व्याख्या
खाल्लेलें अन्न पचून ते शरीरामध्यें शोषिले जाणें आवश्यक असतें. तसें न होतां अन्न न पचलेल्या स्थितींत महास्त्रोतसांत रहाणें या विकारास अजीर्ण असें म्हणतात.
स्वभाव
आशुकारी, कारण भेदानें - दारुण
मार्ग
अभ्यंतर मार्ग.
प्रकार
आमं विदग्धं विष्टब्धं कफपित्तानिलैस्त्रिभि: ।
अजीर्ण केचिदिच्छन्ति चतुर्थ रसशेषत: ॥
अजीर्ण पञ्चमं केचिन्निर्दोषं दिनपाकि च ।
वदन्ति षष्ठं चाजीर्ण प्राकृतं प्रतिवासरम् ॥
अग्निमान्द्याजीर्णयो: परस्परकारणत्वादजीर्णान्याह-आममित्यादि ।
त्रिभिरिति कफादिभिरेकैकशो: यथासंख्येन ।
रसशेषत: इति रसाय शेषो रसशेष:, प्रकृतिनाहारोऽभिप्रेतो लक्षणया
तेन रसशब्देन रसवानाहारोऽभिधीयते, तस्य शेषोऽपरिणतिलक्षणो
रसशेष इति जेज्जट: ।
ननु, यद्येवं तदा आमविदग्धविष्टब्धानामन्यतरुपस्याव्यं-
श्यभावित्वान्न तेभ्यो भेद:, किंच तल्लिड्गैरम्लोद्गारा
दिभिर्भवितव्यं, तथाच सत्यद्गारशुद्धे रसशोषाजीर्णलक्षण स्थानुदयप्रसड्ग: ।
उक्तं हि सुश्रुते ``उद्गारशुद्धेरपि भक्तकाड्क्षा न जायते हृद्‍गुरुता च यस्य ।
रसावशेषेणतु सप्रसेकं चतुर्थमेतत्प्रवदन्त्यजीर्णम् -'' इति (सु.सू.स्था.अं.४६)
आरोग्यमञ्जर्या नागार्जुनोऽप्याह-``उद्गारेऽपि विशुद्धतामुपगते काड्क्षा न
भक्तादिषु स्निग्धत्वं वदनस्य सन्धिषु रुजा कृत्वा शिरोगौरवम् ।
मन्दाजीर्णरसे न सक्षणमिदं तत्रातिवृद्धे पुनहृल्लासज्बरमूर्च्छनादि च
भवेत्सर्वामयक्षोभणम्;;-इति ।
नैवं, अवश्यंभाविविदग्धादिरुपस्याप्याहारशेषस्यात्यल्पत्वेन न
तदनुरञ्जितोद्गारोदयप्रसड्ग:, अकालबुभुक्षायामिव ।
यदाह सुश्रुत:, - स्वल्पं यदा दोषविबंधमामं । लीनं न तेज:पथमावृणोति ।
भवत्यजीर्णेऽपि तदा बुभुक्षा सा मन्दबुद्धिं विषवन्निहस्ति
(सु.सू.स्था.अ.४६) इति ।
तन्त्रान्तरेऽफाहारापाकजरसशेष लक्षणमुक्तं-``आमं विदग्धं विष्टब्धं रसशेषमथापि च ।
चतुर्विधमजीर्ण स्यादाहारापरिपाकत: इति । गदाधरस्त्वाहरसे शेषो रसशेष:,
आहारजनिते रसे शेष आहारावयवोऽनुप्रवष्टिऽलक्ष्यमाण: क्षीरे नीरमिव रसशेष: ।
ननु, आमाजीर्णादिभ्यो रसशेषस्य को भेद: ? उच्यते, आमादित्रयमन्नजं,
रसशेषस्त्वाहाररसज:, वातिकादिव्यपदेशश्चात्र न कृत:, अल्पत्वाद्वातादिलिड्गानां;
हेतलक्षणचिकित्साभेदाच्चास्य भेद इति । अजीर्णमिति तद्विरोधे नञ्‍, जीर्णे पक्वं
तद्विरुद्धमजीर्ण; यथा असितम् ।
सर्वमजीर्ण त्रिदोषजं, एकदोषव्यपदेशस्तूत्कटैकदोषलिड्गत्वेनोक्त इति व्याख्या-
नयन्ति; यतस्त्रैदोषिकमेवाजीर्णकारणमुक्तं, `अत्यम्बुपानात् इत्यादि ।
अजीर्णादपि दोशत्रयकोपो भवति । यदुक्तं सुश्रुते ``अजीर्णात्पवनादीनां विभ्रमो
बलवान् भवेत् (सु.सू.स्था.अ.४६)'' इति । अजीर्ण पञ्चमं केचिदित्यादि ।
निर्दोषमाध्मानदिदुष्टेरकारकम् । दिनपाकि चेत्यहोरात्रेणाहार: पच्यत
इत्युसर्ग:, यत्र तु मात्राकालासात्म्यादिदोशादपरदिने पच्यते तद्दिनपाकि ।
कालव्यतिक्रमेण पच्यमानमप्याध्मानादिकं न करोतीति पूर्वेभ्यो भेद: ।
एतदभिधानस्य तु प्रयोजनं पाककालप्रतीक्षणं, नैशाजीर्णे भोजननिषेधात् ।
प्राकृतं प्रतिवासरमिति प्राकृतमवैकारिकं, प्रतिव सरं प्रतिदिनं क्रियमाणम् ।
अयमभिसन्धि: अद्यैव भुक्तमन्नं किं जीर्णमजीर्ण वा ? न ताव
ज्जीर्ण, क्षुत्पिपासामलोत्सर्गादेजीर्णलक्षणस्यानुदयात् तस्मा-
दजीर्ण, तच्चाध्मानादिकं न करोतीति पूर्वेभ्यो भिन्नम् ।
तस्य चाभिधानप्रयोजनं पाकार्थ वामपार्श्वशयनाद्याचारसेवा ।
उक्तं हि सुश्रुते, ``भुक्त्वा पादशतं गत्वा वामपार्श्वेन संविशेत् ।
शब्दरुपरसस्पर्शगंधाश्च मनस: प्रियान् ॥
भुक्तवानुपसेवेत तेनान्नं साधु तिष्ठति'' (सु.सू.स्था.अ.४६ इति ।
न चात्राहारस्य निषेध:, तस्य शास्त्रेण विहितत्वात् ।
चरके तु, ``तस्य लिड्गमजीर्णस्य'' इत्यादिना ``घोरमन्नविषं च''
इत्यन्तेनान्नविषाख्यमजीर्ण पठितं, तच्च पित्तादिसंसृष्टरसशेषाजीर्णमेवेति
व्याचक्षते; तेन रसशेष एव तस्यार्न्तभाव इति न पृथक् पठितम् ।
मा.नि. अग्निमांद्य ५,६ पान १०१ म. टीकेसह
आमाजीर्ण - कफप्रधान, विदग्धाजीर्ण-पित्तप्रधान, विष्टब्धाजीर्ण-वातप्रधान. रसशेषाजीर्ण, दिनपाकी अजीर्ण असे अजीर्णाचे विकारदृष्टया पांच प्रकार आहेत. रोज जेवणानंतर कांहीं काल असणारें जें एक अवस्थारुप प्राकृत अजीर्ण त्यास `प्रतिवासराजीर्ण'' अशी संज्ञा दिली आहे. रोज प्राप्त होणारी ही एक स्वाभाविक स्थिति आहे. तीस विकार मानण्याचें कारण नाहीं.
हेतु
अत्यम्बुपानाद्विषमाशनाच्च संधारणात्स्वप्नविपर्ययाच्च ।
कालेऽपि सात्म्यं लघु चापि भुक्तमन्नं च पाकं भजते नरस्य ॥
ईर्ष्याभयक्रोधपरिप्लुतेन लुब्धेन रुग्दैन्य निपीडितेन ।
प्रद्वेषयुक्तेन च सेव्यमानपन्नं न सम्यक-परिपाकमेति ।
मात्रयाऽप्यब्यवहृतं पथ्यं चान्नं न जीर्यति ।
चिन्ताशोकभयक्रोधदु:खशय्याप्रजागरै: ॥
मा.नि.अग्निमांद्य ७ ते ९ पान १०३
अनात्मवन्त: पशुवद्‍भुञ्जते येऽप्रमाणत: ।
रोगनीकस्य ते मूलमजीर्ण प्राप्नुवन्ति हि ॥
मा.नि.अग्निमांद्य १४ पान १०४
न च खलु केवलमतिमात्रमेवाहारराशिमामप्रदोषकरमिच्छन्ति,
अपि तु खलु गुरुरुक्षशीतशुष्कद्विष्टविष्टम्भिविदा-
ह्यशुचिविरुद्धानामकाले चान्नपानानामुपसेवनम् ।
कामक्रोधलोभमोहेर्ष्योह्नीशोकमानोद्वेगभयोपतप्तमनसा
वा यदन्नपानमुपयुज्यते, तदप्याममेव प्रदूषयति ।
च.नि. २-१० पान ५०२
आहारसंबंधीचा कोणताहि नियम न पाळतां सारखें चरत रहाणें हें अजीर्णाचें महत्त्वाचें कारण आहे. या व्यतिरिक्त, फार पाणी पिणें, विषमाशन, वेग विधारण, रात्रीं जागरण, दिवास्वाप, गुरु स्निग्ध, विदाही, अशुद्ध व विरुद्ध असें अन्न खाणें; लोभ करणें; लोभ करणें, चिंता, शोक, भय, क्रोध, ईर्ष्या यामुळें मन अप्रसन्न असतांना जेवणें; निरनिराळ्या व्याधींनीं शरीर क्षीण होणें या कारणानें अजीर्ण उत्पन्न होतें. भूक लागली नसतांना खाणें रोगोत्पादक आहेच पण कांहीं वेळां लागलेली भूकहि खरी नसते.
खोटया भुकेची संप्राप्ति
दोषोपनद्धं यदि लीनमन्नं । पित्तोल्बणस्यावृणुयान्नवह्निं ।
जायेत दुष्टा तु ततो बुभुक्षा । या मंद बुद्धिं विषवन्निहन्ति ।
अ.सं.सू. ११ पा. १०२
द्रवरुपपित्तोल्बणस्य पुरुषस्य वातश्लेष्मरुद्धं अन्नं कोष्ठैकदेशे लीनं
द्रवपित्ताधिक्याकांत् अग्निसंबंधं गन्तुं न शक्नोति तत्र तदा दुष्टा
भोक्तुं इच्छा उत्पद्यते ।
इन्दुटीका पान १०२
द्रवरुपपित्त वाढतें, कफपित्तानें अवरोध क्षाल्यामुळें अन्न कोष्ठाच्या एका भागांत लीन होऊन स्थिरावते व द्रवरुप पित्ताशीं त्या अन्नाचा जसा यावयास पाहिजे तसा संबंध येत नाहीं पित्ताच्या द्रवरुप स्थितींत उष्णतीक्ष्णादि अग्निगुण अल्पप्रमाणांत का होईना पण असतातच व त्यांच्या अस्तित्वामुळें कोष्ठाच्या इतर भागाचा क्षोभ होऊन भूक लागल्यासारखी वाटते. ही भूक खरी नव्हे खोटी आहे हें लक्षांत न घेतां जर आहार घेतला तर त्यामुळें पीडा झाल्याविना रहात नाहीं.
यो हि मूर्तानामाहारविकाराणां सौहित्यं गत्वा पश्चाद्‍द्रवैस्तृ
प्तिमापद्यते भूय:, तस्यामाशयगता वातपित्तश्लेष्माणोऽ
भ्यवहारेणातिमात्रेणातिप्रपीडयमाना: सर्वे युगपत्प्रकोपमापद्यन्ते ।
ते प्रकुपितास्तमेवाहारराशिपरिणतमाविश्य कुक्ष्यैकदेशमन्नाश्रिता
विष्टम्भयन्त: सहसा वाप्युत्तराधराभ्यां मार्गाभ्यां प्रच्यावयन्त:
पृथक् पृथगिमान् विकारानभिनिर्वर्तयन्त्यातिमात्रभोक्तु: ।
च.वि. २-८ पान ५०१-२
अन्नाच्या पचनसंस्कारासाठीं अन्नवहस्त्रोतसांत उदीरित होणारे कफ आणि पित्त यांना अन्न सेवनाचे काल वा अन्नांतील गुण यांच्या वैगुण्यामुळें दुष्टता प्राप्त होते, त्यामुळें पचनाचें कार्य जसें व्हावयास पाहिजे तसें तें होत नाहीं. अर्थात् सारकिट्ट विभजनास वाव न राहिल्यानें अन्न हें न पचतां आंबतें (शुक्त) क्लिन्न होतें. दुष्ट दोष या आमाशीं मिसळून त्यामुळें विकार उत्पन्न होतात.
रुपें
तस्य लिड्गमजीर्णस्य विष्टम्भ: सदनं तथा ।
शिरसो रुक् च मूर्च्छा च भ्रम: पृष्टकतिग्रह: ॥
जृम्भाऽड्गमर्दस्तृष्णा च ज्वरच्छर्दि: प्रवाहणम् ।
अरोचकोऽविपाकश्च ।
च.चि. १५-४५ पान ११९३
ग्लानिगौरवविष्टम्भभ्रममारुतमूढता: ।
विबन्धो वा प्रवृत्तिर्वा सामान्याजीर्णलक्षणम् ॥
मा.नि. अग्निमांद्य २७ पान १०८
भूक नसते, तोंडाला चव नसते, पोट जड वाटते, अंग गळून जातें, वायू कोंडून राहातो, परसाकडे साफ होत नाही, मल प्रवृत्तीचे वेळीं कुंथावें लागते, किंवा थोडी द्रवमल प्रवृत्ती असते; डोकें दुखतें, चक्कर आल्यासारखें वाटतें, अंग दुखतें, तहान लागतें, जांभया फार येतात, उलटी होईलसे वाटतें, ज्वर येतो, पाठ कंबर या ठिकाणीं वेदना होतात, मूर्च्छा येंते.
तत्र वात: शूलानाहाड्गमर्दमुखशोषमूर्च्छाभ्रमाग्निवैषम्यपार्श्व-
पृष्ठकटिग्रहसिरासड्कोचनस्तम्भनानि करोति, पित्तं पुन:
ज्वरमतीसारमन्तर्दाहं तृष्णामदभ्रमप्रलपनानि, श्लेष्मा
तु छर्द्यरोचकविपाकशीतज्वरालस्यगात्रगौरवाभिनिर्वृत्तिकर:
संपद्यते ।
च.वि. २९-पान ५०२
अजीर्णामध्यें वातप्राधान्य असतां शूल, आनाह, अंगमर्द, मुखशोथ मूर्च्छा, भ्रम, पचन वैषम्य, पार्श्वशूल, पृष्ठशूल, कटिशूल, सिरा-संकोच-स्तंभन हीं लक्षणें उत्पन्न होतात. पित्तामुळें ज्वर, द्रवमलप्रवृत्ती, दाह, तृष्णा, मद, भ्रम, प्रलाप ही लक्षणें होतात. कफामुळें छर्दी, अरोचक, अविपाक, शीतपूर्व ज्वर, आलस्य अंग जड होणें, हीं लक्षणें होतात.
तत्रामे गुरुतोत्क्ल्द: शोथो गण्डाक्षिकूटग: ।
उद्गारश्च यथाभुक्तमविदग्ध: प्रवर्तते ॥
विदग्धे भ्रमतृण्मूर्च्छा: पित्ताच्च विविधा रुज: ।
उद्गारश्च सधूमाम्ल: स्वेदो दाहश्च जायते ॥
विष्टब्धे शूलमाध्मानं विविधा वातवेदना: ।
मलवाताप्रवृत्तिश्च स्तम्भो मोहोड्गपीडनम् ॥
रसशेषेऽन्नविद्वेषो हृदयाशुद्धिगौरवे ।
मा.नि. अग्निमांद्य १० ते १२ पान १०३
माधुर्यमन्नं गतमामसंज्ञं विदग्धसंज्ञं गतमम्लभावम् ।
किंचिद्विपक्वं, भृशतोदशूलं विष्टब्धमानद्धविरुद्धवातम् ॥
उद्गारशुद्धावपि भक्तकाड्क्षा न जायते हृदगुरुता च यस्य ।
रसावशेषेण तु सप्रसेकं चतुर्थमेतत् प्रवदन्त्यजीर्णम् ॥
तेषामेवाजीर्णानां लक्षणं दर्शयन्नाह-माधुर्यमित्यादि ।
श्लेष्मदूषणप्रभावोपजनितमाधुर्य गतमामं, तदेव कफदूषितं वा
तत्स्वभावत्वमापन्नं; कफकार्याणि तु तत्र गौरवस्नेहकण्डू-
प्रभृतीनि च द्रष्टव्यानि ।
विदग्धसंज्ञामिति किंचिद्विपक्वमम्लभावं गतमन्नं विदग्धसंज्ञं
कथ्यते । तत् कथंभूतं ? किंचिद्विपक्वम् ।
अत्रापि शुक्ततिक्ताम्लोद्गारादीनि पित्तकार्याणि द्रष्टव्यानि ।
आनद्धविरुद्धवातं विष्टब्धं कथ्यते । तत् कथम्भूतं ? भृशतोदशूलम् ।
आनद्धोऽप्रवृत्तोविरुद्धो विशेषेण रुद्धो वातो यस्मिन् तत्तथा ।
अत्रापि वातकार्याणि जृम्भाड्गमर्दशिरोरुजादीनि द्रष्टव्यानि ।
भृशतोदशूलम् अत्यर्थतोदशूलम् । उद्गारशुद्धावित्यादि ।
भक्तकाड्क्षा न जायते नोत्पद्यते । हृदयगौरवं भवति । यस्याजीर्णस्य ।
रसावशेषेण कृत्वा । सप्रसेकं लालास्त्रावसहितम् ।
एतानि सड्क्षेपेणाजीर्णलक्षणान्युक्तानि ।
सटीक सु.सू. ४६-५०२ ते ५०३ पान २५१
आमाजीर्ण
कफ दोषामुळें अन्न मधुरीभूत होतें. या विकारांत पोटामध्यें अतिशय जडपणा वाटतो. अन्न घशाशीं येते, तोंडाला पाणी सुटते. गंड व अक्षिकूट या ठिकाणीं शोथ येतो, अंग साजतें, जे पदार्थ खाल्ले असतील त्यांचा रसगंध असलेली ढेकर येते. त्वचा व मल यांना स्निग्धता असते.
विदग्धाजीर्ण
पित्त विकृतीमुळें अन्न अम्लीभूत होतें. घशाशीं आंबट येणें, जळजळणें, आग होणें, घाम येणें, उलटी होणें, आंबट, तिखट, कडवट असें घशाशीं येणें वा उलटणें, ज्वर, भ्रम, तृष्णा, मूर्च्छा, हीं लक्षणें असणें हें विदग्दाजीर्णाचें स्वरुप आहे.
विष्टब्धाजीर्ण
या प्रकारांत वातप्रकोप असतो. यामध्यें विविध प्रकारचा शूल, आध्मान, अंगमर्द, शिर:शूल, कटि-पृष्ठ पीडा मलवातांच्या अप्रवृत्ती, स्तंभ (ताठल्याप्रमाणें वाटणें) मोह अशीं लक्षणें असतात.
रसशेषाजीर्ण
रसशेषाजीर्णामध्यें महास्त्रोतसापेक्षां, महास्त्रोतसाशीं संबद्ध अशी रसवह स्त्रोतसें न उपयोजिल्या गेलेल्या आहाररसानें पूर्ण झालेली असतात. इतर तीन अजीर्णांची दुष्टी साक्षात् महास्त्रोतसांतच असते. अपक्व अन्न हें तेथें कारण असतें. जाठराग्नीचें मांद्य या विकारांना उत्पन्न करते. आमच्या मतानें रसशेषाजीर्ण धात्वग्नी मांद्यांचे द्योतक आहे. धात्वग्नी हे जाठराग्नीवर अवलंबून असलें तरी त्याच्यामध्यें स्थान भेद असल्यानें दुष्टीचें प्रमाण परस्परापेक्षां वेगळें असूं शकतें. त्यामुळें जाठराग्नीच्या कार्यक्षमतेच्या अपेक्षेनें धात्वग्नींची कार्यक्षमता उणावलेली असल्यास जाठराग्नीनें निर्माण केलेला आहार रसादिधात्वग्नी पचवूं शकत नाहींत. न पचलेला आहार रस, रसवहस्त्रोतसांत शिल्लक रहातो आणि त्यामुळें या विकारांत, लालाप्रसेक, हृदयअशुद्धी, हृद्‍गौरव, अन्नावर वासना नसणें अशीं लक्षणें असतात. ढेकर आली तर मात्र शुद्ध येते. महास्त्रोतसांत अन्नाची दुष्टी नसल्याचेंच हें लक्षण आहे. मुखावर स्निग्धता दिसते डोकें जड होतें, सांध्याच्या ठिकाणीं अल्प प्रमाणांत वेदना असतात. (कचकचल्यासारखें वाटतें.) पृष्ठ ३०९, ३१० वरील संस्कृत वचनांचा नीट विचार केला तर आमचे रसशेषाजीर्णा संबंधीचे मत साधार असल्याचे लक्षांत येईल. हे रसशेषाजीर्णच पुढे अनेक गंभीर मर्माश्रित, दारुण, व्याधीना कारणीभूत होते. राजयक्ष्म्याच्या प्रारंभीं रसशेषाजीर्ण असतें.
दिनपाकी अजीर्ण
कांहीच्या मताप्रमाणें मानला गेलेला जो दिनपाकी हा अजीर्णाचा प्रकार त्याचें स्वरुप अगदीं सौम्य असतें. आध्मानादि त्रासदायक लक्षणें अल्प प्रमाणांत आढळतात. तसेंच या अवस्थेमध्यें चांगली भूक लागेपर्यंत जेवणें पुन्हां बाधक होतें. एक दिवस-२४ तास-तरी लंघन करणें इष्ट असतें. नेहमींची आहारपद्धति दिवसांतून दोन वेळां असते. तिचा अवलंब या स्थितींत करतां येत नाहीं. त्यांतहि अजीर्ण सकाळीं झालें आहे या संध्याकाळीं झालें आहे यावर दुसर्‍या वेळचें भोजन घ्यावें कां घेऊं नये हें अवलंबून असल्याचें ग्रंथांतरीं वर्णन आलें आहे.
दिवा विबुद्धे हृदये जाग्रत: पुण्डरीकवत् ।
अन्नमाक्लिन्नधातुत्वादजीर्णेऽपि हितं निशि ॥
हृदि संमीलिते रात्रौ प्रसुप्तस्य विशेषत: ।
क्लिन्नविस्त्रस्तधातुत्वादजीर्णे न हितं दिवा ॥
ननु यदन्नमजीर्णे भुज्यते तद्‍ध्यशनमुच्यते, प्रातर्भुक्ते यद्दि-
नान्ते भुज्यते तत् कथमध्यशनं न भवतीत्याह - दिवेत्यादि
दिवा दिवसे । पुण्डरीकवत् पद्मवत । विबुद्धे विकसिते हृदये ।
जाग्रत: पुरुषस्य । अक्लिन्न धातुत्वात् अनार्द्र धातुत्वात्
अजीर्णेऽप्यन्नं हितमिति संबन्ध: ।
यथा-अजाते पयसि अन्यदाहृतं पय: ।
दिवा विबुद्धे हृदये इत्युक्तेऽपि यज्जाग्रत इति कृतं तदेतदधिकं
बोधयति - अजाग्रतोऽपि स्वभावादेव विबुद्धं हृदयं भवति ।
सायं भुक्तेऽजीर्णे प्रातर्भोजनं न हितमित्यर्थमाह - हृदीत्यादि ।
रात्रौ हृदि हृदये संमीलिते सड्कुविते, प्रसुप्तस्य विशेषत:
संमीलित इति संम्बन्ध: । क्लिन्नविस्त्रस्तधातुत्वात् आर्द्रशिथिलधातुत्वात् ।
अजीर्णे `सायंभुक्ते' इति शेष: । न हितं दिवेति दिवा अन्न हितं न
भवतीत्यर्थ: ।
सटिक सु.सू. ४६-५३०, ३१ पान २५३
दिवसा जागेपणीं हृदय हें कमलाप्रमाणें विकसित असतें. शरीरांतील धातु अक्लिन्न, निराम अशा स्थितींत असतात. त्यामुळें दिवसाचें जेवण पचलेलें नाहीं असें वाटलें तरी रात्रीचें जेवण घेतलें असतां (विशेष) त्रासदायक होत नाहीं परंतु रात्रीचें जेवण जास्त होऊन अजीर्ण झालें असल्यास त्यानंतर झोपेच्या कालांत हृदय हें अविकसित (मंद गती) असते आणि निद्रोत्पन्न कफामुळें धातूहि क्लिन्न शिथिल अशा स्थितींत असतात. त्यामुळें दुसरे दिवशीं सकाळीं पुन्हां जेवण घेणें हें बाधादायक होतें. याच प्रकरणीं संग्रहानें अधिक स्पष्ट असें वर्णन केलें आहे.
प्रातराशे त्वजीर्णेऽपि सायमाशो न दुष्यति ।
अजीर्णे सायमाशे तु प्रातराशो हि दुष्यति ॥
दिवा प्रबोध्यतेऽर्केण हृदयं पुण्डरीकवत् ।
तस्मिन्विबुद्धे स्त्रोतांसि स्फुटत्वं यान्ति सर्वश: ॥
व्यायामाच्च विचाराच्च विक्षिप्तत्वाच्च चेतस: ।
न क्लेदमुपगच्छन्ति दिवा तेनास्य धातव: ॥
अक्लिन्नेष्वन्नमासिक्तमत्यन्तेन न दुष्यति ।
अविदग्धेष्विव पयस्स्वन्यत्संमिश्रितं पय: ॥
रात्रौ तु हृदये म्लाने संवृते म्लाने संवृतेष्वयनेषु च ।
यान्ति कोष्ठे परिक्लेदं संवृते सर्वधातव: ॥
क्लिन्नेष्वन्यदपक्वेषु तेष्वासिक्तं प्रदुष्यति ।
विदग्धेषु पयस्वन्यत् पयस्तप्तेष्त्रिवार्पितम् ।
नैशे तस्मादजीर्णेऽन्ने नान्यद्‍भुञ्जीत भोजनम् ।
अ.सं. सू.११ पान १०१
प्रातराशेत्विति पूर्वाह्णभोजनेऽजीर्णेपि सायमाशो न दुष्टति ।
बलादुक्तं सायमाशेऽजीर्णे सायमाशो दुष्यतीति ।
कात्र युक्तिरित्युभयस्यापि युक्तिरुच्यते । प्रथमस्य युक्तिर्द्दिवसस्य
प्रारम्भप्रभृत्यर्केण सूर्यभट्टारकेण बाह्यपुण्डरीकवत् पुरुषस्य
हृदयपुण्डरीकं प्रबोध्यते प्रकाश्यते । तस्मिंश्च हृदये प्रबुद्धे
पुरुषस्य व्यायामेन शरीरचेष्टया विचारेण च बुद्धिविकल्पनेन
तथा चेतसश्च मनसो विक्षिप्तत्वेन क्रियायोगा: व्यायामादि-
योगाश्च सर्वस्त्रोतांसि स्ववाह्य-वाहकत्वे स्फुटत्वं निरावरण-
त्वं यान्ति । यत: स्त्रोतसां स्फुटत्वेन वातादयो धातव:
कोष्ठे परिक्लेदं न यान्ति । तेनाक्लिन्नेषु धातुषु सायमाशोऽन्न-
मासिक्तं जठरे न्यस्तमत्यन्तेन न दुष्यति । अन्त्यन्तग्रहणं
किञ्चिद्‍दुष्यति सात्म्यात्वादिना रोगं न करोतीति ज्ञापनार्थम् ।
दृष्टान्तो यथा अविदग्धे अनग्निस्पृष्टे पयस्यन्यत् पयोन्यस्तं
न दुष्यतीति । ये त्वन्नमन्यदासिक्तं तेन हेतुना
न दुष्यतीति वदन्ति तेषामासिक्तशब्देनैवान्यत्वस्य
लब्धत्वाद्विचारणीयम् । द्वीतीयस्य वस्तुनो युक्तिरुच्यते ।
रात्रावित्यादि पूर्ववैपरीत्येन व्याख्येयम् ।
टीका-अ.सं.सू.-११ पान १०१-१०२
आहार कसा घ्यावा व कसा घेऊं नये या संबंधीचे नियम ग्रंथांतरी सांगितले आहेत. चरकाच्या विमानस्थान १-२ मध्यें आणि सूत्र स्थानाच्या ५ व २७ व्या अध्यायामध्यें त्याचें विशेष वर्णन आढळतें. या नियमांचा भंग झाला असतांना त्यांतील कांहीं दोषासंबंधीं कश्यपानें विशेष स्वरुपाचा उल्लेख केला असून त्यांत कोणत्या दोषामुळें कोणतीं लक्षणें उत्पन्न होतात त्याचा विचार केला आहे.
अतिस्निग्धाशिनस्तन्द्रातृष्णाजीर्णोदरामया: ।
भवन्ति कफमेदोत्था रोगा: कन्ठोद्‍भवास्तथा ॥
विष्टम्भोद्वेष्टनक्लेशचेष्टाहानिविसूचिका: ।
ज्ञेया विकारा जन्तूनामतिबह्वशनोद्भवा: ॥
अतिद्रवासनाज्जन्तोरुत्क्लेशो बहुसूत्रता ।
पार्श्वभेद: प्रतिश्यायो विड्भेदश्चोपजायते
अतिशुष्काशनं चापि विष्टम्भ: परिपच्यते ।
पूर्वजातरसं जग्ध्वा कुर्यान्मूत्रकफक्षयम् ॥
मोहात् प्रमादाल्लौल्याद्वा यो भुड्क्तेह्यप्रकाडि‍क्षत: ।
अविपाकारुचिच्छर्दिशूलानाहान् समृच्छति ॥
प्रतान्तभोक्तुस्तृण्मूर्च्छा वह्निसादोऽड्गसीदनम् ।
ज्वर: क्षयोऽतिसारो वा मन्दत्वं दर्शनस्य च ।
दौर्बल्यंमदृढत्वं च भवत्येकरसाशनात् ।
काश्यपसंहिता ३२ ते ३९ पान २५८
अति स्निग्ध द्रव्यांच्या सेवनामुळें तंद्रा, तृष्णा, उदर, कफेमेदात्थरोग, कंठ रोग, उत्पन्न होतात. अधिक मात्रेमध्यें भोजन करण्यामुळे विष्टंभ, उद्वेष्टन, (अंगमर्द), क्लेश, चेष्टा हानिइ (हालचाल नको वाटणें) विसूचिका हे विकार होतात. अतिशय थोडे खाण्यामुळें कृशता, भ्रम, निद्रानाश, मलमूत्राल्पत्व, बलक्षय, हीं लक्षणें दिसतात. अतिद्रव आहार घेण्यामुळें उत्क्लेश, बहुमूत्रता, पार्श्वशूल, प्रतिश्याय, द्रवमलप्रवृत्ती, हीं लक्षणें उत्पन्न होतात. अतिशुष्क अन्नामुळें, विष्टंभ व मूत्रकफाल्पत्व हीं लक्षणें दिसतात. इच्छा नसतांना जेवण केल्यामुळें अविपाक, अरुचि, छर्दी, शूल, आनाह हीं लक्षणें दिसतात. वरचेवर अन्न खाल्यामुळें तृष्णा, मूर्च्छा, अग्निमांद्य अंगसाद, ज्वर, धातुक्षय, अतिसार, दृष्टीमांद्य हीं लक्षणें होतात. कोणता तरी एकच रस सतत सेवन करीत राहण्यामुळें दुर्बलता व शरीरावयव दृढ नसणें हे विकार होतात.
उपद्रव
मूर्च्छा प्रलापो वमथु: प्रसेक: सदनं भ्रम: ।
उपद्रवा भवन्त्यते मरणं चाप्यजीर्णत: ॥
उपद्रवानाह - मूर्च्छेत्यादि । अतिप्रवृद्धाजीर्णे तु मरणमपि ।
अजीर्णस्योपद्रवानाह मूर्च्छेत्यादि । मूर्च्छा चेतनाच्युति:,
प्रलापोऽसंबद्धभाषणं, वमथु:, च्छर्दि:, सदनमड्ग्लानिं:
अन्ये तु स्फुटनमिवाड्गानामिति वदन्ति ।
मा.नि. आग्निमांद्य १३ पान १०४ आ. टीकेसह
मूर्च्छा, प्रलाप, छर्दी, लाला प्रसेक, अंग, गळून जाणें, ग्लानि, अंगमर्द आणि अजीर्णाचा अतियोग झाल्यास मृत्यु हे उपद्रव होतात.
उदर्क
अग्निमांद्य व शूल, अलसक, विलंबिका
व्याधिमुक्तीची लक्षणें
उद्गारशुद्धिरुत्साहो वेगोत्सर्गो यथोचित: ।
लघुता क्षुत्पिपासा च जीर्णाहारस्य लक्षणम् ॥
मा.नि. अग्निमांद्य २४ पान १०८
ढेकर स्वच्छ व शुद्ध येणें, उत्साह वाटणें, मलमूत्राचे वेग योग्य प्रकारें येणें, भूक तहान योग्य प्रमाणांत असणें आणि हलकेपणा वाटणें हीं लक्षणें, अजीर्ण हा व्याधी नष्ट झाल्याचीं आहेत.
साध्यासाध्यविवेक
अजीर्ण व्याधी बहुधा साध्य आहे. रसशोषाजीर्ण कष्टसाध्य आहे.
रिष्ट लक्षणें
प्रलाप,मूर्च्छा.
चिकित्सा सूत्रें
तत्रामे लड्घनं कार्य, विदग्धे वमनं हितम् ।
विष्टब्धे स्वेदनं पथ्यं, रसशेषे शयीत च ॥
वामयेदाशु तं तस्मादुष्णेन लवणाम्बुना ।
कार्य वाऽनशनं तावद्यावन्न प्रकृतिं भजेत् ॥
लघुकायमतश्चैनं लड्घनै: समुपाचरेत् ।
यावन्न प्रकृतिस्थ: स्याद्दोषत: प्राणस्तथा ।
अजीर्णानां चिकित्सामाह-तत्रेत्यादि आमे लड्घनं कार्यमिति
उत्क्लेदे तत्रापि वमनमावस्थिकम् । विदग्धे वमनं हितमिति
रसस्याम्लस्य व्यापन्नस्यानुद्धरणे कुष्ठाबाधभयात् ।
तत्र केचित् `आमे तु वमनं कार्य विदग्धे लड्घनं हितम्' इति
पठन्ति, तन्नैच्छति गयी । विष्टब्धे स्वेदनमिति स्वेदनस्याम-
वातजयकारिपाचनत्वात् । रसशेषे शयीत चेति चकारेण
स्वेदोऽपि रसशेषे, तथा पाचनमति; तच्च पाचनमन्नका-
लेऽन्नसहितं देयमिति समुच्चीयते । तत्र विदग्धे वमनं
कर्तव्यं तत् केनेत्याह वामयेदित्यादि । आमे लड्घनमिति तत्
कियन्तं कालमित्यवधिं दर्शयन्नाह कार्यमित्याइ ।
वाशब्द समुच्चते । प्रकृतिस्थाजीर्णनिवृत्ती; । लघ्वित्यादि ।
अत: पूर्वोक्तविधानादनन्तरम् । एनम् अजीर्णिनम् प्राणो बलम् ।
सटीक सु.सू. ४६-५०५ ते ५०७ पान २५१
अश्रद्धा हृद्‍व्यथा शुद्धेडप्युद्गारे रसशेषत: ।
शयीत किञ्चिदेवात्र सर्वश्चानाशितो दिवा ॥
स्वप्यादजीर्णी, सञ्जातबुभुक्षोऽद्यान्मितं लघु ।
वा.सू. ८-२९ पान १५४
आमाजीर्णावर लंघन द्यावें; विदग्धाजीर्णावर वमन करवावे; विष्टब्धाजींर्णावर स्वेदन करावे द्यावें; रसशेषाजीर्णावर दिवसा न जेवतां अनशपोटीं झोपावें; या व्यतिरिक्त लंघन, पाचक, स्वेदनादि उपचारहि करावें जोपर्यंत अन्नपचन पुन्हां प्रकृत स्थिथींत येत नाहीं, दोष सम होत नाहींत, वा बल पूर्वीप्रमाणें वाटत नाहीं तोंपर्यंत उपचार चालूं ठेवावेत.
कल्प
त्रिकट्ट, पंचकोल, कुचला, भल्लातक, शंखवटी, हिंगाष्टक, भास्करलवणचूर्ण, आमपाचनवटी, पंचकोलासव.
अन्न प्रथम लंघन, नंतर यूष, लिंबू पानक तक्र, पेया फलरस द्यावा.
विहार
दिवास्वाप वर्ज्य.
अपथ्य
गुरु, स्निग्ध, वर्ज्य.