अथ तस्य विवाहकौतुकं ललितं बिभ्रत एव पार्थिव: ।
वसुधामपि हस्तगामिनीमकरोदिन्दुमतीमिवापराम् ॥१॥
दुरितैरपि कर्तुमात्मसात्प्रयतन्ते नृपसूनवो हि यत् ।
तदुपस्थितमग्रहीदज: पितुराज्ञेति न भोगतृष्णया ॥२॥
अनुभूय वसिष्ठसंभृतै: सलिलैस्तेन सहाभिषेचनम् ।
विशदोच्छ्वसितेन मेदिनी कथयामास कृतार्थतामिव ॥३॥
स बभूव दुरासद: परैर्गुरूणाऽथर्वविदा कृतक्रिय: ।
पवनाग्निसमागमो त्द्ययं सहितं ब्रह्म यदस्त्रतेजसा ॥४॥
रघुमेव निवृत्तयौवनं तममन्यन्त नवेश्वरं प्रजा: ।
स हि तस्य न केवलां श्रियं प्रतिपेदे सकलान्गुणानपि ॥५॥
अधिकं शुशुभे शुभंयुना द्वितयेन द्वयमेव संगतम् ।
पदमृद्धमजेन पैतृकं विनयेनास्य नवं च यौवनम् ॥६॥
सदयं बुभुजे महाभुज: सहसोद्वेगमियं व्रजेदिति ।
अचिरोपनतां स मेदिनीं नवपाणिग्रहणां वधूमिव ॥७॥
अहमेव मतो महीपतेरिति सर्व: प्रकृतिष्वचिन्तयत् ।
उदधेरिव निम्नगाशतेष्वभवन्नास्य विमानना क्वचित् ॥८॥
न खरो न च भूयसा मृदु: पवमान: पृथिवीरूहानिव ।
स पुरस्कृतमध्यमक्रमो नमयामास नृपाननुद्धरन् ॥९॥
अथ वीक्ष्य रघु: प्रतिष्ठितं प्रकृतिष्वात्मजमात्मवत्तया ।
विषयेषु विनाशधर्मसु त्रिदिवस्थेष्वपि नि:स्पृहोऽभवत् ॥१०॥
गुणवत्सुतरोपितश्रिय: परिणामे हि दिलीपवंशजा: ।
पदवीं तरूवल्कवाससां प्रयता: संयमिनां प्रपेदिरे ॥११॥
तमरण्यसमाश्रयोन्मुखं शिरसा वेष्टनशोभिना सुत: ।
पितरं प्रणिपत्य पादयोरपरित्यागमयाचतात्मन: ॥१२॥
रघुरश्रुमुखस्य तस्य तत्कृतवानीप्सितमात्मजप्रिय: ।
न तु सर्प इव त्वचं पुन: प्रतिपेदे व्यपवर्जितां श्रियम् ॥१३॥
स किलाश्रममन्त्यमाश्रितो निवसन्नावसथे पुराद्बहि: ।
समुपास्यत पुत्रभोग्यया स्नुषयेवाविकृतेन्द्रिय: श्रिया ॥१४॥
प्रशमस्थितपूर्वपार्थिवं कुलमभ्यद्यतनूतनेश्वरम् ।
नभसा निभृतेन्दुना तुलामुदिताकेýण समारूरोह तत् ॥१५॥
यतिपार्थिवलिङ्गधारिणौ ददृशाते रघुराघवौ जनै: ।
अपवर्गमहोदयार्थयोर्भुवमंशाविव धर्मयोर्गतौ ॥१६॥
अजिताधिगमाय मन्त्रिभिर्युयुजे नीतिविशारदैरज: ।
अनुपायिपदोपप्राप्तये रघुराप्तै: समियाय योगिभि: ॥१७॥
नृपति: प्रकृतीरवेक्षितुं व्यवहारासनमाददे युवा ।
परिचेतुमुपांशु धारणां कुशपूतं प्रवयास्तु विष्टरम् ॥१८॥
अनयत्प्रभुशक्तिसंपदा वशमेको नृपतीननन्तरान् ।
अपर: प्रणिधानयोग्यया मरूत: पञ्च शरीरगोचरान् ॥१९॥
अकरोदचिरेश्वर: क्षितौ द्विषदारम्भफलानि भस्मसात् ।
इतरो दहने स्वकर्मणां ववृते ज्ञानमयेन वह्निना ॥२०॥
पणबन्धमुखान्गुणानज: षडुपायुङ्कÑत समीक्ष्य तत्फलम् ।
रघुरप्यजयत्गुणत्रयं प्रकृतिस्थं समलोष्टकाञ्चन: ॥२१॥
न नव: प्रभुरा फलोदयात्स्थिरकर्मा विरराम कर्मण: ।
न च योगविधेर्नवेतर: स्थिरधीरा परमात्मदर्शनात् ॥२२॥
इति शत्रुषु चेन्द्रियेषु च प्रतिषिद्धप्रसरेषु जाग्रतौ ।
प्रसितावुदयापवर्गयोरूभयीं सिद्धिमुभाववापतु: ॥२३॥
अथ काश्चिदजव्यपेक्षया गमयित्वा समदर्शन: समा: ।
तमस: परमापदव्ययं पुरूषं योगसमाधिना रघु: ॥२४॥
श्रुतदेहविसर्जन: पितुश्चिरमश्रूणि विमुच्य राघव: ।
विदधे विधिमस्य नैष्ठिकं यतिभि: सार्धमनग्निरग्निचित् ॥२५॥
अकरोत्स तदौध्र्वदैहिकं पितृभक्त्या पितृकार्यकल्पवित् ।
न हि तेन पथा तनुत्यजस्तनयावर्जितपिण्डकाङ्क्षिण: ॥२६॥
स पराध्र्यगतेरशोच्यतां पितुरूद्दिश्य सदर्थवेदिभि: ।
शमिताधिरधिज्यकार्मुक: कृतवानप्रतिशासनं जगत् ॥२७॥
क्षितिरिन्दुमती च भामिनी पतिमासाद्य तमग्यपौरूषम् ।
प्रथमा बहुरत्नसूरभूदपरा वीरमजीजनत्सुतम् ॥२८॥
दशरश्मिशतोपमद्युतिं यशसा दिक्षु दशस्वपि श्रुतम् ।
दशपूर्वरथं यमाख्यया दशकण्ठारिगुरूं विदुर्बुधा: ॥२९॥
ऋषिदेवगणस्वधाभुजां श्रुतयागप्रसवै: स पार्थिव: ।
अनृणत्वमुपेयिवान्बभौ परिधेर्मुक्त इवोष्णदीधिति: ॥३०॥
बलमार्तभयोपशान्तये विदुषां सत्कृतये बहु श्रुतम् ।
वसु तस्य विभोर्न केवलं गुणवत्तापि परप्रयोजना ॥३१॥
स कदाचिदवेक्षितप्रज: सह देव्या विजहार सुप्रजा: ।
नगरोपवने शचीसखो मरूतां पालयितेव नन्दने ॥३२॥
अथ रोधसि दक्षिणादधे: श्रितगोकर्णनिकेतमीश्वरम् ।
उपवीणयितुं ययौ रवेरूदयावृत्तिपथेन नारद: ॥३३॥
कुसुमैग्र्रथितामपार्थिवै: स्रजमातोद्यशिरोनिवेशिताम् ।
अहरत्किल तस्य वेगवानधिवासस्पृहयेव मारूत: ॥३४॥
भ्रमरै: कुसुमानुसारिभि: परिकीर्णा परिवादिनी मुने: ।
ददृशे पवनापलेपजं सृजती बाष्पमिवाञ्जनाविलम् ॥३५॥
अभिभूय विभूतिमार्तवीं मधुगन्धातिशयेन वीरूधाम् ।
नृपतेरमरस्रगाप सा दयितोरूस्तनकोटिसुस्थितीम् ॥३६॥
क्षणमात्रसखीं सुजातयो: स्तनयोस्तामवलोक्य विÍला ।
निमिमील नरोत्तमप्रिया हृतचन्द्रा तमसेव कौमुदी ॥३७॥
वपुषा करणोज्झितेन सा निपतन्ती पतिमप्यपातयत् ।
ननु तैलनिषेकबिन्दुना सह दीपार्चिरूपैति मेदिनीम् ॥३८॥
उभयोरपि पाश्र्ववर्तिनां तुमुलेनार्तरवेण वेजिता: ।
विहगा: कमलाकरालया: समदु:खा इव तत्र चुक्रुशु: ॥३९॥
नृपतेव्र्यजनादिभिस्तमो नुनुदे सा तु तथैव संस्थिता ।
प्रतिकारविधानमायुष: सति शेषे हि फलाय कल्पते ॥४०॥
प्रतियोजयितव्यवल्लकीसमवस्थामथ सत्वविप्लवात् ।
स निनाय नितान्तवत्सल: परिगृत्द्योचितमङ्कमङ्गनाम् ॥४१॥
पतिरङ्कनिषण्णया तया करणापायविभिन्नवर्णया ।
समलक्ष्यत बिभ्रदाविलां मृगलेखामुषसीव चन्द्रमा: ॥४२॥
विललाप स बाष्पगद्गदं सहजामप्यपहाय धीरताम् ।
अभितप्तमयोऽपि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु ॥४३॥
कुसुमान्यपि गात्रसंगमात्प्रभवन्त्यायुरपोहितुं यदि ।
न भविष्यति हन्त साधनं किमिवान्यत्प्रहरिष्यतो विधे: ॥४४॥
अथवा मृदु वस्तु हिंसितुं मृदुनैवारभते प्रजान्तक: ।
हिमसेकविपत्तिरत्र मे नलिनी पूर्वनिदर्शनं मता ॥४५॥
स्रगियं यदि जीवितापहा हृदये किं निहिता न हन्ति माम् ।
विषमप्यमृतं क्वचिद्भवेदमृतं वा विषमीश्वरेच्छया ॥४६॥
अथवा मम भाग्यविप्लवादशनि: कल्पित एव वेधसा ।
यदनेन तरूर्न पातित: क्षपिता तद्विटपाश्रिता लता ॥४७॥
कृतवत्यसि नावधीरणामपराद्धेऽपि यदा चिरं मयि ।
कथमेकपदे निरागसं जनमाभाष्यमिमं न मन्यसे ॥४८॥
ध्रुवमस्मि शठ: शुचिस्मिते विदित: कैतववत्सलस्तव ।
परलोकमसंनिवृत्तये यदनापृच्छ्य गतासि मामित: ॥४९॥
दयितां यदि तावदन्वगाद्विनिवृत्तं किमिदं तया विना ।
सहतां हतजीवितं मम प्रबलामात्मकृतेन वेदनाम् ॥५०॥
सुरतश्रमसंभृतो मुखे ध्रियते स्वेदलवो·मोऽपि ते ।
अथ चास्तमिता त्वमात्मना धिगिमां देहभृतामसारताम् ॥५१॥
मनसापि न विप्रियं मया कृतपूर्वं तव किं जहासि माम् ।
ननु शब्दपति: क्षितेरहं त्वयि मे भावनिबन्धना रति: ॥५२॥
कुसुमोत्खचितान्वलीभृतश्चलयन्भृङ्गरूचस्तवालकान् ।
करभोरू करोति मारूतस्त्वदुपावर्तनशङ्कि मे मन: ॥५३॥
तदपोहितुमर्हसि प्रिये प्रतिबोधेन विषादमाशु मे ।
ज्वलितेन गुहागतं तमस्तुहिनाद्रेरिव नक्तमोषधि: ॥५४॥
इदमुच्छ्वसितालकं मुखं तव विश्रान्तकथं दुनोति माम् ।
निशि सुप्तमिवैकपङ्कजं विरताभ्यन्तरषट्पदस्वनम् ॥५५॥
शशिनं पुनरेति शर्वरी दयिता द्वन्द्वचरं पतत्रिणम् ।
इति तौ विरहान्तरक्षमौ कथमत्यन्तगता न मां दहे: ॥५६॥
नवपल्लवसंस्तरेऽपि ते मृदु दूयेत यदङ्गमर्पितम् ।
तदिदं विषहिष्यते कथं वद वामोरू चिताधिरोहणम् ॥५७॥
इयमप्रतिबोधशायिनीं रशना त्वां प्रथमा रह:सखी ।
गतिविभ्रमसादनीरवा न शुचा नानु मृतेव लक्ष्यते ॥५८॥
कलमन्यभृतासु भासितं कलहंसीषु मदालसं गतम् ।
पृषतीषु विलोलमीक्षितं पवनाधूतलतासु विभ्रमा: ॥५९॥
त्रिदिवोत्सुकयाप्यवेक्ष्य मां निहिता: सत्यममी गुणास्त्वया ।
विरहे तव मे गुरूव्यथं हृदयं न त्ववलम्बितुं क्षमा: ॥६०॥
मिथुनं परिकल्पितं त्वया सहकार: फलिनी च नन्विमौ ।
अविधाय विवाहसत्क्रियामनयोर्गम्यत इत्यसांप्रतम् ॥६१॥
कुसुमं कृतदोहदस्त्वया यदशोकोऽयमुदीरयिष्यति ।
अलकाभरणं कथं नु तत्तव नेष्यामि निवापमाल्यताम् ॥६२॥
स्मरतेव सशब्दनूपुरं चरणानुग्रहमन्यदुर्लभम् ।
अमुना कुसुमाश्रुवर्षिणा त्वमशोकेन सुगात्रि शोच्यसे ॥६३॥
तव नि:श्वसितानुकारिभिर्बकुलैरर्धचितां समं मया ।
असमाप्य विलासमेखलां किमिदं किन्नरकण्ठि सुप्यते ॥६४॥
समदु:खसुख: सखीजन: प्रतिपच्चन्द्रनिभोऽयमात्मज: ।
अहमेकरसस्तथापि ते व्यवसाय: प्रतिपत्तिनिष्ठुर: ॥६५॥
धृतिरस्तमिता रतिश्र्युता विरतं गेयमृतुर्निरूत्सव: ।
गतमाभरणप्रयोजनं परिशून्यं शयनीयमद्य मे ॥६६॥
गृहिणी सचिव: सखी मिथ: प्रियशिष्या ललिते कलाविधौ ।
करूणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां वद किं न मे हृतम् ॥६७॥
मदिराक्षि मदाननार्पितं मधु पीत्वा रसवत्कथं नु मे ।
अनुपास्यसि बाष्पदूषितं परलोकोपनतं जलाञ्जलिम् ॥६८॥
विभवेऽपि सति त्वया विना सुखमेतावदजस्य गण्यताम् ।
अहृतस्य विलोभनान्तरैर्मम सर्वे विषयास्त्वदाश्रया: ॥६९॥
विलपन्निति कोसलाधिप: करूणार्थग्रथितं प्रियां प्रति ।
अकरोत्पृथिवीरूहानपि स्रुतशाखारसबाष्पदूषितान् ॥७०॥
अथ तस्य कथंचिदङ्कत: स्वजनस्तामपनीय सुन्दरीम् ।
विससर्ज तदन्त्यमण्डनामनलायागुरूचन्दनैधसे ॥७१॥
प्रमदामनु संस्थित: शुचा नृपति: सन्निति वाच्यदर्शनात् ।
न चकार शरीरमग्निसात्सह देव्या न तु जीविताशया ॥७२॥
अथ तेन दशाहत: परे गुणशेषामपदिश्य भामिनीम् ।
विदुषा विधयो महद्र्धय: पुर एवोपवने समापिता: ॥७३॥
स विवेश पुरीं तया विना क्षणदापायशशाङ्कदर्शन: ।
परिवाहमिवावलोकयन्स्वशुच: पौरवधूमुखाश्रुषु ॥७४॥
अथ तं सवनाय दीक्षित: प्रणिधानाद्गुरूराश्रमस्थित: ।
अभिषङ्गजडं विजज्ञिवानिति शिष्येण किलान्वबोधयत् ॥७५॥
असमाप्तविधिर्यतो मुनिस्तव विद्वानपि तापकारणम् ।
न भवन्तमुपस्थित: स्वयं प्रकृतौ स्थापयितुं पथश्वयुतम् ॥७६॥
मयि तस्य सुवृत्त वर्तते लघुसंदेशपदा सरस्वती ।
श्रुणु विश्रुतसत्त्वसार तां हृदि चैनामपधातुमर्हसि ॥७७॥
पुरूषस्य पदेष्वजन्मन: समतीतं च भवच्च भावि च ।
स हि निष्प्रतिघेन चक्षुषा त्रितयं ज्ञानमयेन पश्यति ॥७८॥
चरत: किल दुश्चरं तपस्तृणबिन्दो: परिशङ्कित: पुरा ।
प्रजिघाय समाधिभेदिनीं हरिरस्मै हरिणीं सुराङ्गनाम् ॥७९॥
स तप:प्रतिबन्धमन्युना प्रमुखाविष्कृतचारूविभ्रमम् ।
अशप»व मानुषीति तां शमवेलाप्रलयोर्मिणा भुवि ॥८०॥
भगवन्परवानयं जन: प्रतिकूलाचरितं क्षमस्व मे ।
इति चोपनतां क्षितिस्पृशं कृतवाना सुरपुष्पदर्शनात् ॥८१॥
क्रथकैशिकवंशसंभवा तव भूत्वा महिषी चिराय सा ।
उपलब्धवती दिवश्वयुतं विवशा शापनिवृत्तिकारणम् ॥८२॥
तदलं तदपायचिन्तया विपदुत्पत्तिमतामुपस्थिता ।
वसुधेयमवेक्ष्यतां त्वया वसुमत्या हि नृपा: कलत्रिण: ॥८३॥
उदये मदवाच्यमुज्झता श्रुतमाविष्कृतमात्मव¶वया ।
मनसस्तदुपस्थिते ज्वरे पुनरक्लीबतया प्रकाश्यताम् ॥८४॥
रूदता कुत एव सा पुनर्भवता नानुमृतापि लभ्यते ।
परलोकजुषाअं स्वकर्मभिर्गतयो भिन्नपथा हि देहिनाम् ॥८५॥
अपशोकमना: कुटुम्बिनीमनुगृह्णीष्व निवापदत्तिभि: ।
स्वजनाश्रु किलातिसंततं दहति प्रेतमिति प्रचक्षते ॥८६॥
मरणं प्रकृति: शरीरिणां विकृतिर्जीवितमुच्यते बुधै: ।
क्षणमप्यवतिष्ठते श्वसन्यदि जन्तुर्ननु लाभवानसौ ॥८७॥
अवगच्छति मूढचेतन: प्रियनाशं हृदि शल्यमर्पितम् ।
स्थिरधीस्तु तदेव मन्यते कुशलद्वारतया समुद्धृतम् ॥८८॥
स्वशरीरशरीरिणावपि श्रुतसंयोगविपर्ययौ यदा ।
विरह: किमिवानुतापयेद्वद बत्द्यैर्विषयैर्विपश्चितम् ॥८९॥
न पृथग्जनवच्छुचो वशं वशिनामुत्तम गन्तुमर्हसि ।
द्रुमसानुमतां किमन्तरं यदि वायौ द्वितयेऽपि ते चला: ॥९०॥
स तथेति विनेतुरूदारमते: प्रतिगृत्द्य वचो विससर्ज मुनिम् ।
तदलब्धपदं हृदि शोकघने प्रतियातमिवान्तिकमस्य गुरो: ॥९१॥
तेनाष्टौ परिगमिता: समा: कथंचिद्बालत्वादवितथसूनृतेन सूनो: ।
सादृश्यप्रतिकृतिदर्शनै: प्रियाया: स्वप्नेषु क्षणिकसमागमोत्सवैश्च ॥९२॥
तस्य प्रसÊ हृदयं किल शोकशङ्कु:
प्लक्षप्ररोह इव सौधतलं बिभेद ।
प्राणान्तहेतुमपि तं भिषजामसाध्यं
लाभं प्रियानुगमने त्वरया स मेने ॥९३॥
सम्यग्विनीतमथ वर्महरं कुमार-
मादिश्य रक्षणविधौ विधिवत्प्रजानाम् ।
रोगोपसृष्टतनुदुर्वसतिं मुमुक्षु:
प्रायोपवेशनमतिर्नृपतिर्बभूव ॥९४॥
तीर्थे तोयव्यतिकरभवे जह्नुकन्यासरय्वोरू
र्देहत्यागादमरगणनालेख्यमासाद्य सद्य: ।
पूर्वाकाराधिकतररूचा संगत: कान्तयासौ
लीलागारेष्वरमत पुनर्नन्दनाभ्यन्तरेषु ॥९५॥
इति श्रीरघुवंशे महाकाव्ये कविश्रीकालिदासरू
कृतावजविलापो नाम अष्टम: सर्ग: ॥