चतुर्थं ब्राम्हणम् - भाष्यं १

श्रुति :--- आत्मैवेदमग्र आसीत्पुरुषविध: सोऽनुवीक्ष्य नान्यदात्मनोऽपश्यत्सोऽहमस्मीत्यग्रे व्याहरत्ततोऽहंनामाभवत्तस्मादप्येतहर्यामन्त्रितोऽहमयमित्येवाग्र उक्त्वाऽथान्यन्नाम प्रब्रूते यदस्य यदस्य भवति स यत्पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात्सर्वान्पाप्मन औषत्तस्मात्पुरुष ओषति ह वैस तं योऽस्मात्पूर्वो बुभूषति य एवं वेद ॥१॥

अर्थ :--- दुसर्‍या शरीराची उत्पत्ति होण्यापूर्वीं हें सर्व शरीरजात आत्माच म्ह० प्रथम शरीरी प्रजापतिच होतें. तो शिर. हात, पाय इत्यादि अवयवांनीं पुरुषासार्खा असलेला विराट ‘मी कोण, अथवा कोणत्या लक्षणाचा आहें’ असा विचार करूम आपल्या शरीरेंद्रियांहून दुसरें कांहीं एक पाहता झाला नाही. (तर तो केवल आपल्याच - सर्वात्म्याला पाहता झाला -) तो मी आहें, असें पूर्वीं बोलला. त्यामुळें तो ‘अहं’ या नांवाचा झाला. म्हणून आतांहि व्यवहारांत ‘कोण आहे ?’ असें कोणाला विचारलें असतां, तो ‘मी हा आहें’ असेंच अगोदर सांगून नंतर आपलें दुसरें जें लौकिक नांव असतें तें सांगतो. तो प्रजापति प्रजापतित्वाची इच्छा करणार्‍या या सर्वांपेक्षां श्रेष्ठ - पूर्व होऊन सर्व आसंगलक्षण पापांना ज्यापक्षीं जाळता झाला त्यापक्षीं तो पुरुष होय. जो अशी उपासना करितो तो याच्याहून पूर्व प्रजापति होण्याची इच्छा जो करितो त्याला जाळतो. ॥१॥

भाष्यं :--- आत्मैवेदमग्र आसीत् । ज्ञानकर्मभ्यां समुच्चिताभ्यां प्रजापतित्वप्राप्तिर्व्याख्याता केवलप्राणदर्शनेन च तद्धैतल्लोकजिदेवेत्यादिना । प्रजापते: फलभूतस्य  सृष्टिस्थितिसंहारेषु जगत: स्वातन्त्र्यादिविभूत्युपवर्णनेन ज्ञानकर्मणोर्वैदिकयो: फलोत्कर्षो वर्णयितव्य इत्येवमर्थमारभ्यते । तेन च कर्मकाण्डविहितज्ञानकर्मस्तुति: कृता भवेत्सामर्थ्यात् ॥

भाष्यं :---  विवक्षितं त्वेतत । सर्वमप्येतज्ज्ञानकर्मफलं संसार एव भयारत्यादियुक्तत्वश्रवणात्कार्यकरणलक्षणत्वाच्च स्थूलव्यक्तानित्यविषयत्वाच्चेति । ब्रम्हाविद्याया: केवलाया वक्ष्यमाणाया मोक्षहेतुत्वमित्युत्तरार्थं चेति । न हि संसारविषयात्साध्यसाधनादिभेदलक्षणादविरक्तस्याऽऽत्मैकत्वज्ञानविषयेऽधिकारोऽतृषितस्येव पाने । तस्माज्ज्ञानकर्मफलोत्कर्षोपवर्णनमुत्तरार्थम्‌ । तथा च वक्ष्यति तदेतत्पदनीयमस्य तदेतत्प्रेय: पुत्रादित्यादि ॥

भाष्यं :--- आत्मैवाऽत्मेति प्रजापति: प्रथमोऽण्डज: शरीर्यभिधीयते । वैदिकज्ञानकर्मफलभूत: स एव किमिदं शरीरभेदजातं । तेन प्रजापतिशरीरेणाविभक्तमात्मैवाऽऽसीदग्रे प्राक्शरीरान्तरोत्पत्ते: । सच पुरुषविध: पुरुषप्रकार: शिर: पाण्यादिलक्षणो विराट स एव प्रथम: संभूतोऽनुवीक्ष्यान्वालोचनं कृत्वा कोऽहं किंलक्षणो वाऽस्मीति नान्यद्वस्त्वन्तरमात्मन: प्राणपिण्डात्मकात्कार्यकरणरूपान्नापश्यन्न ददर्श । केवलं त्वात्मानमेव सर्वात्मानमपश्यत् ॥

भाष्यं :--- तथा पूर्वजन्मश्रौतविज्ञानसंस्कृत: सोऽहं प्रजापति: सर्वात्माऽहमस्मीत्यग्रे व्याहरव्द्याहृतवान् । ततस्तस्माद्यत: पूर्वज्ञानसंस्कारादात्मानमेवाहमित्यभ्यधादग्रे तस्मादहंनामाभवत् । तस्योपनिषदहमिति श्रुतिप्रदर्शितमेव नाम वक्ष्यति । तस्माद्यस्मात्कारणे प्रजापतावेवं वृत्तं तस्मात्तत्कार्यभूतेषु प्राणिष्वेतहर्योतस्मिन्नपि काल आमन्त्रित: कस्त्वमित्युक्त: सन्नहमयमित्येवाग्र उक्त्वा कारणात्माभिधानेनाऽऽत्मानमभिधायाग्रे पुनर्विशेषनामजिज्ञासवेऽथानन्तरं विशेषपिण्डाभिधानं देवदत्तो यज्ञादत्तो वेति प्रब्रूते कथय्ति यन्नामास्य विशेषपिण्डस्य मातापितृकृतं भवति तत्कथयति ॥