सार्थ लघुवाक्यवृत्ती - ओव्या ७०१ ते ७५०

प्रियत्वही गेलें स्वप्नभासा । इकडे अप्रियता उरे सहसा ।
एवं असज्जडदुःखरूप जैसा । परोक्ष कोणी ॥१॥
तोचि आपण असता जरी । तरी कां त्यागिता परोक्षापरी ।
तस्मात् आपण आत्मा निर्विकारी । हा अनात्मा देह ॥२॥
आतां स्वप्नभासासी जें आलें । अस्ति भाति प्रियत्व उमटलें ।
कीं मी हा आणि म्यां । देखिले कल्पित विषय ॥३॥
हाचि मी आणि भास विषया । देखत असें काळीं यया ।
आणि प्रियरूपही मानिलें तया । सूक्ष्मदेहासी ॥४॥
तरी हेंही असज्जड दुःखात्मक । ऐसा करणें जरी विवेक ।
तरी हाचि न्याय निश्चयात्म स्थूलापरी पहावा ॥५॥
जैसा स्थूल नाहीं स्वप्नमाझारीं । तेवींच सुप्तींत निमती सत्रा सारीं ।
जया संघासी बोलती उत्तरीं । सूक्ष्मदेह भासरूप

सुत्पौतु तल्लये बोधः शुद्धो जाड्यं प्रकाशते ॥

सुप्तीच्या ठाईं तया देहाचा । लय होतसे समूळ साचा ।
नुसधी नेणीव उरे तयाचा । शुद्ध बोधें प्रकाश करी ॥७॥
सुप्ती म्हणजे लागतां झोप । किंचित् दुजें नुरे अल्प ।
एक नेणीव मात्र असद्रूप । उरे कारण ॥८॥
जया अज्ञानास्तव । देहद्वया आलें रूपनांव ।
तोचि याचा विश्रांतिठाव तेथेंचि विश्रामती ॥९॥
जैसा श्येनपक्षी विहार करी । दशदिशीं आहारादि सारी ।
शिणतां नीडीं प्रवेशे माघारीं । पक्ष संकोचोनी ॥७१०॥
तैसा सूक्ष्म देहासहित । जीव हा जागर स्वप्नीं क्रीडत ।
तेथें खसदुःखें शीण पावत । तेव्हां विश्रांति घ्यावी वाटे ॥११॥
मग ज्ञान क्रियाशक्ति दोन्ही । मनबुद्धींत आकर्षोनी ।
विषय दशदिशा उपेक्षुनी । कारणाकडे फिरे ॥१२॥
मनामाजीं इंद्रियें येतां । शून्य पडे विषया समस्ता ।
आणि देहही पडे निचेष्टिता । मृत्युप्राय ॥१३॥
प्राण मात्र जडत्वें वावरती । तेणें मृत्यूची नव्हे भ्रांति ।
हा निजेला ऐसें म्हणती । पाहूनि लोक ॥१४॥
परी मीं हा निजलों असें । निद्रिस्त जाणेना अल्पसें ।
प्राणही वावरती जैसे । तेंही न स्मरे ॥१५॥
मन बुद्धि एकत्र जाली । किंचित जरी कल्पना स्फुरली ।
तरी ते स्वप्नभासाची भुली । तेही निभेल यांत ॥१६॥
एखादी वेळे स्वप्न होतें । केव्हां जागृति सरतां गाढ होतें ।
कल्पित विषयाही समस्तातें । उपेक्षून बुद्धि ॥१७॥
ते बुद्धि वृत्ती अज्ञानीं मिळे । किंचित न स्मरे सुखदुःख सोहळे ।
मी अज्ञान हेंही न कळे । जाड्य मात्र उरे ॥१८॥
ऐशी गाढ सुषुप्ती जालिया । अभाव होतसे देहद्वया ।
जागृति स्वप्नकाळीं तया । निःशेष निमती ॥१९॥
मनादि वृत्ति कीं ज्ञानेंद्रिय । प्राण कीं देह ना क्रर्मेंदिय ।
प्रत्यक्ष कीं भासरूप विषय । हे सर्वही मावळती ॥७२०॥
नुसती जाड्यता जे नेणीव । उरे होऊन सर्व अभाव ।
ऐसिये समयीं तो स्वयमेव । आत्माचि एक ॥२१॥
दुजेवीण आनंदघन । सच्चिद्रूप आत्मा पूर्ण ।
परी नेणीव न फिटे कारण । म्हणोन ते झोंप ॥२२॥
पहिली नेणीव जे आपुली । तेचि देहद्वया कारण जाली ।
त्या देहद्वयाची उपाधि सरली । परी नेणीव न फिटे ॥२३॥
जैसें तृणादि वरचील नासलें । परी भूमिपोटीं बीज उरलें ।
तेणेंचि वार्षिक विरूढलें । पूर्ववत् जैसें ॥२४॥
अथवा वृक्षस्थें डोळे झाकितां । जळीं पडिला न दिसे तत्वतां ।
परी तें मिथ्यात्वें न कळतां । उघडितां मानी मी पडिलों तैशी नेणीव मात्र बीजरूपें ।
उरली सेविना संकल्पें । म्हणोनि उत्थानीं पूर्वरूपें । अम्यथात्वें उठे ॥२६॥
जागृति स्वप्नीं जरी ज्ञान । पदार्थभासाचें विपरीत भान ।
परी तें निजात्मयाचें अज्ञान । न फिटे वृत्तीचें ॥२७॥
तेविं स्मरणरूप विशेष वृत्ति । उभय व्यापारी क्रीडत होती ।
तेचि लयकाळीं नेणीव पुढती । सामान्यत्वें उरे ॥२८॥
उरे ते अमुकसी आहे । ऐसा आहेपणा न लाहे ।
परी अनुमानें जाणावी कीं राहे । कार्य उत्पत्तीमुळें ॥२९॥
असो ऐशी जे मूढवृत्ति । उरली जे जाड्यता तयेप्रति ।
अस्ति भाति प्रियरूप निश्चिंतीं । सहजगति आले ॥७३०॥
जाड्यता आहे आणि भासे । आवडीही तेथेंचि वसतसे ।
देहद्वय होती फांसें । निस्तत्त्वपणें ॥३१॥
निस्तत्त्व म्हणजे नाहींपणा । नाहीं तें कदां असेना ।
त्यांची आवडी तरी होय कोणा । वंध्यापुत्रापरी ॥३२॥
भ्रमें आहे होतें वाटलें । मंदांधकारीं सर्प उमटले ।
ते गाढ अंधारीं निमाले । तेवीं सुप्तींत देहद्वय ॥३३॥
स्थूलदेह तो जागृतीसहित । निमाला असे स्वप्नांत ।
तें स्वप्नही नासुनि जात । सुषुप्तीमाजीं ॥३४॥
असज्जड अप्रियता । देहद्वयाची अकृत्रिमता ।
जरी हे अस्तिभातित्वें । असतां तरी नासती कासया ॥३५॥
अस्तित्त्व होते तें जाऊनी । निस्तत्त्व आलें दोहींलागुनी ।
चिद्रूप प्रिय तींही मावळुनी । जड दुःख आलें ॥३६॥
नेणिवेसी आली अस्तिता । तेथेंचि वसिन्नली चिद्रूपता ।
आणि स्वकीयत्वें प्रियता । तेथेंचि आली ॥३७॥
आतां तेंचि अस्तित्वादि नेणिवेचें । कैसें तें पुढें निरोपिजे साचें ।
प्रस्तुत ज्ञान सुप्तींत जें नवचे । तेंचि आधीं साधूं ॥३८॥

बोधः शुद्धो जाड्यं प्रकाशते ॥४॥

जे का सामान्यत्वें ज्ञान । शुद्ध म्हणिजे नेणिवेवीण ।
जाड्यता नेणिवे तें आपण । प्रकाशीत असे ॥३९॥
तें शुद्ध ज्ञान आत्मयाचें । तें पुढें विवरून कळे साचें ।
प्रस्तुत ठाईं या सुषुप्तीचें । ज्ञान कैसें ऐके ॥४०॥
सुप्तींकाळी वृत्तीचा लय । जाणिला असे प्रकाशें स्वयें ।
जरी जाणिला नसता तो समय । उत्थानीं न स्मरतां ॥४१॥
आतां जेधवा असे स्मरला । कीं लय अमुक वेळ होता जाला ।
तस्मात् तो अनुभव घेतला । तेंव्हा आता स्मरे ॥४२॥
विशेष वृत्तीचें स्मरण नव्हतें । परी सामान्यत्वें जाणे नेणिवेतें ।
आतां विशेषत्वें पाहिलें त्यातें । तेव्हां जाणिलें म्हणोनि ॥४३॥
जैसा स्वसुखी पुरुष कोणी एक । बैसला निवांत सकौतुक ।
तया पुढून जातां लोक । परी तो विशेषें देखेना ॥४४॥
आपुले एश्र्वर्यसुखें कोंदला । हा अमुक वृत्तीसी नाहीं कळला ।
नेत्र उघडून पाहे तयाला । सामान्य गती ॥४५॥
मागून येणारे तया पुसिलें । कीं या मार्गीं अमुकसें गेले ।
तंव तो स्मरून यया बोले । कीं गेलेंसें वाटे ॥४६॥
सामान्यत्वें देखिलें होतें । तें स्मरून सांगतसें तयातें ।
जरी तेणें पाहिलेंचि नसतें । तरी सांगता काय ॥४७॥
तस्मात् अनुभविला विषय आठवी । नानूभूताचि स्मृति न व्हावी ।
हें सत्यसत्य अन्यथा न घडावी । युक्ति न्यायाची हें अनुमान परी सत्य असे ।
नदीसी पूर जेव्हां आलासे ।
तेव्हां उगमीं पर्जन्य पडिलासे । यांत संदेह नाहीं ॥४९॥
तैसा ज्ञानाचा अनुभव । झोंपेंत घेतला स्वयमेव ।
म्हणून आतां करी आठव । तया समयाचा ॥७५०॥