सार्थ लघुवाक्यवृत्ती - ओव्या १८५१ ते १९००

पूर्वपदीं ईशादि तृणांत । रूपादि विकारजात समस्त ।
त्याहून भिन्न चिद्धन अनंत । निरोपिलें असे ॥५१॥
यया पदीं ईशादि तृणादिकांचे । गुणदोष जे धर्म सर्वांचे ।
तितुक्यांहुनही विलक्षण सांचे । केवलत्वें बोलिलें ॥५२॥
हें आजि बोलिलें म्हणोन । नूतन भिन्न नव्हे विकाराहून ।
पहिलेंचि असे चिद्रूप पूर्ण । अनंत कल्पें होतां ॥५३॥
चिद्रूप एक नाम घेतलें । हें उगेचि उपलक्षण केलें ।
परी सच्चिदानंद अनंत संचलें । परिपूर्ण सर्वांहुनी ॥५४॥
ऐसा आत्मा ब्रह्म परिपूर्ण । तेंचि कीं स्वयें सर्व असून ।
कैसें हे नेणो पडिलें अज्ञान । अभिमानें अन्य जाहलें ॥५५॥
स्फुरणादि देहांत नसून जाहले । उपाधीसी उपाधीनें देखिलें ।
देखिल्यासाठीं सत्यचि केलें । मी हाचि म्हणोनी ते देह तरी बहुत होती ।
एक त्यागून एक पावती । परी मीपण याचे न त्यागिती ।
कवणेंही काळीं ॥५७॥
अन्य योनीस तों काय म्हणावें । मूढचि असती पश्वादि सर्वें ।
परी देव दैत्य मानवें । हे तो ज्ञानाधिकारी ऐक्यज्ञानासी पात्र
असतां । नेणती कोणी ब्रह्मात्मैक्यता । बळेंचि घेऊन बैसले अहंता ।
देहबुद्धीची ॥५९॥
मीच जन्मलों मीच सुरूप । मीच स्त्री पुरुष मीच कुरूप ।
मीच वाढतों तरुण वृद्धाप्य । पावलों मीच मरें ॥६०॥
नेणें देहीं बहु समुदाय । नेणती कैसा व्यापार होय ।
उगाचि देह हा मांसमय । सचेतनचि मानी ॥६१॥
मी चालतों बोलतों पाहतों । देतों घेतों वास घेतों ।
खातों स्पर्शतों सुख भोगितों । पूर्वकर्मवशें ॥६२॥
मीच पापपुण्यात्मक कर्म । अंगें करितसें स्वपरधर्म ।
तेंचि भोगीन अचुक जन्म । उत्तमाधम घेऊनी ॥६३॥
मागां हे बहुधा निरूपिलें । अकर्तियानें कर्तृत्व घेतलें ।
लोकद्वयीं संचरू लागलें । जन्ममरणप्रवाही ॥६४॥
तेंचि प्रस्तुत प्रसंगा ऐसें । मीपण दाविलें कांहीसें ।
हें असो जागृतीचें पिसें । मीपण स्वप्नींही गळेना ॥६५॥
तेथें देहध्यासासी मी म्हणून । बैसला सुखदुःखें पावे शीण ।
तैसेंच सुप्तीमाजीं नेणीवपण । अभिमानें घेतलें ॥६६॥
एवं जागृति स्वप्न सुषुप्ति । देहबुद्धिची न फिटे भ्रांति ।
ऐसेचि जन्मती आणि मरती । अनंत कल्पवरी ॥६७॥
अनंत जन्मी अनंत साधन । करितां देहबुद्धि नव्हे न्यून ।
जरी पावले सत्यलोकादि स्थान । तरी बंधन तुटेना ॥६८॥
हे देहबुद्धि तेव्हांचि हरे । जईं ब्रह्मात्मज्ञान साचोकारें ।
ब्रह्मात्मज्ञानही होय निर्धारें । निपटून देहबुद्धि जातां रज्जु रज्जुत्वें तेव्हांचि मिळे ।
ज्या समयीं सर्प मावळे । सर्पही तयाचि समईं पळे । यथार्थ रज्जु कळतां ॥१८७०॥
एवं हे परस्परें साह्यभूत । एक मावळे एक होय निश्चित ।
ब्रह्मबुद्धीनें देहबुद्धि गळत । देहाभावीं ब्रह्मात्मा ॥७१॥
तस्मात् मुमुक्षें एक करावें । आपुलें ब्रह्मत्व दृढ धरावें ।
देहबुद्धीसीं बळें त्यागावें । विवेचनें करूनी ॥७२॥
येथें रविदत्ता ऐसें म्हणसी । कीं ब्रह्मत्व कैसे अन्य जीवासी ।
तरी ऐकावी उपपत्ति कैशी । श्रुति अनुभवसिद्ध ॥७३॥
पलंगी राजा निजेला । तो स्वप्नीं अत्यंज जाहला ।
दारोदारीं हिंडो लागला । अन्यासी तूं राजा म्हणे ॥७४॥
तैसा आत्मा ब्रह्म स्वयें आपण । मायेनें देह केला निर्माण ।
तोचि होऊन बैसला कृपण । अन्य साकारा देव म्हणे तो
महारपणा खरा न होये । तरी झोंप जाता कां राजपदा नये ।
राजाचि असतां स्वप्नं जरी न जाये । तरीही खरा राजा ॥७६॥
तैसा अज्ञानकालीं जीवपणा । किंचितही सत्यत्वें असेना ।
जीवत्व जातां होय अंगें देखणा । तरी जीव ब्रह्म नव्हे कैसा जो वृक्षीं बैसलियामुळें ।
पडलियाचें रूप उफाळे । तो भ्रम जरी यथार्थ निवळे । तरी पडिलाचि कीं वृक्षस्थ ॥७८॥
तैसा कीं जीव हा अज्ञानें जाहला । चिताऐसा भास दिसला ।
तें अज्ञान निमित्तां ऐक्य पावला । तस्मात् जीवचि ब्रह्म ॥७९॥
घटजलीं आकाश बिंबलें । तें काय गगनींहून भिन्न पडिलें ।
तैसें बुद्धीस्तव आत्मया जीवत्व आलें । तरी काय
मुके ब्रह्मत्वा ॥८०॥
अन्यें दोरीसी मानिला विखार । तरी कां दोरपणा मुके दोर ।
तैसा जीवत्व कल्पी अहंकार । तरी कां ब्रह्मत्व गेलें शिंपपणा
उणाचि न होता । उगाचि रजतभाव कल्पी चित्ता । तैसाचि
जीवपणा हा आरोपितां । ब्रह्मत्व न जाय तरंगाचेंचि अंग पाणी ।
मेघ नाहीच गगन गगनीं । तैसा जीवचि ब्रहात्मा पूर्णपणीं ।
दुजा नाहीं नाहीं ॥८३॥
चित्रांचे निजांग ते भिंती । घटाचें निजरूपची माती ।
तैशी आभासीं स्वरूपता चिती । तिहींही काळीं ॥८४॥
नगाचें अंगचि की सुवर्ण । चोराचें दिसणें स्थाणु आपण ।
तैसा जीवचि परमात्मा चिद्घन । येथें संशय तो काय ऐशिया बहूत दृष्टांत उपपत्ति ।
साम्यता पडे या नांव युक्ति । येथें कोणी मानील विशाळमति । कीं नुसधी युक्ति अप्रमाण ॥८६॥
तरी त्या विशाळमतीसी पुसावें । कीं त्वां शास्त्र तरी पाहिलें आघवें ।
श्रुतिमाउलीचे घोष बरवे । अनंत होत असती जीव ब्रह्मत्व
एक लक्षण । तया महावाक्य हें अभिधान । कोठें भागत्यागें
करी ग्रहण । कोठें मुख्यत्वें ऐक्य ॥८८॥
तत्त्वमसि या वाक्येंकडून । अर्थ घेईजे भाग त्यागून ।
तैसेंचि अहंब्रह्मास्मि जें वचन । अहंत्यागें ब्रह्मप्राप्ति ॥८९॥
अहं पदाचा त्याग बोलिला । तरी सर्वांश न जाय त्यागिला ।
विशेष त्यागून सामान्य पावला । निजांगें ब्रह्मत्व ॥९०॥
हें पुढें असे निरूपण । अहं कैसें ब्रह्म कवण ।
येथें जीवब्रह्मैक्य प्रमाण । भागत्यागें दाविलें ॥९१॥
अयमात्मा ब्रह्म या वाक्यासी । काज नसे भागत्यागासी ।
प्रत्यगात्मा आणि पूर्णासी । सहज ऐक्य ॥९२॥
जैसें जलाकाश त्यागून आकाश घ्यावें । तैसें जीवत्व त्यागून
ब्रह्मत्व लक्षावें । हें भागत्याग लक्षण समजावे ऐक्यत्वाविशीं ॥९३॥
तैसें नलगे घटाकाशासी । आंतील बाहेरील एकरसी ।
ऐसेंचि ब्रह्म प्रत्यगात्मयासी । मुख्यत्वें ऐक्य ॥९४॥
हे असो अनंत श्रुति । जीवब्रह्मैक्यता साधिती ।
ह्या गर्जना होती त्या नायकती । श्रोत्रपुटें तुझीं ॥९५॥
ऐसें सप्रमाण सयुक्तिक । जीवब्रह्माचि पुर्ण एक ।
तस्मात् साधकें निश्चयात्मक । विचारें ब्रह्म व्हावें ॥९६॥
नुसधी श्रुति युक्तीच प्रमाण । बोलणें नव्हें आहाच वचन ।
अनुभवसिद्ध जीव ब्रह्मपूर्ण । प्रतिपाद्य असे ॥९७॥
पाहें पाहें ब्रह्मविद ब्रह्म । निजांगें होऊन पावलें उपरम ।
मागें जाहलें पुढें होणार नेम । असती वर्तमानीं ॥९८॥
बोधमात्रें श्रीसद्गुरूचें । अज्ञान फिटतांचि साधकाचें ।
आपुलें ब्रह्मत्व जें साचें । प्राप्त जयाचें तया ॥९९॥
ऐसा अनुभव ब्रह्मविदाचा । आणि साधकही पावतसे साचा ।
जरी जीवब्रह्म म्हणतां कैचा । तरी बहू विरोध तस्मात् श्रुति युक्ति अनुभवें कडोन ।
बोलतां कानकोंडें नव्हे वचन ॥१९००॥