रघुवंश - सप्तम: सर्ग:

अथोपयन्त्रा सदृशेण युक्तां स्कन्देन साक्षादिव देवसेनाम् । स्वसारमादाय विदर्भनाथ: पुरप्रवेशाभिमुखो बभूव ॥१॥
सेनानिवेशान्पृथिवीक्षितोऽपि जग्मुर्विभातग्रहमन्दभास: । भोज्यां प्रति व्यर्थमनोरथत्वाद्रूपेषु वेशेषु च साभ्यसूया ॥२॥
सांनिध्ययोगात्किल तत्र शच्या: स्वयंवरक्षोभकृतामभाव: । काकुत्स्थमुविश्य समत्सरोऽपि शशाम तेन क्षितिपाललोक: ॥३॥
तावत्प्रकीर्णाभिनवोपचारमिन्द्रायुधद्योतिततोरणाङ्कम् । वर: सवध्वा सह राजमार्गं प्राप ध्वजच्छायनिवारितोष्णम् ॥४॥
ततस्तदालोकनतत्पराणां सौधेषु चामीकरजालवत्सु । बभूवुरित्थं पुरसुन्दरीणां त्यक्तान्यकार्याणि विचेष्टितानि ॥५॥
आलोकमार्गं सहसा व्रजन्त्या कयाचिदुद्वेष्टनवान्तमाल्य: । बद्धुं न संभावित एव तावत्करेण रूद्धोऽपि च केशपाश: ॥६॥
प्रसाधिकालम्बितमग्रपादमाक्षिप्य काचिद्द्रवरागमेव । उत्सृष्टलीलागतिरागवाक्षादलक्तकाङ्कां पदवीं ततान ॥७॥
विलोचनं दक्षिणमञ्जनेन संभाव्य तद्वञ्चितवामनेत्रा। तथैव वातायनसंनिकर्षं ययौ शलाकामपरा वहन्ती ॥८॥
जालान्तरप्रेषितदृष्टिरन्या प्रस्थानभिन्नां न बबन्ध नीवीम् । नाभिप्रविष्टाभरणप्रभेन हस्तेन तस्थाववलम्ब्य वास: ॥९॥
अर्धाञ्चिता सत्वरमुत्थिताया: पदे पदे दुर्निमिते गलन्ती । कस्याश्चिदासीद्रशना तदानीमङ्गुष्ठमूलार्पितसूत्रशेषा ॥१०॥
तासां मुखैरासवगन्धगर्भैव्र्याप्तान्तरा: सान्द्रकुतूहलानाम् । विलोलनेत्रभ्रमरैर्गवाक्षा: सहस्रपत्राभरणा इवासन् ॥११॥
ता राघवं दृष्टिभिरापिबन्त्यो नार्यो न जग्मुर्विषयान्तराणि । तथा हि शेषेन्द्रियवृत्तिरासां सर्वात्मना चक्षुरिव प्रविष्टा ॥१२॥
स्थाने वृता भूपतिभि: परोक्षै: स्वयंवरं साधुममंस्त भोज्या ।
पद्मेव नारायणमन्यथासौ लभेत कान्तं कथमात्मतुल्यम् ॥१३॥
परस्परेण स्पृहणीयशोभं न चेदिदं द्वन्द्वमयोजयिष्यत् ।
अस्मिन्द्वये रूपविधानयत्न: पत्यु: प्रजानां वितथोऽभविष्यत् ॥१४॥
रतिस्मरौ नूनमिमावभूतां राज्ञां सहस्रेषु तथा हि बाला ।
गतेयमात्मप्रतिरूपमेव मनो हि जन्मान्तरसंगतिज्ञम् ॥१५॥
इत्युद्गता: पौरवधूमुखेभ्य: शृण्वन्कथा: श्रोत्रसुखा: कुमार: ।
उद्भासितं मङ्गलसंविधाभि: संबन्धिन: सद्म समाससाद ॥१६॥
ततोऽवतीर्याशु करेणुकाया: स कामरूपेश्वरदत्तहस्त: ।
वैदर्भनिर्दिष्टमथो विवेश नारीमनांसीव चतुष्कमन्त: ॥१७॥
महार्हसिंहासनसंस्थितोऽसौ सरत्नमघ्र्यं मधुपर्कमिश्रम् ।
भोजोपनीतं च दुकूलयुग्मं जग्राह सार्धं वनिताकटाक्षै: ॥१८॥
दुकूलवासा: स वधूसमीपं निन्ये विनीतैरवरोधरक्षै: ।
वेलासकाशं स्फुटफेनराशिर्नवैरूदन्वानिव चन्द्रपादै: ॥१९॥
तत्रार्चितो भोजपते: पुरोधा हुत्वाग्निमाज्यादिभिरग्निकल्प: ।
तमेव चाधाय विवाहसाक्ष्ये वधूवरौ संगमयांचकार ॥२०॥
हस्तेन हस्तं परिगृत्द्य वध्वा: स राजसूनु: सुतरां चकासे ।
अनन्तराशोकलताप्रवालं प्राप्येव चूत: प्रतिपल्लवेन ॥२१॥
आसीद्वर: कण्टकितप्रकोष्ठः स्विन्नाङ्गुलि: संववृते कुमारी ।
तस्मिन्द्वये तत्क्षणमात्मवृत्ति: समं विभक्तेव मनोभवेन ॥२२॥
तयोरपाङ्गप्रतिसारितानि क्रियासमापत्तिनिवर्तितानि ।
ह्रीयन्त्रणामानशिरे मनोज्ञामन्योन्यलोलानि विलोचनानि ॥२३॥
प्रदक्षिणप्रक्रमणात्कृशानोरूदर्चिषस्तन्मिथुनं चकासे ।
मेरोरूपान्तेष्विव वर्तमानमन्योन्यसंसक्तमहस्त्रियामम् ॥२४॥
नितम्बगुर्वी गुरूणा प्रयुक्ता वधूर्विधातृप्रतिमेन तेन ।
चकार सा मत्तचकोरनेत्रा लज्जावती लाजविसर्गमग्नौ ॥२५॥
हवि:शमीपल्लवलाजगन्धी पुण्य: कृशानोरूदियाय धूम: ।
कपोलसंसर्पिशिख: स तस्या मुहूर्तकर्णोत्पलतां प्रपेदे ॥२६॥
तदञ्जनक्लेदसमाकुलाक्षं प्रम्लानबीजाङ्कुरकर्णपूरम् ।
वधूमुखं पाटलगन्धलेखमाचारधूमग्रहणाद्बभूव ॥२७॥
तौ स्नातकैर्बन्धुमता च राज्ञा पुरंध्रिभिश्च क्रमश: प्रयुक्तम् ।
कन्याकुमारौ कनकासनस्थावाद्र्राक्षतारोपणमन्वभूताम् ॥२८॥
इति स्वसुर्भोजकुलप्रदीप: संपाद्य पाणिग्रहणं स राजा ।
महीपतीनां पृथगर्हणार्थं समादिदेशाधिकृतानधिश्री: ॥२९॥
लिङ्गैर्मुद: संवृतविक्रियास्ते ह्रदा: प्रसन्ना इव गूढनक्रा: ।
वैदर्भमामन्त्र्य ययुस्तदीयां प्रत्यप्र्य पूजामुपदाछलेन ॥३०॥
स राजलोक: कृतपूर्वसंविदारम्भसिद्धौ समयोपलभ्यम् ।
आदास्यमान: प्रमदामिषं तदावृत्य पन्थानमजस्य तस्थौ ॥३१॥
भर्तापि तावत्क्रथकैशिकानामनुष्ठितानन्तरजाविवाह: ।
सत्वानुरूपाहरणीकृतश्री: प्रास्थापयद्राघवमन्वगाच्च ॥३२॥
तिस्रस्त्रिलोकप्रथितेन सार्धमजेन मार्गे वसतीरूषित्वा ।
तस्मादपावर्तत कुण्डिनेश: पर्वात्यये सोम इवोष्णरश्मे: ॥३३॥
प्रमन्यव: प्रागपि कोसलेन्द्रे प्रत्येकमात्तस्वतया बभूवु: ।
अतो नृपश्चक्षमिरे समेता: स्त्रीरत्नलाभं न तदाजत्मस्य ॥३४॥
तमुद्वहन्तं पथि भोजकन्यां रूरोध राजन्यगण स दृप्त: ।
बलिप्रदिष्टां श्रियमाददानं त्रैविक्रमं पादमिवेन्द्रशत्रु: ॥३५॥
तस्या: स रक्षार्थमनल्पयोधमादिश्य पित्र्यं सचिवं कुमार: ।
प्रत्यग्रहीत्पार्थिववाहिनीं तां भागीरथीं शोण इवोत्तरङ्ग: ॥३६॥
पत्ति: पदातिं रथिनं रथेशस्तुरंगसादी तुरगाधिरूढम् ।
यन्ता गजस्याभ्यपत·जस्थं तुल्यप्रतिद्वन्द्वि बभूव युद्धम् ॥३७॥
नदत्सु तूर्येष्वविभाव्यवाचो नोदीरयन्ति स्म कुलोपदेशान् ।
बाणाक्षरैरेव परस्परस्य नामोर्जितं चापभृत: शशंसु: ॥३८॥
उत्थापित: संयति रेणुरश्वै: सान्द्रीकृत: स्यन्दनवंशचक्रै: ।
विस्तारित: कुञ्जरकर्णतालैर्नेत्रक्रमेणोपरूरोध सूर्यम् ॥३९॥
मत्स्यध्वजा वायुवशाद्विदीर्णैर्मुखै: प्रवृद्धध्वजिनीरजांसि ।
बभु: पिबन्त: परमार्थमत्स्या: पर्याविलानीव नवोदकानि ॥४०॥
रथो रथाङ्गध्वनिना विजज्ञे विलोलघण्टाक्वणितेन नाग: ।
स्वभर्तुनामग्रहणाद्बभूव सान्द्रे रजस्यात्मपरावबोध: ॥४१॥
आवृण्वतो लोचनमार्गमाजौ रजोन्धकारस्य विजृम्भितस्य ।
शस्त्रक्षताश्वद्वीपवीरजन्मा बालारूणोऽभूद्रुधिरप्रवाह: ॥४२॥
स च्छिन्नमूल: क्षतजेन रेणुस्तस्योपरिष्टात्पवनापधूत: ।
अङ्गारशेषस्य हुताशनस्य पूर्वोत्थितो धूम इवाबभासे ॥४३॥
प्रहारमूच्र्छापगमे रथस्था यन्तäनुपालभ्य निवर्तिताश्वान् ।
यै: सादिता लक्षितपूर्वकेतूंस्तानेव सामर्षतया निजघ्नु: ॥४४॥
अप्यर्धमार्गे परबाणलूना धनुर्भृतां हस्तवतां पृषत्का: ।
संप्रापुरेवात्मजवानुवृत्त्या पूर्वार्धभागै: फलिभि: शरव्यम् ॥४५॥
आधोरणानां गजसंनिपाते शिरांसि चक्रैर्निशितै: क्षुराग्रै: ।
हतान्यपि श्येननखाग्रकोटिव्यासक्तकेशानि चिरेण पेतु: ॥४६॥
पूर्वं प्रहर्ता न जघान भूय: प्रतिप्रहाराक्षममश्वसादी ।
तुरंगमस्कन्धनिषण्णदेहं प्रत्याश्वसन्तं रिपुमाचकाङ्क्ष ॥४७॥
तनुत्यजां वर्मभृतां विकोशैबृहत्सु दन्तेष्वसिभि: पतद्भिः ।
उद्यन्तमग्निं शमयांबभूवुर्गजा विविग्ना: करशीकरेण ॥४८॥
शिलीमुखोत्कृत्तशिर:फलाढ्या च्युतै: शिरस्त्रैश्चषकोत्तरेव ।
रणक्षिति: शोणितमद्यकुल्या रराज मृत्योरिव पानभूमि: ॥४९॥
उपान्तयोर्निष्कुषितं विहंगैराक्षिप्य तेभ्य: पिशितप्रियापि ।
केयूरकोटिक्षततालुदेशा शिवा भुजच्छेदमपाचकार ॥५०॥
कश्चिद्विषत्ख°हृतोत्तमाङ्ग: सद्यो विमानप्रभुतामुपेत्य ।
वामाङ्गसंसक्तसुराङ्गन: स्वं नृत्यत्कबन्धं समरे ददर्श ॥५१॥
अन्योन्यसूतोन्मथनादभूतां तावेव सूतौ रथिनौ च कौचित् ।
व्यश्वौ गदाव्यायतसंप्रहारौ भग्नायुधौ बाहुविमर्दनिष्ठौ ॥५२॥
परस्परेण क्षतयो: प्रहत्र्रोरूत्क्रान्तवाय्वो: समकालमेव ।
अमत्र्यभावेऽपि कयोश्चिदासीदेकाप्सर:प्रार्थितयोर्विवाद: ॥५३॥
व्यूहावुभौ तावितरेतरस्माङ्गं जयं चापतुरव्यवस्थम् ।
पश्चात्पुरोमारूतयो: प्रवृद्धौ पर्यायवृत्येव महार्णवोर्मी ॥५४॥
परेण भग्नेऽपि बले महौजा ययावज: प्रत्यरिसैन्यमेव ।
धूमो निवत्र्येत समीरणेन यतस्तु कक्षस्तत एव वह्निः ॥५५॥
रथी निषङ्गी कवची धनुष्मान्दृप्त: स राजन्यकमेकवीर: ।
निवारयामास महावराह: कल्पक्षयोद्वâत्तमिवार्णवाम्भ: ॥५६॥
स दक्षिणं तूणमुखेन वामं व्यापारयन्हस्तमलक्ष्यताजौ ।
आकर्णकृष्टा सकृदस्य योद्धुर्मौर्वीव बाणान्सुषुवे रिपुघ्नान् ॥५७॥
स रोषदष्टाधिकलोहितोष्ठैर्क्तोर्ध्वरेखा भृकुटीर्वहद्भिः ।
तस्तार गां भल्लनिकृत्तकण्ठैर्हूंकारगर्भैद्र्विषतां शिरोभि: ॥५८॥
सर्वैर्बलाङ्गैद्र्विरदप्रधानै: सर्वायुधै: कङ्कटभेदिभिश्च ।
सर्वप्रयत्नेन च भूमिपालास्तस्मिन्प्रजह्रुर्युधि सर्व एव ॥५९॥
सोऽस्त्रव्रजैश्छन्नरथ: परेषां ध्वजाग्रमात्रेण बभूव लक्ष्य: ।
नीहारमग्नो दिनपूर्वभाग: किंचित्प्रकाशेन विवस्वतेव ॥६०॥
प्रियंवदात्प्राप्तमसौ कुमार: प्रायुङ्कÑत राजस्वधिराजसूनु: ।
गान्धर्वमस्त्रं कुसुमास्त्रकान्त: प्रस्वापनं स्वप्ननिवृत्तलौल्य: ॥६१॥
ततो धनुष्कर्षणमूढहस्तमेकांसपर्यस्तशिरस्त्रजालम् ।
तस्थौ ध्वजस्तम्भनिषण्णदेहं निद्राविधेयं नरदेवसैन्यम् ॥६२॥
तत: प्रियोपात्तरसेऽधरोष्ठे निवेश्य दध्मौ जलजं कुमार: ।
तेन स्वहस्तार्जितमेकवीर: पिबन्यशो मूर्तमिवाबभासे ॥६३॥
श£स्वनाभिज्ञतया निवृत्तास्तं सन्नशत्रुं ददृशु: स्वयोधा: ।
निमीलितानामिव पङ्कजानां मध्ये स्फुरन्त।म् प्रतिमाशशाङ्कम् ॥६४॥
सशोणितैस्तेन शिलीमुखाग्रैर्निक्षेपिता: केतुषु पार्थिवानाम् ।
यशो हृतं संप्रति राघवेण न जीवितं व: कृपयेति वर्णा: ॥६५॥
स चापकोटीनिहितैकबाहु: शिरस्त्रनिष्कर्षणभिन्नमौलि: ।
ललाटबद्धश्रमवारिबिन्दुर्भीतां प्रियामेत्य वचो बभाषे ॥६६॥
इत: परानर्भकहार्यशस्त्रान्वैदर्भि पश्यानुमता मयासि ।
एवंविधेनाहवचेष्टितेन त्वं प्राथ्र्यसे हस्तगता ममैभि: ॥६७॥
तस्या: प्रतिद्वन्द्विभवाद्विषादात्सद्यो विमुक्तं मुखमाबभासे ।
नि:श्वासबाष्पापगमात्प्रपन्न: प्रसादमात्मीयमिवात्मदर्श: ॥६८॥
हृष्टापि सा ह्रीविजिता न साक्षाद्वाग्भि: सखीनां प्रियमभ्यनन्दत् ।
स्थली नवाम्भ:पृषताभिवृष्टा मयूरकेकाभिरिवाभ्रवृन्दम् ॥६९॥
इति शिरसि स वामं पादमाधाय राज्ञारू
मुदवहदनवद्यां तामवद्यादपेत: ।
रथतुरगरजोभिस्तस्य रूक्षालकाग्रा
समरविजयलक्ष्मी: सैव मूर्ता बभूव ॥७०॥
प्रथमपरिगतार्थस्तं रघु: संनिवृत्तं
विजयिनमभिनन्द्य श्लाघ्यजायासमेतम् ।
तदुपहितकुटुम्ब: शान्तिमार्गोत्सुकोऽभूरू
न्न हि सति कुलधुर्ये सूर्यवंश्या गृहाय ॥७१॥
इति श्रीरघुवंशे महाकाव्ये कविश्रीकालिदासरू
कृतावजस्वयंवराभिगमनो नाम सप्तम: सर्ग: ॥