अथेतरे सप्तरघुप्रवीरा ज्येष्ठं पुरोजन्मतया गुणैश्च ।
चक्रु : कुशं रत्नविशेषभाजं सौभ्रात्रमेषां हि कुलानुकारि ॥१॥
ते सेतुवार्तागजबन्धमुखैरभ्युच्छ्रिता : कर्मभिरप्यवन्ध्यै : ।
अन्योन्यदेशप्रविभागसीमां वेलां समुद्रा इव न व्यतीयु : ॥२॥
चतुर्भुजांशप्रभव : स तेषां दानप्रवृत्तेरनुपारतानाम् ।
सुरद्विपानामिव सामयोनिर्भिन्नोऽष्टधा विप्रससार वंश :॥३॥
अथार्धरात्रे स्तिमितप्रदीपे शय्यागृहे सुप्तजने प्रबुद्ध : ।
कुश : प्रवासस्थकलत्रवेषामदृष्टपूर्वां वनितामपश्यत् ॥४॥
सा साधुसाधारणपार्थिवद्र्धे : स्थित्वा पुरस्तात्पुरहूतभास : ।
जेतु : परेषां जयशब्दपूर्वं तस्याञ्जलिं बन्धुमतो बबन्ध ॥५॥
अथानपोढार्गलमप्यगारं छायामिवादर्शतलं प्रविष्टाम्।
सविस्मयो दाशरथेस्तनूज : प्रोवाच पूर्वार्धविसृष्टतल्प : ॥६॥
लब्धान्तरा सावरणेऽपि गेहे योगप्रभावो न च लक्ष्यते ते ।
बिभर्षि चाकारमनिर्वृतानां मृणालिनी हैममिवोपरागम् ॥७॥
का त्वं शुभे कस्य परिग्रहो वा किं वा मदभ्यागमकारणं ते ।
आचक्ष्व मत्वा वशिनां रघूणां मन : परस्त्रीविमुखप्रवृत्ति : ॥८॥
तमब्रवीत्सा गुरुणानवद्या या नीतपौरा स्वपदोन्मुखेन ।
तस्या : पुर : संप्रति वीतनाथां जानीहि राजन्नधिदेवतां माम् ॥९॥
वस्वौकसारामभिभूय साहं सौराज्यबद्धोत्सवया विभूत्या ।
समग्रशक्तौ त्वयि सूर्यवंश्ये सति प्रपन्ना करुणामवस्थाम् ॥१०॥
विशीर्णतल्पादृशतो निवेश : पर्यस्तसाल : प्रभुणा विना मे ।
विडम्बयत्यस्तनिमग्नसूर्यं दिनान्तमुग्रानिलभिन्नमेघम् ॥११॥
निशासु भास्वत्कलनूपुराणां य : संचरोऽभूदभिसारिकाणाम् ।
नदन्मुखोल्काविचितामिषाभि : स वात्द्यते राजपथ : शिवाभि : ॥१२॥
आस्फालितं यत्प्रमदाकराग्रैर्मृदङ्गधीरध्वनिमन्वगच्छत् ।
वन्यैरिदानीं महिषैस्तदम्भ : शृङ्गाहतं क्रोशति दीर्घिकाणाम् ॥१३॥
वृक्षेशया यष्टिनिवासभङ्गान्मृदङ्गशब्दापगमादलास्या : ।
प्राप्ता दवोल्काहतशेषबर्हाः क्रीडामयूरा वनबर्हिणत्वम् ॥१४॥
सोओपानमार्गेषु च येषु रामा निक्षिप्तवत्यश्चरणान्सरागान् ।
सद्योहतन्यङ्कुभिरस्रदिग्धं व्याघ्रै : पदं तेषु निधीयते मे ॥१५॥
चित्रद्विपा : पद्मवनावतीर्णा : करेणुभिर्दत्तमृणालभङ्गा : ।
नखाङ्कुशाघातविभिन्नकुम्भा : संरब्धसिंहप्रहृतं वहन्ति ॥१६॥
स्तम्भेषु योषित्प्रतियातनानामुत्क्रान्तवर्णक्रमधूसराणाम् ।
स्तनोत्तरीयाणि भवन्ति सङ्गान्निर्मोकपट्टाः फणिभिर्विमुक्ता : ॥१७॥
कालान्तरश्यामसुधेषु नक्तमितस्ततो रूढतृणाङ्कुरेषु ।
त एव मुक्तागुणशुद्धयोऽपि हम्र्येषु मूच्र्छन्ति न चन्द्रपादा : ॥१८॥
आवज्र्य शाखां सदयं च यासां पुष्पाण्युपात्तानि विलासिनीभि : ।
वन्यै : पुलिन्दैरिव वानरैस्ता : क्लिश्यन्त उद्यानलता मदीया : ॥१९॥
रात्रावनाविष्कृतदीपभास : कान्तामुखश्रीवियुता दिवापि ।
तिरस्क्रियन्ते कृमितन्तुजालैर्विच्छन्नधूमप्रसरा गवाक्षा : ॥२०॥
बलिक्रियावर्जितसैकतानि स्नानीयसंसर्गमनाप्नुवन्ति ।
उपान्तवानीरगृहाणि दृष्ट्वा शून्यानि दूये सरयूजलानि ॥२१॥
तदर्हसीमां वसतिं विसृज्य मामभ्युपेतुं कुलराजधानीम् ।
हित्वा तनुं कारणमानुषीं तां यथा गुरुस्ते परमात्ममूर्तिम् ॥२२॥
तथेति तस्या : प्रणयं प्रतीत : प्रत्यग्रहीत्प्राग्रहरो रघूणाम् ।
पूरप्यभिव्यक्तमुखप्रसादा शरीरबन्धेन तिरोबभूव ॥२३॥
तदद्भुतं संसदि रात्रिवृत्तं प्रातद्र्विजेभ्यो नृपति : शशंस ।
श्रुत्वा त एनं कुलराजधान्या साक्षात्पतित्वे वृतमभ्यनन्दन् ॥२४॥
कुशावतीं श्रोत्रियसात्स कृत्वा यात्रानुकूलेऽहनि सावरोध : ।
अनुद्रुतो वायुरिवाभ्रवृन्दै : सैन्यैरयोध्याभिमुख : प्रतस्थे ॥२५॥
सा केतुमालोपवना बृहद्भिर्विहारशैलानुगतेव नागै : ।
सेना रथोदारगृहा प्रयाणे तस्याभवज्जंगमराजधानी ॥२६॥
तेनातपत्रामलमण्डलेन प्रस्थापित : पूर्वनिवासभूमिम् ।
बभौ बलौघ : शशिनोदितेन वेलामुदन्वानिव नीयमान : ॥२७॥
तस्य प्रयातस्य वरूथिनीनां पीडामपर्याप्तवतीव सोढुम् ।
वसुंधरा विष्णुपदं द्वितीयमध्यारुरोहेव रजश्छलेन ॥२८॥
उद्यच्छमाना गमनाय पश्चात्पुरो निवेशे पथि च व्रजन्ती ।
सा यत्र सेना ददृशे नृपस्य तत्रैव सामग्यमतिं चकार ॥२९॥
तस्य द्विपानां मदवारिसेकात्खुराभिघाताच्च तुरंगमाणाम् ।
रेणु : प्रपेदे प्रथि पङ्कभावं पङ्कोऽपि रेणुत्वमियाय नेतु : ॥३०॥
मार्गैषिणी सा कटकान्तरेषु वैन्ध्येषु सेना बहुधा विभिन्ना ।
चकार रेवेव महाविरावा बद्धप्रतिश्रुन्ति गुहामुखानि ॥३१॥
स धातुभेदारुणयाननेमि : प्रभु : प्रयाणध्वनिमिश्रतूर्य : ।
व्यलङ्घयद्विन्ध्यमुपायनानि पश्यन्पुलिन्दैरुपपादितानि ॥३२॥
तीर्थे तदीये गजसेतुबन्धात्प्रतीपगामुत्तरतोस्य गङ्गाम् ।
अयत्नबालव्यजनीबभूवुर्हंसा नभोलङ्घनलोलपक्षा : ॥३३॥
स पूर्वजानां कपिलेन रोषाद्भस्मावशेषीकृतविग्रहाणाम् ।
सुरालयप्राप्तिनिमित्तमम्भस्त्रैस्रोतसं नौलुलितं ववन्दे ॥३४॥
इत्यध्वन : केचिदहोभिरन्ते कूलं समासाद्य कुश : सरय्वा : ।
वेदिप्रतिष्ठान्वितताधराणां यूपानपश्यच्छतशो रघूणाम् ॥३५॥
आधूय शाखा : कुसुमद्रुमाणां स्पृष्ट्वा च शीतान्सरयूतरंगान् ।
तं क्लान्तसैन्यं कुलराजधान्या : प्रत्युज्जगामोपवनान्तवायु : ॥३६॥
अथोपशल्ये रिपुमग्नशल्यस्तस्या : पुर : पौरसखा स राजा ।
कुलध्वजस्तानि चलध्वजानि निवेशयामास बली बलानि ॥३७॥
तं शिल्पिसंघा : प्रभुणा नियुक्तास्तथागतां संभृतसाधनत्वात् ।
पुरं नवीचक्रुरपां विसर्गान्मेघा निदाघग्लपितामिवोर्वीम् ॥३८॥
तत : सपर्यां सपशूपहारां पुर : पराघ्र्यप्रतिमागृहाया : ।
उपोषितैर्वास्तुविधानविद्भिर्निर्वर्तयामास रघुप्रवीर : ॥३९॥
तस्या : स राजोपपदं निशान्तं कामीव कान्ताहृदयं प्रविश्य ।
यथार्हमन्यैरनुजीविलोकं संभावयामास यथाप्रधानम् ॥४०॥
सा मन्दुरासंश्रयिभिस्तुरंगै : शालाविधिस्तम्भगतैश्च नागै : ।
पूराबभासे विपणिस्थपण्या सर्वाङ्गनद्धाभरणेव नारी ॥४१॥
वसन्स तस्यां वसतौ रघूणां पुराणशोभामभिरोपितायाम् ।
न मैथिलेय : स्पृहयांबभूव भत्र्रे दिवो नाप्यलकेश्वराय ॥४२॥
अथास्य रत्नग्रथितोत्तरीयमेकान्तपाण्डुस्तनलम्बिहारम् ।
नि :श्वासहार्यांशुकमाजगाम घर्म : प्रियावेशमिवोपदेष्टुम् ॥४३॥
अगस्त्यचिह्नादयनात्समीपं दिगुत्तरा भास्वति संनिवृत्ते ।
आनन्दशीतामिव बाष्पवृष्टिं हिमस्रुतिं हैमवतीं ससर्ज ॥४४॥
प्रवृद्धतापो दिवसोऽतिमात्रमत्यर्थमेव क्षणदा च तन्वी ।
उभौ विरोधक्रियया विभिन्नौ जायापती सानुशयाविवास्ताम् ॥४५॥
दिने दिने शैवलवन्त्यधस्तात्सोपानपर्वाणि विमुञ्चदम्भ : ।
उद्दण्डप्द्मं गृहदीर्घिकाणां नारीनितम्बद्वयसं बभूव ॥४६॥
वनेषु सायंतनमल्लिकानां विजृम्भणो ·न्धिषु कुड्मलेषु ।
प्रत्येकनिक्षिप्तपद : सशब्दं संख्यामिवैषां भ्रमरश्चकार ॥४७॥
स्वेदानुविद्धार्धनखक्षताङ्के भूयिष्ठसंदिष्टशिखं कपोले ।
च्युतं न कर्णादपि कामिनीनां शिरीषपुष्पं सहसा पपात ॥४८॥
यन्त्रप्रवाहै : शिशिरै : परीतान्रसेन धौतान्मलयोद्भवस्य ।
शिलाविशेषान्यधिशय्य निन्युर्धारागृहेष्वातपमृद्धिवन्त : ॥४९॥
स्नानाअद्र्रमुक्तेष्वनुधूपवासं विन्यस्तसायंतनमल्लिकेषु ।
कामो वसन्तात्ययमन्दवीर्य : केशेषु लेभे बलमङ्गनानाम् ॥५०॥
आपिञ्जरा बद्धरज :कणत्वान्मञ्जुर्युदारा शुशुभेऽर्जुनस्य ।
दग्ध्वापि देहं गिरिशेन रोषात्खण्डीकृता ज्येव मनोभवस्य ॥५१॥
मनोज्ञगन्धं सहकारभङ्गं पुराणशीधुं नवपाटलं च ।
संबन्धता कामिजनेषु दोषा : सर्वे निदाघावधिना प्रमृष्टा : ॥५२॥
जनस्य तस्मिन्समये विगाढे बभूवतुद्र्वौ सविशेषकान्तौ ।
तापापनोदक्षमपादसेवौ स चोदयस्थौ नृपति : शशी च ॥५३॥
अथोर्मिलोलोन्मदराजहंसे रोधोलतापुष्पवहे सरय्वा : ।
विहर्तुमिच्छा वनितासखस्य तस्याम्भसि ग्रीष्मसुखे बभूव ॥५४॥
स तीरभूमौ विहितोपकार्यामानायिभिस्तामपकृष्टनक्राम् ।
विगाहितुं श्रीमहिमानुरूपं प्रचक्रमे चक्रधरप्रभाव : ॥५५॥
सा तीरसोपानपथावतारादन्योन्यकेयूरविघट्टिनीभि : ।
सनूपुरक्षोभपदाभिरासीदुद्विग्नहंसा सरिदङ्गनाभि : ॥५६॥
परस्पराभ्युक्षणतत्पराणां तासां नृपो मज्जनरागदर्शी ।
नौसंश्रय : पाश्र्वगतां किरातीमुपात्ताबालव्यजनां बभाषे ॥५७॥
पश्यावरोधै : शतशो मदीयैर्विगात्घमानो गलिताङ्गरागै : ।
संध्योदय : साभ्र इवेष वर्णं पुष्यत्यनेकं सरयूप्रवाह : ॥५८॥
विलुप्तमन्त :पुरसुन्दरीणां यदञ्जनं नौलुलिताभिरद्भिः ।
तद्बघ्नतीभिर्मदरागशोभां विलोचनेषु प्रतिमुक्तमासाम् ॥५९॥
एता गुरुश्रोणिपयोधरत्वादात्मानमुद्वोढुमशक्नुवत्य : ।
गाढाङ्गदैर्बाहुभिरप्सु बाला : क्लेशोत्तरं रागवशात्प्लवन्ते ॥६०॥
अमी शिरीषप्रसवावतंसा : प्रभ्रंशिनो वारिविहारिणीनाम् ।
पारिप्लवा : स्रोतसि निम्नगाया : शैवाललोलांश्छलयन्ति मीनान् ॥६१॥
आसां जलास्फालनतत्पराणां मुक्ताफलस्पर्धिषु शीकरेषु ।
पयोधरोत्सर्पिषु शीर्यमाण : संलक्ष्यते न च्छिदुरोऽपि हार : ॥६२॥
आवर्तशोभा नतनाभिकान्तेर्भङ्गो भ्रुवां द्वन्द्वचरा : स्तनानाम् ।
जातानि रूपावयवोपमानान्यदूरवर्तीनि विलासिनीनाम् ॥६३॥
तीरस्थलीबर्हिभिरुत्कलापै : प्रस्निग्धकेकैरभिनन्द्यमानम् ।
श्रोत्रेषु संमूच्र्छति रक्तमासां गीतानुगं वारिमृदङ्गवाद्यम् ॥६४॥
संदष्टवस्त्रेष्वबलानितम्बेष्विन्दुप्रकाशान्तरितोडुतुल्या : ।
अमी जलापूरितसूत्रमार्गा मौनं भजन्ते रशनाकलापा : ॥६५॥
एता : करोत्पीडितवारिधारा दर्पात्सखीभिर्वदनेषु सिक्ता : ।
वक्रेतराग्रैरलकैस्तरुण्यश्चूर्णारुणान्वारिलवान्वमन्ति ॥६६॥
उद्बन्धकेशच्युतपत्रलेखो विश्लेषिमुक्ताफलपत्रवेष्ट : ।
मनोज्ञ एव प्रमदामुखानामम्भोविहाराकुलितोऽपि वेष : ॥६७॥
स नौविमानादवतीर्य रेमे विलोलहार : सह ताभिरप्सु ।
स्कन्धावलग्नोद्धद्वृतपद्मिनीक : करेणुभिर्वन्य इव द्विपेन्द्र : ॥६८॥
ततो नृपेणानुगता : स्त्रियस्ता भ्राजिष्णुना सातिशयं विरेजु : ।
प्रागेव मुक्ता नयनाभिरामा : प्राप्येन्द्रनीलं किमुतोन्मयूखम् ॥६९॥
वर्णोदकै : काञ्चनशृङ्गमुक्तैस्तमायताक्ष्य : प्रणयादसिञ्चन् ।
तथागत : सोऽतितरां बभासे सधातुनिष्यन्द इवाद्रिराज : ॥७०॥
तेनावरोधप्रमदासखेन विगाहमानेन सरिद्वरां ताम् ।
आकाशगङ्गारतिरप्सरोभिर्वृतो मरुत्वाननुयातलील : ॥७१॥
यत्कुम्भयोनेरधिगम्य राम : कुशाय राज्येन समं दिदेश ।
तदस्य जैत्राभरणं विहर्तुरज्ञातपातं सलिले ममज्ज ॥७२॥
स्नात्वा यथाकाममसौ सदारस्तीरोपकार्यां गतमात्र एव ।
दिव्येन शून्यं वलयेन बाहुमपोढनेपथ्यविधिर्ददर्श ॥७३॥
जयश्रिय : संवननं यतस्तदामुक्तपूर्वं गुरुणा च यस्मात् ।
सेहेऽस्य न भ्रंशमतो न लोभात्स तुल्यपुष्पाभरणो हि धीर : ॥७४॥
तत : समाज्ञापयदाशु सर्वानानायिनस्तद्विचये नदीष्णान् ।
वन्ध्यश्रमास्ते सरयूं विगात्द्य तमूचुरम्लानमुखप्रसादा : ॥७५॥
कृत : प्रयत्नो न च देव लब्धं मग्नं पयस्याभरणोत्तमं ते ।
नागेन लौल्यात्कुमुदेन नूनमुपात्तमन्तर्ह्रदवासिना तत् ॥७६॥
तत : स कृत्वा धनुराततज्यं धनुर्धर : कोपविलोहिताक्ष : ।
गारुत्मतं तीरगतस्तरस्वी भुजंगनाशाय समाददेऽस्त्रम् ॥७७॥
तस्मिन्ह्रद : संहितमात्र एव क्षोभात्समाविद्धतरंगहस्त : ।
रोधांसि निघ्नन्नवपातमग्न : करीव वन्य : परुषं ररास ॥७८॥
तस्मात्समुद्रादिव मथ्यमानादुद्वृत्तनक्रात्सहसोन्ममज्ज ।
लक्ष्म्येव सार्धं सुरराजवृक्ष : कन्यां पुरस्कृत्य भुजंगराज : ॥७९॥
विभूषणप्रत्युपहारहस्तमुपस्थितं वीक्ष्य विशांपतिस्तम् ।
सौपर्णमस्त्रं प्रतिसंजहार प्रह्वेष्वनिर्बन्धरुषो हि सन्त : ॥८०॥
त्रैलोक्यनाथप्रभवं प्रभावात्कुशं द्विषामङ्कुशमस्त्रविद्वान् ।
मानोन्नतेनाप्यभिवन्द्य मूर्ध्ना मूर्धाभिषिक्तं कुमुदो बभाषे ॥८१॥
अवैमि कार्यान्तरमानुषस्य विष्णो : सुताख्यामपरां तनुं त्वाम् ।
सोऽहं कथं नाम तवाचरेयमाराधनीयस्य धृतेर्विघातम् ॥८२॥
कराभिघातोत्थितकन्दुकेयमालोक्य बालातिकुतूहलेन ।
ह्रदात्पतज्ज्योतिरिवान्तरिक्षादादत्त जैत्राभरणं त्वदीयम् ॥८३॥
तदेतदाजानुविलम्बिना ते ज्याघातरेखाकिणलाञ्छनेन ।
भुजेन रक्षापरिघेण भूमेरुपैतु योगं पुनरंसलेन ॥८४॥
इमां स्वसारं च यवीयसीं मे कुमुद्वतीं नार्हसि नानुमन्तुम् ।
आत्मापराधं नुदतीं चिराय शुश्रूषया पार्थिव पादयोस्ते ॥८५॥
इत्यूचिवानुपहृताभरण : क्षितीशं
श्लाघ्योओ भवान्स्वजन इत्यनुभाषितारम् ।
संयोजयां विधिवदास समेतबन्धु :
कन्यामयेन कुमुद : कुलभूषणेन ॥८६॥
तस्या : स्पृष्टे मनुजपतिना साहचर्याय हस्ते
माङ्गल्योर्णावलयिनि पुर : पावकस्योच्छिखस्य ।
दिव्यस्तूर्यध्वनिरुदचरद्वयश्नुवानो दिगन्ता
न्गन्धोदग्रं तदनु ववृषु : पुष्पमाश्चर्यमेघा : ॥८७॥
इत्थं नागस्त्रिभुवनगुरोरौरसं मैथिलेयं
लब्ध्वा बन्धुं तमपि च कुश : पञ्चमं तक्षकस्य ।
एक : शङ्कां पितृवधरिपोरत्यजद्वैनतेया
च्छान्तव्यालामवनिमपर : पौरकान्त : शशास ॥८८॥
इति श्रीरघुवंशे महाकाव्ये कविश्रीकालिदासकृतौ
कुमुद्वतीपरिणयो नाम षोडश : सर्ग : ॥