उत्तरभागः - अध्यायः २८

सूत उवाच ॥
स्नात्वा देवं नमस्कृत्य देवदेवमुमापतिम् ॥
दिव्येन चक्षुषारुद्रां नीललोहितमीश्वरम् ॥१॥

दृष्ट्वा वरदं रुद्राध्यायेन शंकरम् ॥
देवोऽपि तुष्ट्या निर्वाणं राज्यांते कर्मणैव तु ॥२॥

तवा स्तीति सकृच्चोक्त्वा तत्रैवांतरधीयत ॥
स्वायंभुवो मनुर्देवं नमस्कृत्य वृषध्वजम् ॥३॥

आरुरोह महामेरुं महावृषमिवेश्वरः ॥
तत्र देवं हिरम्याभं योगैश्वर्यसमन्वितम् ॥४॥

सनत्कुमारं वरदमपश्यद्ब्रह्मणः सुतम् ॥
नमश्चकार वरदं ब्रह्मण्यं ब्रह्मरूपिणम् ॥५॥

कृतांजलिपुटो भूत्वा तुष्टाव च महाद्युतिः ॥
सोऽपि दृष्ट्वा मनुं देवो हृष्टरोमाभवन्मुनिः ॥६॥

सनत्कुमारः प्राहेदं घृणया च घृणानिधे ॥
सनत्कुमार उवाच ॥
दृष्ट्वा सर्वेश्वराच्छांताच्छंकरान्नीललोहितात् ॥७॥

लब्ध्वाभिषेकं संप्राप्तो विवक्षुर्वद यद्यपि ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्रणिपत्य कृतांजलिः ॥८॥

विज्ञापयामास कथं कर्मणा निर्वृतिर्विभो ॥
वक्तुमर्हसि चास्माकं कर्मणा केवलेन च ॥९॥

ज्ञानेन निर्वृतिः सिद्धा विभो मिश्रेण वा क्कचित् ॥
अथ तस्य वचः श्रुत्वा श्रुतिसारविदां निधिः ॥१०॥

सनत्कुमारो भगवान्कर्मणा निर्वृतिंक्रमात् ॥
मिश्रेण च क्रमादेव क्षणाज्ज्ञानेन वै मुने ॥११॥

पुराऽमानेन चोष्ट्रत्वमगमं नंदिनः प्रभोः ॥
शापात्पुनः प्रसादाद्धि शिवमभ्यर्च्य शंकरम् ॥१२॥

प्रसादान्नंदिनस्तस्य कर्मणैव सुतोह्यहम् ॥
श्रुत्वोत्तमां गतिं दिव्यामवस्थां प्राप्तवानहम् ॥१३॥

शिवार्चनप्रकारेण शिवधर्मेण नान्यथा ॥
राज्ञां षोडशदानानि नंदिना कथितानि च ॥१४॥

धर्मकामार्थमुक्त्यर्थं कर्मणैव महात्मना ॥
तुलादिरोहणाद्यानि श्रृणु तानि यतातथम् ॥१५॥

ग्रहणादिषु कालेषु शुभदेशेषु शोभनम् ॥
विंशद्धस्तप्रमाणेन मंडपं कूटमेव च ॥१६॥

यथाष्टादशहस्तेन कलाहस्तेन वा पुनः ॥
कृत्वा वेदिं तथा मध्ये नवहस्तप्रमाणतः ॥१७॥

अष्टहस्तेन वा कार्या सप्तहस्तेन वा पुनः ॥
द्विहस्ता सार्धहस्ता वा वेदिका चातिशोभना ॥१८॥

द्वादशस्तंभसंयुक्ता साधुरम्या भ्रमंतिका ॥
परितो नव कुंडानि चतुरस्राणि कारयेत् ॥१९॥

एंद्रिकेशानयोर्मध्ये प्रधानं ब्रह्मणः सुता ॥
अथवा चतुरस्रं च योन्याकारमतः परम् ॥२०॥

स्त्रीणां कुंडानि विप्रेंद्रा योन्याकाराणि कारयेत् ॥
अर्धचंद्रं त्रिकोणं च वर्तुलं कुंडमेव च ॥२१॥

षडस्रं सर्वतो वापि त्रिकोणं पद्मसन्निभम् ॥
अष्टास्रं सर्वमाने तु स्थंडिलं केवलं तु वा ॥२२॥

चतुर्द्वारसमोपेतं चतुस्तोरणभूषितम् ॥
दिग्गजाष्टकसंयुक्तं दर्भमालासमावृतम् ॥२३॥

अष्टमंगलसंयुक्तं वितानोपरिशोभितम् ॥
तुलास्तंभद्रुमाश्चात्र बिल्वादीनि विशेषतः ॥२४॥

बिल्वाश्वत्थपलाशाद्याः केवलं खादिरं तु वा ॥
येन स्तंभः कृतः पूर्वं तेन सर्वं तु कारयेत् ॥२५॥

अथवा मिश्रमार्गेण वेणुना वा प्रकल्पयेत् ॥
अष्टहस्तप्रमाणं तु हस्तद्वयसमायुतम् ॥२६॥

तुलास्तंभस्य विष्कंभोऽनाहतस्त्रिगुणोमतः ॥
द्वयंगुलेन विहीनं तु सुवृत्तं निर्व्रणं तथा ॥२७॥

उभयोरंतरं चैव षड्ढस्तं नृपते स्मृतम् ॥
द्वोयश्चतुर्हस्तकृतमंतरं स्तंभयोरपि ॥२८॥

षड्स्तमंतरं ज्ञेयं स्तंभयोरुपरि स्थितम् ॥
वितास्तिमात्रं विस्तारो विष्कंभस्तावदुत्तरम् ॥२९॥

स्तंभयोस्तु प्रमाणेन उत्तरद्वारसम्मितम् ॥
षट्त्रिंशन्मात्रसंयुक्तं व्यायामं तु तुलात्मकम् ॥३०॥

विष्कंभमष्टमात्रं तु यवपंटकसंयुतम् ॥
षट्त्रिंशन्मात्रनाभं स्यान्निर्माणाद्वर्तुलं शुभम् ॥३१॥

अग्रे मूले च मध्ये च हेमपट्टेन बंदयेत् ॥
पट्टमध्ये प्रकर्तव्यमवलंबनकत्रयम् ॥३२॥

ताम्रेण च प्रकर्तव्यमवलंबनकत्रयम् ॥
आरेण वा प्रकर्तव्यमायसं नैव कारयेत् ॥३३॥

मध्ये चोर्ध्वमुखं कार्यमवलंबः सुशोभनः ॥
रश्मिभिस्तोरणाग्रे वा बंधयेच्च विधानतः ॥३४॥

जिह्वामेकां तुलामध्ये तारेणं तु विधीयते ॥
उत्तरस्य च मध्ये च शंकुं दृढमनुत्तमम् ॥३५॥

वितानेनोपरि च्छाद्य दृढं सम्यक्प्रयोजयेत् ॥
संकोः सुषिरसंपन्नं वलयं कारयेन्मुने ॥३६॥

तुलामध्ये वितानेन तुलयालंबके तथा ॥
वलयेन प्रयोक्तव्यं कुंडलं वावलंबनम् ॥३७॥

सुदृढं च तुलामध्ये नवमांगुलमानतः ॥
पट्टस्यैव तु विस्तारं पंचमात्रप्रमाणतः ॥३८॥

अपरौ सुदृढौ पिंडौ शुभद्रव्येण कारयेत् ॥
शिक्याधस्तात्प्रकर्तव्यौ पंचप्रादेश विस्तरौ ॥
सहस्रेण तु कर्तव्यौ पलानां धारकावुभौ ॥३९॥

शतष्टकेन वा कुर्यात्पलैः षट्शतमेव वा ॥
चतुस्तालं च कर्तव्यो विस्तारोमद्यमस्तथा ॥४०॥

सार्धत्रितालविस्तारः कलशस्य विधियते ॥
बध्नीयात्पंचपात्रं तु त्रिमात्रं षट्कमुच्यते ॥४१॥

चतुर्द्वारसमोपेतं द्वारमंगुलमात्रकम् ॥
कुंडलैश्च समोपेतैः शुक्लशुद्धसमन्वितैः ॥४२॥

कुंडलेकुंडले कार्यं श्रृंखलापरिमंडलम् ॥
श्रृंखलाधारवलयमवलं बेन योजयेत् ॥४३॥

प्रादेशं वा चतुर्मात्रं भूमेस्त्यक्त्वावलंबयेत् ॥
घटौ पुरुषमात्रौ तु कर्तव्यौ शोभनावुभौ ॥४४॥

तौ वालुकाभिः संपूर्य शिवं तत्र विनिःक्षिपेत् ॥
द्विहस्तमात्रमवटे स्थापनीयौ प्रयत्नतः ॥४५॥

निःशेषं पूरयोद्विद्वान्वालुकाभिः समंततः ॥
येन निश्चलतां गच्छेत्तेन मार्गेण कारयेत् ॥४६॥

श्रूयतां परमं गुह्यं वेदिकोपरिमंडलम् ॥
अष्टमांगुलसंयुक्तं मंगलाकुरशोभितम् ॥४७॥

फलपुष्पसमाकीर्णं धूपदीपसमन्वितम् ॥
वेदिमध्ये प्रकर्तव्यं दर्पणोदरसन्निभम् ॥४८॥

आलिखेन्मंडलं पूर्वं चतुर्द्वारसमन्वितम् ॥
शोभोपशोभासंपन्नं कर्णिकाकेसरान्वितम् ॥४९॥

वर्णजातिसमोपेतं पंचवर्णं तु कारयेत् ॥
वज्रं प्रागंतरे भागे आग्नेय्यां शक्तिमुज्ज्वलाम् ॥५०॥

आलिखेद्दक्षिणे दंडं नैर्ऋत्यां खङ्गमालिखेत् ॥
पाशश्च वारुणे लेख्यो ध्वजं वै वायुगोचरे ॥५१॥

कौबेर्यां तु गदा लेख्या ऐशान्यां शूलमालिखेत् ॥
शूलस्य वामदेशेन चक्रं पद्मं तु दक्षिणे ॥५२॥

एवं लिखित्वा पश्चाच्च होमकर्मसमाचरेत् ॥
प्रधानहोमं गायत्र्या स्वाहा शक्राय वह्नेये ॥५३॥

यमाय राक्षसेशाय वरुणाय च वायवे ॥
कुबेरायेश्वरायाथ विष्णवे ब्रह्मणे पुनः ॥५४॥

स्वाहांतं प्रणवेनैव होतव्यं विधिपूर्वकम् ॥
स्वशाखाग्निमुखेनैव जयादिप्रतिसंयुतम् ॥५५॥

स्विष्टांतं सर्वकार्याणि कारयेद्विधिवत्तदा ॥
सर्वहोमाग्रहोमे च समित्पालाशमुच्यते ॥

एकविंशतिसंख्यातं मंत्रेणानेन होमयेत् ॥५६॥

अयंतइध्मआत्माजातवेदस्तेने ध्यस्ववर्धस्वचेद्धवर्धयचास्मान्प्रजयापशुभिर्ब्रह्मवर्चसेनान्नाद्येनसमेधयस्वाहा भूः स्वाहा भुवःस्वाहा स्वः
स्वाहा भूर्भुवः स्वस्तथैव च ॥
समिद्धोमश्च चरुणा घृतस्य च यथाक्रमम् ॥
शुक्लान्नपायसं चैव मुद्गान्नं चरवः स्मृताः ॥५७॥

सहस्रं वा तदर्धं वा शतमष्टोत्तरं तु वा ॥५८॥

अग्न आयूंषि पवस आसुवोर्जमिषं च नः ॥
अरोबाधस्वदुच्छनाम् ॥
अग्निर्ऋषिः पवमानः पांचजन्यः पुरोहितः ॥
तमीमहे महागयम् ॥
अग्ने पवस्व स्वपा अस्मे वर्चः सुवीर्यम् ॥
दधद्रयिं मयि पोषम् ॥
प्रजापते न त्वदेतान्यन्यो विश्वाजातानि परिता बभूव ॥
यत्कामास्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वयं स्याम पतयो रयीणाम् ॥
गायत्र्या च प्रधानस्य समिद्धोमस्तथैव व ॥
चरुणा च तथाज्यस्य शक्रदीनां च होमयेत् ॥५९॥

वज्रादीनां च होतव्यं सहस्रार्धं ततः क्रमात् ॥
ब्रह्म जज्ञेति मंत्रेण ब्रह्मणे विष्णवे पुनः ॥६०॥

नारायणाय विद्महे वासु देवाय धीमहि ॥
तन्नो विष्णुः प्रचोदयात् ॥
अयं विशेषः कथितो होममार्गः सुशोभनः ॥
दूर्वया क्षीरयुक्तेन पंचविंशत्पृथक्पृथक् ॥६१॥

त्र्यंबकं यजामहे सुगंधिं पुष्टिवर्धनम् ॥
उर्वारुकमिव बंधनान्मृत्योर्मुक्षयि मामृतात् ॥६२॥

दूर्वाहोमः प्रशस्तोऽयं वासुहोमश्च सर्वथा ॥
प्रायश्चित्तमघोरेण सर्पिषा च शतंशतम् ॥६३॥

ब्रह्माणं दक्षिणे वामे विष्णुं विश्वगुरुं शिवम् ॥
मध्ये देव्या समं ज्ञेयमिंद्रादिगणसंवृतम् ॥६४॥

आदित्यं भास्करं भानुं रविं देवं दिवाकरम् ॥
उषां प्रभां तथा प्रज्ञां संध्यां सावित्रिमेव च ॥६५॥

पंचप्रकारविधिना खखोल्काय महात्मने ॥
विष्टरां सुभगां चैव वर्धनीं च प्रदक्षिणाम् ॥६६॥

आप्यायनीं च संपूज्य देवी पद्मासने रविम् ॥
प्रभूतं वाथ कर्तव्यं विमलं दक्षिणे तथा ॥६७॥

सारं पश्चिमभागे च आराध्यं चोत्तरे यजेत् ॥
मध्ये सुखं विजानीयात्केसरेषु यथाक्रमम् ॥६८॥

दीप्तां सूक्ष्मां जयां भद्रां विभूतिं विमलां क्रमात् ॥
अमोघां विद्युतां चैव मध्यतः सर्वतोमुखीम् ॥६९॥

सोममंगारकं चैव बुधं गुरुमनुक्रमात् ॥
भार्गवं च तथा मंदं राहुं केतुं तथैव च ॥७०॥

पूजयेद्धोमयेदेवं दापयेच्च विशेषतः ॥
योगिनो भोजयेत्तत्र शिवतत्त्वैकपारगान् ॥७१॥

दिव्याध्ययनसंपन्नान्कृत्वैवं विधिविस्तरम् ॥
होमे प्रवर्तमाने च पूर्वादिक्स्थानमध्यमे ॥७२॥

आरोहयेद्विधानेन रुद्राध्यायेन वै नृपम् ॥
दारयेत्तत्र भूपालं घटिकैकां विदानतः ॥७३॥

यजमानो जपेन्मंत्रं रुद्रगायत्रिसंज्ञकम् ॥
घटिकार्धं तदर्धं वा तत्रैवासनामारभेत् ॥७४॥

आलोक्य वारुणं धीमान्कूर्चहस्तः समाहितः ॥
नृपश्च भूषणैर्युक्तः खड्गखेटकधारकः ॥७५॥

स्वस्तिरित्यादिभिश्चादावंते चैव विशेषतः ॥
पुण्याहं ब्राह्मणैः कार्यं वेदवेदांगपारगैः ॥७६॥

जयमंगलशब्दादिब्रह्मघोषैः सुशोभनैः ॥
नृत्यवाद्यादिभिर्गीतैः सर्वशोभासमन्वितैः ॥७७॥

स्वमेवं चंद्रदिग्भागे सुवर्णं तत्र विक्षिपेत् ॥
तुलाधारौ समौ वृत्तौ तुलाभारः सदा भवेत् ॥७८॥

शतनिष्काधिकं श्रेष्ठं तदर्धं मध्यमं स्मृतम् ॥
तस्यार्धं च कनिष्ठं स्यात्त्रिविधं तत्र कल्पितम् ॥७९॥

वस्त्रयुग्ममथोष्णीषं कुंडलं कंठशोभनम् ॥
अंगुलीभीषणं चैव मणिबंधस्य भूषणम् ॥८०॥

एतानि चैव सर्वाणि प्रारंभे धर्मकर्मणि ॥
पाशुपतव्रतायाथ भस्मांगाय प्रदापयेत् ॥८१॥

पूर्वोक्तभूषणं सर्वं सोष्णीषं वस्त्रसंयुतम् ॥
दद्यादेतत्प्रयोक्तुभ्य आच्छादनपटं बुधः ॥८२॥

दक्षिणां च शतं सार्धं तदर्धं वा प्रदापयेत् ॥
योगिनां चैव सर्वेषां पृथङ्निष्कं प्रदापयेत् ॥८३॥

यागोपकरणं दिव्यमाचार्याय प्रदापयेत् ॥
इतरेषां यतीनां तु पृथङ्निष्कं प्रदापयेत् ॥८४॥

तुलारोह सुवर्णं च शिवाय विनिवेदयेत् ॥
प्रासादं मंडपं चैव प्राकारं भूषणं तथा ॥८५॥

सुवर्णपुष्पं पटहं खड्गं वै कोशमेव च ॥
कृत्वा दत्त्वा शिवायाथ किंचिच्छेषं च बुद्धिमान् ॥८६॥

आचार्येभ्यः प्रदातव्यं भस्मांगेभ्यो विशेषतः ॥
पयसा वाथ दध्ना वा सर्वद्रव्यैरथापि वा ॥
ब्रह्मकूर्चेन वा देवं पंचगव्येन चवा पुनः ॥८७॥

सहस्रकलशैस्तत्र सेचयेत्परमेश्वरम् ॥
घृतेन केवलेनापि देवदेवमुमापतिम् ॥८८॥

पयसा वाथ दध्ना वा सर्वद्रव्यैरथापि वा ॥
ब्रह्मकूर्चेन वा देवं पंचगव्येन वा पुनः ॥८९॥

गायत्र्या चैव गोमूत्रं गोमयं प्रणवेन वा ॥
आप्यायस्वेति वै क्षीरं दधिक्राव्णोति वै दधि ॥९०॥

तेजोसीत्याज्यमीशानमंत्रेणैवाभिषेचयेत् ॥
देवस्यत्वोति देवेशं कुशांबुकलशेन वै ॥९१॥

रुद्राध्यायेन वा सर्वं स्नापयेत्परमेश्वरम् ॥
सहस्रकलशं शंभोर्नाम्नां चैव सहस्रकैः ॥९२॥

विष्णुना कथितैर्वापि तंडिना कथितैस्तु वा ॥
दक्षेण मुनिमुख्येन कीर्तितैरथवा पुनः ॥९३॥

महापूजा प्रकर्तव्या महादेवस्य भक्तितः ॥
शिवार्चकाय दातव्या दक्षिणा स्वगुरोः सदा ॥९४॥

देहार्णवं च सर्वेषां दक्षिणा च यताक्रमम् ॥
दीनांधकृपणानां च बालवृद्धकृसातुरान् ॥९५॥

भोजयेच्च विधानेन दक्षिणामपि दापयेत् ॥९६॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे उत्तरभागे तुलापुरुषदानविधावष्टाविंशत्तमोऽध्यायः ॥२८॥