नारद उवाच ॥
विष्णुपादग्रसंभूता या गङ्गेत्यभिधीयते ॥ तदुत्पत्तिं वद भ्रातरनुग्राह्योऽस्मि ते यदि ॥१॥
सनक उवाच ॥
श़ृणु नारद वक्ष्यामि गङ्गोत्पत्तिं तवानघ ॥ वदतां श़ृण्वतां चैंव पुण्यदां पापनाशिनीम् ॥२॥
आसीदिंद्रादिदेवानां जनकः कश्यपो मुनिः॥ दक्षात्मजे तस्य भार्ये दितिश्चादितिरेव च ॥३॥
अदितिर्देवमातास्ति दैत्यानां जननी दितिः ॥ ते तयोरात्मजा विप्र परस्परजयैषिणः ॥४॥
सदा सपूर्वदेवास्तु यतो दैत्याः प्रकीर्तिताः ॥ आदिदैंत्यो दितेः पुत्रो हिरण्यकशिपुबर्ली ॥५॥
प्रह्लादस्तस्य पुत्रोऽभूत्सुमहान्दैत्यसत्तमः ॥ विरोचन स्तस्य सुतो बभूव द्विजभक्तिमान् ॥६॥
तस्य पुत्रोऽतितेजस्वी बलिरासीत्प्रतापवान् ॥ स एव वाहिनीपालो दैत्यानामभवन्मुनेः ॥७॥
बलेन महता युक्तो बुभुजे मेदिनीमिमाम् ॥ विजित्य वसुधां सर्वां स्वर्ग जेतुं मनो दधे ॥८॥
गजाश्च यस्यायुतकोटिलक्षास्तावन्त एवाश्वरथा मुनींद्र ॥ गजे गजे पंचशती पदातेः किं वर्ण्यते तस्य चमूर्वरिष्ठा ॥९॥
अमात्यकोट्यग्रसरावमात्यौ कुम्भाण्डनामप्यथ कूपकर्णः ॥ पित्रा समं शौर्यपराक्रमाभ्यां बाणो बलेः पुत्रशताग्रजोऽभूत् ॥१०॥
बलिः सुराञ्जेतुमनाः प्रवृत्तः सैन्येन युक्तो महता प्रतस्थे ॥ ध्वजातपत्रैंर्गगगनाबुराशेस्तरङ्गविद्युत्स्मरणं प्रकुर्वन ॥११॥
अवाप्य वृत्रारिपुरं सुरारी रुरोघ दैत्यैंर्मृगराजगाढैः ॥ सुराश्च युद्धाय पुरात्तथैव विनिर्ययुर्वज्रकरादयश्च ॥१२॥
ततः प्रववृते युद्धं घोरं गीर्वाणदैत्ययो कल्पांतमेघानिर्घोषं डिंडिंमध्वनिसंभ्रमम् ॥१३॥
मुमुचुः शरजालानि दैंत्याः सुमनसां बले ॥ देवाश्च दैत्यसेनासु संग्रामेऽत्यन्तदारुणे ॥१४॥
जहि दारय भिंधीति छिंधि मारय ताडय ॥ इत्येवं सुमहान्घोषो वदतां सेनयोरभूत् ॥१५॥
शरदुन्दुभिनिध्वानैः सिंहनादैंःसुरद्विषाम् ॥ भाङ्कारैः स्यन्दनानां च बाणकेङ्कारनिःस्वनैः ॥१६॥
अश्वानां हेषितैश्चैव गजानां बृहितैस्तथा ॥ टङ्कारैर्धनुषां चैव लोकः शब्दमयोऽभवत् ॥१७॥
सुरासुरविनिर्मुक्तबाणनिष्पेषजानले ॥ अकालप्रलय मेने निरीक्ष्य सकलं जगत् ॥१८॥
बभौ देवद्विषां सेना स्फुरच्छस्रौघधारिणी ॥ चलद्विद्युन्निभा रात्रिश्छदिता जलदैरिव ॥१९॥
तस्मिन्युद्धे महाघोरैर्गिरीन् क्षिप्तान् सुरारिभिः ॥ नाराचैश्चूर्णयामासुर्देवास्ते लघुविक्रमाः ॥२०॥
केचित्संताडयामासुर्नागैर्नागान्रथान्रेथैः ॥ अश्वैरश्वाश्च केचित्तु गदादण्डैरथार्द्दयन् ॥२१॥
परिघैस्ताडिताः केचित्पेतुः शोणितकर्द्दमे ॥ समुत्क्रांतासवः केचिद्विमानानि समाश्रिताः ॥२२॥
ये दैत्या निहता दैवैः प्रसह्य सङ्गरे तदा ॥ ते देवभावमापन्ना दैतेयान्समुपाद्रवन् ॥२३॥
अथ दैत्यगणाः क्रुद्धास्ताड्यमानाः सुरैर्भृशम् ॥ शस्त्रैर्बहुविधैद्दैवान्निजध्नुरतिदारुणाः ॥२४॥
दृषद्भिर्भिदिपालैश्च खङ्गैः परशुतोमरैः ॥ परिघैश्छुरिकाभिश्च कुन्तैश्चक्रै श्च शङ्कुभिः ॥२५॥
मुसलैरङ्कुशैश्चैव लाङ्गलैः पट्टिशैस्तथा ॥ शक्तयोपलैः शतघ्नीभिः पाशैश्च तलमुष्टिभिः ॥२६॥
शूलैर्ना लीकनाराचैः क्षेपणीयैस्समुद्ररैः ॥ रथाश्वनागपदगैः सङ्कुलो ववृधे रणः ॥२७॥
देवाश्च विविधास्त्राणि दैतेयेभ्यः समाक्षिपन् ॥ एवमष्टसहस्राणि युद्धमासीत्सुदारुणम् ॥२८॥
अथ दैत्यबले वृद्धे पराभूता दिवौकसः ॥ सुरलोकं परित्यज्य सर्वे भीताः प्रदुद्रुवुः ॥२९॥
नररूपपरिच्छन्ना विचेरुरवनीतले ॥ वैरोचनिस्त्रिभुवनं नारायणपरायणः ॥३०॥
बुभुजेऽव्याहतैश्वर्यप्रवृद्धश्रीर्महाबलः ॥ इयाज चाश्वमेधैः स विष्णुप्रीणनतत्परः ॥३१॥
इन्द्रत्वं चाकरोत्स्वर्गे दिक्पालत्वं तथैव च ॥ देवानां प्रीणनार्थाय यैः क्रियन्ते द्विजैर्मखाः॥३२॥
तेषु यज्ञेषु हविर्भुङ्क्ते स दैत्यराट् ॥ अदितिः स्वात्मजान्वीक्ष्य देवमातातिदुःखिता ॥३३॥
वृथात्र निवसमीति मत्वागाद्धिमवाद्रिरिम् ॥ शक्रस्यैश्वर्यमिच्छंती दैत्यानां च पराजयम् ॥३४॥
हरिध्यानपरा भूत्वा तपस्तेपेऽतिदुष्करम् ॥ किंचित्काल समासीना तिष्ठंती च ततः परम् ॥३५॥
पादेनैकेन सुचिरं ततः पादाग्रमात्रतः ॥ कंचित्काल फलाहारा ततः शीर्णदलाशना ॥३६॥
ततो जलाशना वायुभोजनाहारवर्जिता ॥ सच्चिदानन्दसन्दोहं ध्यायत्यात्मानमात्मना ॥३७॥
दिव्याब्दानां सहस्रं सा तपोऽतप्यत नारद ॥ दुरन्तं तत्तपंः श्रुत्वा दैतेया मायिनोऽदितिम् ॥३८॥
देवतारूपमास्थाय संप्रोचुर्बलिनोदिताः ॥ किमर्थं तप्यते मातः शरीरपरिशोषणम् ॥३९॥
यदि जानन्ति दैतेया महद्दुखं ततो भवेत् ॥ त्यजेदं दुःखबहुलं कायशोषणकारणम् ॥४०॥
प्रयाससाध्यं सुकृतं न प्रशंसन्ति पण्डिताः ॥ शरीरं यत्नतो रक्ष्यं धर्मसाधनतत्परैः॥४१॥
ये शरीर मुपेक्षन्ते ते स्युरात्मविघातिनः ॥ सुखं त्वं तिष्ठ सुभगे पुत्रानस्मान्न खेदय ॥४२॥
मात्रा हीना जना मातर्मृतप्राया न संशयः ॥ गावो वा पशवो वापि यत्र गावो महीरुहाः ॥४३॥
न लभन्ते सुखं किंचिन्मात्रा हीना मृतोपमाः ॥ दरिद्रो वापि रोगी वा देशान्तरगतोऽपि वा ॥४४॥
मातुर्दर्शनमात्रेण लभते परमां मुदम् ॥ अन्ने वा सलिले वापि धनादौ वा प्रियासु च ॥४५॥
कदाचिद्विमुखो याति जनो मातरि कोऽपि न ॥ यस्य माता गृहे नास्ति यत्र धर्मपरायणा ॥ साध्वी च स्त्री पतिप्राणा गन्तव्यं तेन वै वनम् ॥४६॥
धर्मश्च नारायणभक्तिहीनो धनं सद्भोगविवर्जितं हि ॥ गृहं च भार्यातनयैर्विहीनं यथा तथा मातृविहीनमर्त्यः ॥४७॥
तस्माद्देवि परित्राहि दुःखार्तानात्मजांस्तव ॥ इत्युक्तप्यादितिर्दैत्यैर्न चचाल समाधितः ॥४८॥
एवमुक्त्वासुराः सर्वे हरिध्यानपरायणाम् ॥ निरीक्ष्य क्रोधसंयुक्ता हन्तुं चक्रुर्मनोरथम् ॥४९॥
कल्पान्तमेघनिर्घोषाः क्रोधसंरक्तलोचनाः ॥ दंष्ट्रग्रैर सृजन्वह्निं सोऽदहत्काननं क्षणात् ॥५०॥
शतयोजनविस्तीर्ण नानाजीवसमाकुलम् ॥ तेनैव दग्धा दैतेया ये प्रधर्षयितुं गताः ॥५१॥
सैवावशिष्टा जननी सुराणामब्दाच्छतादच्युतसक्तचित्ता ॥ संरक्षिता विष्णुसुदर्शनेन दैत्यान्तकेन स्वजनानुकम्पिना ॥५२॥
इति श्रीबृहन्नारदीयपुराणे पूर्वभागे प्रथमपादे गङ्गोत्पतौ बलिकृतदेवपराजयवर्णनन्नाम दशमोऽध्यायः ॥१०॥