मैत्रेय उवाच
दृष्टाऽत्मानं प्रवयसमेकदा वैन्य आत्मवान ।
आत्मना वर्धिताशेषस्वानुसर्गः प्रजापतिः ॥१॥
जगतस्तस्थुषश्चापि वृत्तिदो धर्मभृत्सताम ।
निष्पादितेश्वरादेशो यदर्थमिह जज्ञिवान ॥२॥
आत्मजेष्वात्मजं न्यस्य विरहाद्रुदतीमिव ।
प्रजासु विमनस्स्वेकः सदारोऽगात्तपोनम ॥३॥
तत्राप्यदाभ्यनियमो वैखानससुसम्मते ।
आरब्ध उग्रतपसि यथा स्वविजये पुरा ॥४॥
कन्दमुलफलाहरः शुष्कपर्णाशनः क्वच्चित ।
अब्भक्षः कतिचित्पक्षान वायुभक्षस्ततः परम ॥५॥
ग्रीष्मे पंचतपा वीरो वर्षास्वासारषाण्मुनिः ।
आकण्ठमग्नः शिशिरे उदके स्थण्डिलेशयः ॥६॥
तितिक्षुर्यतवाग्दान्त ऊर्ध्वरेता जितनिलः ।
आरिराधयिषुः कृष्णमचरत्तप उत्तमम ॥७॥
तेन क्रमानुसिद्धेन ध्वस्तकर्मामलाशयः ।
प्राणायामैः संनिरुद्धषडवर्गश्छिन्नबन्धनः ॥८॥
सनत्कुमारो भगवान यदाहाध्यात्मिकं परम ।
योगं तेनैव पुरुषमभजत्पुरुषर्षभः ॥९॥
भगवद्धर्मिणः साधोः श्रद्धया यततः सदा ।
भक्तिर्भगवति ब्रह्माण्यनन्यविषयाभवत ॥१०॥
तस्यानया भगवतः परिकर्मशुद्ध सत्वात्मनस्तदनु संस्मरणानुपुत्या ।
ज्ञानं विरक्तिमदभुन्निशितेन येन चिच्छेद संशयपदं निजजीवकोशम ॥११॥
छिन्नान्यधीरधिगतत्मगतिर्निरीहस्तत्तत्यजेऽच्छिनदिदं वयुनेन येन ।
तावन्न योगगतिभिर्यतिरप्रमतो यावद्गदाग्रजकथासु रतिं न कुर्यात ॥१२॥
एवं स वीरप्रवरः संयोज्यात्मानमात्मानि ।
ब्रह्माभुतो दृढं काले तत्याज स्वं कलेवरम ॥१३॥
सम्पीड्य पायुं पार्ष्णिभ्यां वायुम्त्सारयत्र्छनैः ।
नाभ्यां कोष्ठेष्ववस्थाप्य हृदुरः कण्ठशीर्षणि ॥१४॥
उत्सर्पयंस्तु तं मूर्ध्रि क्रमेणावेश्य निःस्पृहः ।
वायुं वायौ क्षितौ कायं तेजस्तेजस्ययुयुजत ॥१५॥
खान्याकाशे द्रवं तोये यथास्थानं विभागशः ।
क्षितिमम्भासि तत्तेजस्यदो वायौ नभस्यमुम ॥१६॥
इन्द्रीयेषु मनस्तानि तन्मात्रेषु यथोद्धवम ।
भुतादिनामून्युत्कृष्य महत्यात्मनि सन्दधे ॥१७॥
तं सर्वगुणविन्यासं जीवे मायामये न्यधात ।
तं चानुशयामात्मस्थमसावनुशयी पुमान ।
ज्ञानवैराग्यवीर्येण स्वरुपस्थोऽजहात्प्रभुः ॥१८॥
अर्चिर्नाम महाराज्ञी तत्पत्न्यनुगता वनम ।
सुकुमार्यतदर्हा च यत्पदभ्यां स्पर्शनं भुवः ॥१९॥
अतीव भर्तुव्रतधर्मनिष्ठय शुश्रुषया चारषदेहयात्रया ।
नाविन्दतार्ति परिकार्शितापि सा प्रेयस्करस्पर्शनमाननिर्वृत्तिः ॥२०॥
देहं विपन्नखिलचेतनादिकं पत्युः पृथिव्यादयितस्य चात्मनः ।
आलक्ष्य कित्र्चिच्च विलप्य सा सती चितामथारोपदद्रिसानुनि ॥२१॥
विधाय कृत्यं हृदिनीजलाप्लुता दत्वोदकं भर्तुरुदारकर्मणः ।
नत्व दिविस्थांस्त्रिदशांस्त्रिः परीत्य विवेश वह्निं ध्यायती भर्तृपादी ॥२२॥
विलोक्यानुगतां साध्वीं पृथुं वीरवरं पतिम ।
तुष्टुवुर्वरदा देवैदेवपत्न्यः सहस्त्रशः ॥२३॥
कुर्वत्य कुसुमासारं तस्मिन्मन्दरसानुनि ।
नदत्स्वमरतुर्येषु गृनन्ति स्म परस्परम ॥२४॥
देव्य ऊचुः
अहो इयं वधुर्धन्या या चैवं भूभुजां पतिम ।
सर्वात्मना पतिं भेजे यज्ञेशं श्रीर्वधुरिव ॥२५॥
सैषा नुनं व्रजत्युर्ध्वमनु वैन्य पतिं सती ।
पश्यतास्मानतीत्यार्चिर्दुर्विभाव्येन कर्मणा ॥२६॥
तेषां दुरापं किं त्वन्यन्मर्त्यानांभगवत्पदम ।
भुवि लोलायुशो ये वै नैष्कर्म्य साधयन्त्युत ॥२७॥
स वचिंतो बतात्मध्रुक कृच्छ्रेण महता भुवि ।
लब्ध्वापवर्ग्य मानुष्यं विषयेषु विषज्जते ॥२८॥
मैत्रेय उवाच
स्तुवतीष्वमरस्त्रीषु पतिलोकं गता वधुः ।
यं वा आत्मविदां धुर्यौ वैन्यः प्रापाच्युताशयः ॥२९॥
इत्थंभुतानुभावोऽसौ पृथुः स भगवत्तमः ।
कीर्तितं तस्य चरितमुद्दामचरितस्य ते ॥३०॥
य इदं सुमहत्पुण्यं श्रद्धयावहितः पठेत ।
श्रावयेच्छृणुयाद्वपि स पृथोः पदवीमियात ॥३१॥
ब्राह्मणो ब्रह्मावर्चस्वी राजन्यो जगतीपतिः ।
वैश्यः पठन विट्यपि स्याच्छुदः सत्तमतामियात ॥३२॥
त्रिःकृत्व इदमाकर्ण्य नरो नार्यथवाऽऽदुता ।
अप्रजः सुप्रजतमो निर्धनो धनवत्तमः ॥३३॥
अस्पष्टकीर्तिः सुयशा मुर्खो भवति पण्डितः ।
इदं स्वत्स्ययनं पुंसाममंगल्यनिवारणम ॥३४॥
धन्यं यशस्यमायुष्यं स्वार्ग्यं कलिमलापहम ।
धर्मार्थकाममोक्षांणां सम्यक सिद्धिमभीप्सुभिः ।
श्रद्धयैतदनुश्राव्यं चतुर्णांकारणं परम ॥३५॥
विजयाभिमुखो राजा श्रुत्वैतदभियाति यान ।
बलिं तस्मै हरन्त्यग्रे राजानः पृथवे यथा ॥३६॥
मुक्तान्यसंगो भगवत्यमलां भक्तिमुद्वहन ।
वैन्यस्य चरितं पुण्यं श्रृणुयाच्छ्रावयेत्पठेत ॥३७॥
वैचित्रवीर्याभिहितं महन्माहात्म्यसुचकम ।
अस्मिन कृतमतिर्मर्त्यः पार्थवीं गतिमाप्रुयात ॥३८॥
अनुदिनमिदमादरेण श्रृण्वन पृथुचरितं प्रथयन विमुक्तसंगः ।
भगवति भवसिन्धुपोतपादे स च निपुणां लभते रतिं मनुष्यः ॥३९॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्या संहितायां चतुर्थस्कन्धे त्रयोविंशोऽध्यायः ॥२३॥