श्रीगणेशाय नमः ॥
नासिकेत म्हणे अवधारा ॥ देखिले धर्माधर्मविचारा ॥ प्राणी नेणोनियां संसारा ॥ भोगिती घोरा दुःखार्णवा ॥१॥
तुम्ही ऐका हो महामुनी ॥ हे स्वर्गलोकींचे सकळही प्राणी ॥ आले मृत्युलोकालागुनी ॥ येथुनी क्षणे जातील ॥२॥
तमासारिखी अज्ञाननिशी ॥ वोढवली की कर्मासरिशी ॥ तेथे षडवर्गादिक राक्षसी ॥ नेले सर्वस्वासी हिरोनी ॥३॥
जाहले शिश्नोदरपरायण ॥ ठेली कर्माकर्म आठवण ॥ पुढती जन्म पुढती मरण ॥ दुःख दारुण भोगिती ॥४॥
शुभाशुभ वाडे कोडे ॥ अवश्यमेव भोगणे घडे ॥ हे असो परी आतां पुढे ॥ जे म्या रोकडे देखिले ॥५॥
ऐका तया धर्मसभेत ॥ कवणेपरीचा वृत्तांत ॥ तो मी सांगतो यथार्थ ॥ जे म्यां सांद्यंत देखिला ॥६॥
सिंहासनी वैवस्वत ॥ दूतां प्रती आज्ञापित ॥ कोणी एक महापतित ॥ न्यायविचारार्थ आणावा ॥७॥
रायापुढे आणोनि त्यांसी ॥ पुसती तया प्राणियासी ॥ सत्य सांग रे धर्म सभेसी ॥ काय केलेसी पापपुण्य ॥८॥
तुवां जाऊनि मृत्युलोकासी ॥ काय केले दानधर्मासी ॥ आणि काय कुकर्मे आचरलासी ॥ सत्य सर्वांशी सांगपां ॥९॥
शुभाशुभ कर्म तेथ ॥ काय केले तुवां संचित ॥ ते सांगावे यथार्थ ॥ पुसती दूत निग्रहूनी ॥१०॥
आधी तया प्राणियासी ॥ आणून यमधर्मापासी ॥ चित्रगुप्ते लिहिले वहीसी ॥ तेंच तयासी दाविती ॥११॥
चित्रगुप्त वाचितां लेख ॥ येणे हे संचिले पातक ॥ तेथे धर्माधर्मविचारक ॥ महासभासद बैसले ॥१२॥
सुरवर गंधर्व आदिकरुन ॥ बैसले सर्व ऋषीजन ॥ तपोतेजे दैदीप्यमान ॥ कवण कवण ते ऐका ॥१३॥
वसिष्ठ शक्ति ऋषि पाराशर ॥ अंगिरा रोमहर्षण विश्वामित्र ॥ सभास्थानी ऋषीश्वर ॥ बैसले आणिक ते ऐका ॥१४॥
अत्रि गौतम मैत्रेय ॥ बृहस्पति मुख्य शुक्राचार्य ॥ कश्यप कात्यायन दुर्वास आर्य ॥ जो लोक त्रयी विख्यात ॥१५॥
जन्हुवर्ण व्यासदेव ॥ भारद्वाज महानुभाव ॥ वतन गोभीलादि सर्व ॥ सभेसी पहा हो महाऋषी ॥१६॥
मरीची भृगुऋषि कपिलमुनी ॥ याज्ञवल्क्य आणि जमदग्नी ॥ मार्कंडेय सभास्थानी ॥ सिंहासनी शोभत ॥१७॥
सनत्कुमारादि सकळिक ॥ सुतनु आणि भानुराज देख ॥ पुलस्त्य आणि शुकादिक ॥ सभानायक शोभती ॥१८॥
गर्गाचार्य भुशुंडि अनेक ॥ गालव ऋषि आणि विभांडक ॥ धर्माधर्मविचारक ॥ महर्षि सकळिक बैसले ॥१९॥
ऐसे महाज्ञानी महंत ॥ वेदशास्त्रपारंगत । धर्माधर्मविचारवंत ॥ सुशोभित सभास्थानी ॥२०॥
त्यांमाजी हरिमित्र आणि सुमित्र दोन्ही ॥ प्रभु बैसले मुख्यासनी ॥ त्यांवेष्टित सकळमुनी ॥ रत्नसिंहासनी शोभत ॥२१॥
नानाविभूषणी भूषित ॥ वस्त्राभरणी शोभिवंत ॥ सर्व समर्थ घवघवीत ॥ शोभा अद्भुत साजिरी ॥२२॥
जैसी द्वादशादित्यप्रभा ॥ तैसे दिव्य तेज डवरले नभा ॥ विराजमान सकळ सभा ॥ दिव्य शोभे शोभिवंत ॥२३॥
नानाशास्त्रे श्रुति स्मृती ॥ तर्क मीमांसा राजनीती ॥ सकळशास्त्रप्रयुक्ती ॥ विचार करिती धर्माधर्म ॥२४॥
तयांमाजि धर्मराज ॥ रत्नसिंहासनी तेजःपुंज ॥ तेथील महिमा न वर्णवे मज ॥ महा तेज अद्भुत ॥२५॥
मुकुट कुंडले मेखळा ॥ विचित्र भूषणे ज्वाळामाळा ॥ दिव्य तेजाचा उमाळा ॥ जैसा एकवळा द्वादशादि त्यांचा ॥२६॥
दीर्घकाय विशाळनयन ॥ करीं दंड महादारुण ॥ पुढे उभे महिषवाहन ॥ आरक्तनयन तेजस्वी ॥२७॥
यापरी तो सूर्यपुत्र ॥ महाबाहु परमपवित्र ॥ पापीयांसी तो भयंकर ॥ परममित्र सज्जनांसी ॥२८॥
पुढे उभे ठेले किंकर ॥ अतिविनीत जोडुन कर ॥ कोट्यानुकोटी भयासुर ॥ अतिभीषण विरुपाक्ष ॥२९॥
यमधर्म सिंहासनातळी ॥ शंकित पापी बद्धांजुळी ॥ ऐसिया सभामंडळी ॥ पुसती तयावेळी दोषीयांसी ॥३०॥
महादारुण पातकी थोर ॥ जानोनिया सूर्यकुमार ॥ क्रोधायमान दृष्टि वक्र ॥ पापिया समोर अवलोकित ॥३१॥
तंव ते येऊनि यमदूत ॥ घोरकर्मी महाद्भुत ॥ करी दंड प्रेरुनि तेथ ॥ क्रोधे पुसती पापियांसी ॥३२॥
तुंवा काय केले सुकृत दुष्कृत ॥ सत्य सांग रे त्वरित ॥ या धर्मराजसभेत ॥ सांग की समस्त शुभाशुभ ॥३३॥
यमदूत अति आवेशी ॥ पुसती तया दोषियांसी कांही न बोलतां तयांसी ॥ महाक्रोधे ताडिती ॥३४॥
तंव तो होऊनि भयभीत ॥ सांगे शुभाशुभ समस्त ॥ जे जे सुकृत आणि दुष्कृत ॥ ते ते निवेदी तया पुढे ॥३५॥
नासिकेत ह्मणे ऋषींसी ॥ आधी नेऊनि प्राणियासी ॥ शुभाशुभ कर्मासी ॥ सभेमाजी विचारिती ॥३६॥
यापरी धर्मसभेपुढां ॥ शुभाशुभ कर्माचा निवाडा ॥ होतां देखिला रोकडा ॥ तो म्यां तुम्हांसी सांगितला ॥३७॥
मग त्या पातकियांचे संचित ॥ मनांत आणिती ऋषि समस्त ॥ धर्माधर्मनिर्णय करिती तेथ ॥ नीतिशास्त्रोक्त ज्ञानिये ॥३८॥
अहो तये धर्मसभेप्रती ॥ जैसा अंधारी गभस्ती ॥ उगवला तैसी स्वधर्मनीती ॥ प्रकट बोले प्रबुद्ध ॥३९॥
ऋषि ज्ञानाचे तेजोराशी ॥ करिती धर्माधर्मनिर्णयासी ॥ सकल मनांत करिती विचारासी ॥४०॥
जयांचे जैसे पापपुण्य ॥ ते तैसेच भोगिती आपण ॥ परि स्वमते दंडण सर्वथा जाण असेना ॥४१॥
परिसोनियां नीतिशास्त्रार्थ ॥ यमधर्म आज्ञापी तयां दूतां ॥ अरे हा पातकी सर्वथा कुंभीपाकी घालावा ॥४२॥
ऐसे बोलता प्रेतनाथ ॥ तंव तो प्राणी होतसे भयभीत ॥ तया म्हणती ऋषीमहंत ॥ तोहि वृत्तांत अवधारा ॥४३॥
श्लोक ॥
रे रे मूढ दुराचार मानुष्यं प्राप्य दुर्लभम ॥ कस्मात्पापरतो नित्यं लोभोपहतचेतसा ॥४४॥
टीका ॥
अरे मूढा दुराचारा ॥ मनुष्यदेह पावोनि गव्हरा ॥ सुकृत वेचले शिश्नोदरा ॥ केला मातेरा आयुष्याचा ॥४५॥
नरदेहाची नियां रे मूढमती ॥ सुकृत वेंचिले विषयासक्ती ॥ भगवद्भक्ति चुकलासी ॥४६॥
नाही केले हरिभजन ॥ नाही यज्ञ नाही दान ॥ नाही केले नामस्मरण ॥ कैसेन हे पतन सोसशील ॥४७॥
पहिलेचि नेणसी तत्वतां ॥ दारुण यमपुरीची व्यवस्था ॥ वेदशास्त्र संत सांगता ॥ उन्मादपणे न मानिसी ॥४८॥
आतां काय करिसी प्राणिया ॥ दुष्टकर्म केले वायां ॥ तंव ते क्रूरकर्मी देखोनियां । यमधर्म आज्ञापि दूतांसी ॥४९॥
ऐकोनि ते यमाचे उत्तर ॥ पातकियाप्रती बोलती किंकर ॥ अरे तुज राजाज्ञा अतिदुर्धर ॥ घालावे वक्र कुंभीपाकी ॥५०॥
जैसे शास्त्रोक्त सांगितले ॥ ऋषि महंती आज्ञापिले ॥ तुवा प्राणिया तैसे न केले ॥ तुज घालविले कुंभीपाकी ॥५१॥
ऐसे बोलोनियां यमदूत ॥ तया प्राणियाते धरुनि तेथ ॥ नानापरी पीडा अद्भुत ॥ घोर कृतांत करिताती ॥५२॥
यमधर्म आज्ञाप्रमाण ॥ प्रथम दंडाचे ताडण ॥ पापी क्लेशी होती पूर्ण ॥ सोडवी कोण तयांसी ॥५३॥
नाही सत्य सुकृताचा बोलावा ॥ तरी अंतकाळी कोण सोडवी जीवा ॥ यालागी न येतां मरणगांवा ॥ जोडिजे ठेवा धर्माचा ॥५४॥
दीनवदन हाहाभूत ॥ जांचिता प्राणी देखिती संत ॥ मग बोलती कृपायुक्त ॥ कां रे दुष्कृत आचरलासी ॥५५॥
वेदशास्त्रपुराण ॥ बोलती ते केले अमान्य ॥ आतां यातना हे अतिगहन अनिवार पतन भोगिसी ॥५६॥
कर्मकरितां न भीसी कोणा ॥ झडती देतां केविलवाणा ॥ पहिलेचि कांही न नेणा ॥ यमयातना अनिवार ॥५७॥
ऐसे बोलती कृपाकर ॥ चुकलासी आचारविचार ॥ तंव येउनी यमदूत सत्वर ॥ नेउनी घालिती कुंभीपाकी ॥५८॥
ऐसे बोलतई पाही ॥ नासिकेत रोमांचित जाहला देही ॥ थोर यातना तयेठायी ॥ भोगिता नाही उसंत ॥५९॥
तैसेच आणिक तयेठायी ॥ महारौरव देखिले पाही ॥ जे भोगिता उसंत नाही ॥ कल्पांतीहि प्राणिया ॥६०॥
गोहत्येचा निर्णय तेथ ॥ म्यां देखिला अतिअद्भुत ॥ आणि स्त्रीघात गर्भघात ॥ जे जे करिताती येथ प्राणिगण ॥६१॥
तया दोषियां दुर्जनां ॥ यमदूत गाळिती घाणा ॥ नानापरी दारुण यातना ॥ ते बोलवेना मज वाचे ॥६२॥
जेणे वधिला श्रीगुरुस्वामी ॥ विश्वासघातकी महाअधर्मी ॥ पाशघातकी कुकर्मी ॥ वधी वर्मी वृद्ध बाळक ॥६३॥
ऐसिया दोषियां चांडाळा ॥ म्यां आणितां देखिले डोळा ॥ हात , पाय आणि गळा ॥ दृढ शृंखळा घालोनि ॥६४॥
तयावरी करिते बिकट मार ॥ आणिती यमधर्मासमोर ॥ तयासी कर्माकर्मविचार ॥ पुसती ऋषीश्वर धार्मिक ॥६५॥
चित्रगुप्त तेजोराशी ॥ तप्तकांचनासम शोभा त्यासी ॥ काढुनी सांगे वहीसी ॥ तेणे ऐसी केली कर्मे ॥६६॥
अगम्यी येणे गमन केले ॥ न बोलावे ते अनृत बोलिले ॥ अभक्ष्य जेणे भक्षिले ॥ ते ते समूळ लिहिले वहीसी ॥६७॥
सदा सर्वदा कामासक्त ॥ भोगाविष्ट ज्याचे चित्त ॥ दुरात्मे जे दयारहित ॥ ते ते चित्रगुप्त वाचित ॥६८॥
जेणे केले तस्करकर्म ॥ हिंसक चुंबक कलुषित परम ॥ सुरापानी दोषदुर्गम ॥ दुःखसंभ्रम दोषिया ॥६९॥
मिथ्यावादी जो आपण ॥ निरपराधे ठेवी दूषण ॥ तो तो पापात्मा संपूर्ण ॥ देखिला नग्न नरकार्णवी ॥७०॥
विष्ठाकूपामाझारी ॥ बुडाले असती कर्णनासिकवरी ॥ कृमि कीटक तयाभीतरी ॥ तोडित भारी तडतडां ॥७१॥
जो एकाक्षरपदाकार ॥ तया श्रीगुरुसी न भजे पामर ॥ तो तया नरककूपी असे साचार ॥ जंव होती इंद्र चतुर्दश ॥७२॥
श्रीगुरुंचे विहित कृत्य ॥ जो कोणी न करी आळसयुक्त ॥ गुरुसी जो न सेवित ॥ वादविवादी पाखंडी ॥७३॥
तो तिये नरकनदी माझारी ॥ प्राणी म्यां देखिला नेत्री ॥ ऐसी पापियांची परी ॥ बुडाले अघोरी नरकूपी ॥७४॥
गुरु आणि मातापितरांस ॥ निंदूनि करी तयांचा द्वेष ॥ तयांचा नरककूपी होय वास ॥ जंव पुरे आयुष्य भूमीचे ॥७५॥
ह्मणोनि ऋषिहो निःशेष ॥ न करावा गुरुपितरांचा द्वेष ॥ जीवमात्रा न द्यावा त्रास ॥ दुःख दुर्धर यमपुरीचे ॥७६॥
ऐका सकळ सावधान ॥ आणिक तेथीचे वर्तमान ॥ ताम्रकास्यादिवस्त्रहरण ॥ करिती आपण जे नर ॥७७॥
कन्यादानाच्या समयी ॥ जो नर विघ्न करी पाही ॥ तो देखिला नरकनदीठायी ॥ चिरकाल नाही उसंत ॥७८॥
एकास देतां दान ॥ दुजा अकस्मात करी विघ्न ॥ तयासी असिपत्राचे दंडन ॥ होतां आपण देखिले ॥७९॥
मुनि हो कां ब्रह्मचारी ॥ यांचिया तपसी विघ्न करी ॥ तो यमपुरीच्या दक्षिणद्वारी ॥ ब्रह्मकल्पवरी दुःख भोगी ॥८०॥
दीनजनांचा घातक ॥ मित्रघ्न आणि गुरुतल्पग ॥ त्यासी असिपत्रवनामाजी देख ॥ यमांतक ताडिती ॥८१॥
आपुली जी मातापिता ॥ स्वमुखे निंदी गुरुदेवता ॥ तयासी तप्तांगारामाजी देखा ॥ म्यां भाजितां देखिले ॥८२॥
आणिकही तयालागोनी ॥ हिंडविती ज्वाळावन्ही ॥ दुःखे क्लेशाभिभूत होउनी ॥ आक्रंदोनी रुदन करी ॥८३॥
ऐसे तया असिपत्रवनी ॥ कोट्यानुकोटी पातकी करी भोजन ॥ तयांसी पूयपंकाचे पान करविती यमदूत ॥८४॥
मुनिहो ऐका सावधान ॥ गुरुद्रव्य हरी जो आपण ॥ त्यासी कृमिकीटक वेंटाळून ॥ करिती भक्षण तया वनी ॥८६॥
ऐका ते पापकारी ॥ कार्याकार्यी नसती विचारी ॥ तयांसी बांधोनि यमकिंकरी ॥ असिपत्री ताडितां देखिले ॥८७॥
वेदाविरुद्ध स्थापिती मत ॥ स्वच्छंदे सदा विचरत ॥ तयांसी दीर्घकाक भक्षित ॥ असीपत्रवनामाझारी ॥ ८८॥
भ्रतारवंचका ज्या नारी ॥ अधर्मी रत अनाचारी ॥ तयांसी पूयपंकनदीमाझारी ॥ विक्राळ वनचर भक्षिती ॥८९॥
सांडूनियां वेदविहित ॥ पापकर्मी जाहला रत ॥ परापवादे जो जल्पत ॥ तयाते होत ते गती ॥९०॥
आणिक पावोनि जन्म ब्राह्मण ॥ अस्नातचि करी भोजन ॥ अथवा आहुतीविण भक्षण ॥ करी त्या पतन अवधारा ॥९१॥
तया पूयपंकाचे नदीतीरी ॥ विष्ठेच्या आडामाझारी ॥ कृमिकीटक नानापरी ॥ यातना भारी करिताती ॥९२॥
आणि ब्राह्मणादिकांचे धन ॥ पापात्मा हरी जो आपण ॥ तया प्राणियांचे भक्षण ॥ करिती दारुण कृमिकीटक ॥९३॥
परदाराभिलाषी जाण ॥ अधर्मी रत जयाचे मन ॥ तया पापियांसी पतन ॥ होय दारुण तयेठायी ॥९४॥
ऐका ऋषीजन सकळिक ॥ देवब्राह्मणांचा जो निंदक ॥ त्यासी टोंचिती दीर्घकाक ॥ अक्षय नरकवास कुंडी ॥ ९५॥
जो द्वेषिया धर्मशास्त्रांचा ॥ देहात्मवादी भावार्थ ज्याचा ॥ तो ते नरककुंडी कृमिकीटकांचा ॥ सोशी उपद्रवांचा डोंगरु ॥९६॥
देवतीर्थ ब्राह्मणभोजन ॥ जयासी नाही अतिथीपूजन ॥ तयालागे ते दारुण ॥ देखिले पतन ते ठायी ॥९७॥
जन्मोनि जाहला स्त्रियेसी रत ॥ मातापितरांसी उपेक्षित ॥ तया प्राणियाते यमदूत ॥ छेदिती जाणा करपत्रे ॥९८॥
द्वेषी जो या संतसज्जनां ॥ अधर्मी रत जयाची वासना ॥ तो नरकनदीच्या यातना ॥ दिधला आंदण आकल्प ॥९९॥
परोपकार जयासी न घडे ॥ जयाची चाली अधर्माकडे ॥ साधुनिंदा जयासी घडे ॥ रौरव रोकडा तयासी ॥१००॥
कामलहरी जयाचे अंगी ॥ कार्याकार्य न विचारी जो अभागी ॥ यमयातना तयालागी ॥ तेथे भयानक देखिली ॥१॥
ऐसा तेथील वृत्तांत ॥ ऋषींसी सांगे नासिकेत ॥ अतिदुस्तर तो दक्षिणपंथ ॥ नाही उसंत चालतां ॥२॥
न विचारितां धर्माधर्म ॥ प्राणी आचरती दुष्ट कर्म ॥ झडती घेतसे यमधर्म ॥ कृतकर्मे शुभाशुभे ॥३॥
यालागी नरदेह पावून ॥ ईश्वरभजनी सावधान ॥ तयासी भवबंधन ॥ दुःख दारुण त्यासी नाही ॥४॥
येथे नाही अनुमान ॥ प्रत्यक्ष देखिले म्यां आपण ॥ दारुणयमपुरीचे पतन ॥ धर्मे प्राणिगण तरताती ॥५॥
मिळोनियां ऋषि विख्यात ॥ तयांप्रती हा वृत्तांत ॥ सांगे ऋषि नासिकेत ॥ पुढील कथा अवधारा ॥६॥
तुका म्हणे सुंदरदास ॥ हरिहरभजनी विमुख जो पुरुष ॥ तयासी यमजाचणीचे क्लेश ॥ महादुर्धर भोगितां ॥१०७॥
॥ इति श्रीनासि०प्राणिपातकविचारो नाम दशमोऽध्यायः ॥१०॥