वं संबन्धिनो मे प्रणयं विहन्तुम् ॥५८॥
तथेइति गामुक्तवते दिलीप: सद्य:प्रतिष्टम्भविमुक्तबाहु: ।
सन्न्यस्तशस्त्रो हरये स्वदेहमुपानयत्पिण्डमिवामिषस्य ॥५९॥
तस्मिन्क्षणे पालयितु: प्रजानामुत्पश्यत: सिंहनिपातमुग्रम् ।
अवाङ्मुखस्योपरि पुष्पवृष्टि: पपात विद्याधरहस्तमुक्ता ॥६०॥
उत्तिष्ठ वत्सेत्यमृतायमानं वचो निशम्योत्थितमुत्थित: सन्।
ददर्श राजा जननीमिव स्वां गामग्रत: प्रस्रविणीं न सिंहम् ॥६१॥
तं विस्मितं धेनुरूवाच साधो मायां मयोभ्दाव्य परीक्षितोऽसि ।
ऋषिप्रभावान्मयि नान्तकोऽपि प्रभु: प्रहर्तुं किमुतान्यहिंस्राः ॥६२॥
भक्त्या गुरौ मय्यनुकम्पया च प्रीतास्मि ते पुत्र वरं वृणीष्व ।
न केवलानां पयसां प्रसूतिमवेहि मां कामदुघां प्रसन्नाम् ॥६३॥
तत: समानीय स मानितार्थी हस्तौ स्वहस्तार्जितवीरशब्द: ।
वंशस्य कर्तारमनन्तकीर्तिं सुदक्षिणायां तनयं ययाचे ॥६४॥
संतानकामाय तथेति कामं राज्ञे प्रतिश्रुत्य पयस्विनी सा ।
दुग्ध्वा पय: पत्रपुटे मदीयं पुत्रोपभुङ्कÑष्वेति तमदिदेश ॥६५॥
वत्सस्य होमार्थविधेश्च शेषं गुरोरनुज्ञामधिगम्य मात: ।
ऊधस्यमिच्छामि तवोपभोक्तुं षष्ठांशमुव्र्या इव रक्षिताया: ॥६६॥
इत्थं क्षितीशेन वसिष्ठधेनुर्विज्ञापिता प्रीततरा बभूव ।
तदन्विता हैमवताच्च कुक्षे: प्रत्याययावाश्रममश्रमेण ॥६७॥
तस्या: प्रसन्नेन्दुमुखप्रसादं गु,र्नृपाणां गुरवे निवेद्य ।
प्रहर्षचिन्हानुमितं प्रियायै शशंस वाचा पुन,क्तमेव ॥६८॥
स नन्दिनीस्तन्यमनिन्दितात्मा सद्वत्सलो वत्सहुतावशेषम् ।
पपौ वसिष्ठेन कृताभ्यनुज्ञ: शुभ्रं यशोमूर्तमिवातितृष्ण: ॥६९॥
प्रातर्यथोक्तव्रतपारणान्ते प्रास्थानिकं स्वस्त्ययनं प्रयुज्य ।
तौ दंपती स्वां प्रति राजधानीं प्रस्थापयामास वशी वसिष्ठः ॥७०॥
प्रदक्षिणीकृत्य हुतं हुताशमनन्तरं भर्तुररूंन्धती च ।
धेनुं सवत्सां च नृप: प्रतस्थे सन्मङ्गलोदग्रतरप्रभाव: ॥७१॥
श्रोत्राभिरामध्वनिना रथेन स धर्मपत्नीसहित: सहिष्णु: ।
ययावनुद्घातसुखेन मार्गं स्वेनेव पूर्णेन मनोरथेन ॥७२॥
तमाहितौत्सुक्यमदर्शनेन प्रजा: प्रजार्थव्रतकर्शिताङ्गम् ।
नेत्रै: पपुस्तृप्तिमनाप्नुवद्भिर्नवोदयं नाथमिवौषधीनाम् ॥७३॥
पुरंदरश्री: पुरमुत्पताकं प्रविश्य पौरैरभिनन्द्यमान: ।
भुजे भुजंगेन्द्रसमानसारे भूय: स भूमेर्धुरमासससञ्ज ॥७४॥
अथ नयनसमुत्थं ज्योतिरत्रेरिव द्यौ:
सुरसरिदिव तेजो वह्निनिष्ठ्यूतमैशम् ।
नरपतिकुलभूत्यै गर्भमाधत्त राज्ञी
गुरूभिरभिनिविष्टं लोकपालानुभावै: ॥७५॥
इति श्रीरघुवंशे महाकाव्ये कविश्रीकालिदासकृतौ
नन्दिनीवरप्रदानो नाम द्वितीय: सर्ग: ॥