पंचक - प्रस्ताविकपंचक

॥१॥
डोळे चिरींव चांगले ।
वृद्धपणीं सरक्या झाले ॥१॥
ओले मातीचा भरंवसा ।
काय मानीसी माणसा ॥२॥
मुख रसाळ चांगलें ।
पुढें अवघें सुर्कुतलें ॥३॥
रम्य नासीक सरळें ।
सर्वकाळ पाणी गळे ॥४॥
कर्ण भूषणें सुंदर ।
पुढें जाहालीं बधिर ॥५॥
बरवी दंताची पंगती ।
परी ती उन्मळूनी पडती ॥६॥
बरवे कर आणि चरण ।
परि ते झाले निष्कारण ॥७॥
अंगकांति होती बरी ।
झाली चिरगुटाचे परी ॥८॥
केश होताती पांढरे ।
लाळ गळतां ना धरे ॥९॥
बहुसाल होतें बळ ।
पुढें जाहलें निर्बळ ॥१०॥
देह होतें जें निर्भळ ।
तेंचि झालें अभंगळ ॥११॥
सर्व तारुण्यें चांगला ।
प्राणी दीनरूप झाला ॥१२॥
रामीं रामदास म्हणे ।
आतां सावधान होणें ॥१३॥
॥२॥
थोटे पांगुळे बधिर ।
आतां तरी होती नर ॥१॥
नाहीं देहाचा भरंवसा ।
शरण जावें जगदीशा ॥२॥
कोड कुश्चळ सर्वांगीं ।
एक झाले क्षयरोगी ॥३॥
एक प्राणी अंध होती ।
एका समंध लागती ॥४॥
नाना रोगांचे उमाळे ।
काय होईल न कळे ॥५॥
रामदास म्हने भावें ।
वेगीं सार्थक करावें ॥६॥
॥३॥
वेगीं व्हावें सावधान ।
ऐसें आहे वृद्धपण ॥१॥
डोळे जाती कान जाती ।
दांत अवघेची पडती ॥२॥
हात गेले पाय गेले ।
देह पाझर्म लागलें ॥३॥
दास म्हणे शक्ति गेली ।
मती अवघीच खुंटली ॥४॥
॥४॥
ऐसें आहे सर्व कांहीं ।
चिरंजीव कांहीं नाहीं ॥१॥
युक्ति जाते बुद्धि जाते ।
क्तिया तेही पालटते ॥२॥
धीर विचार बुडाला ।
होता विवेक तोही गेला ॥३॥
रामीं रामदास म्हणे ।
वृद्धपणाचीं लक्षणें ॥४॥
॥५॥
अंतीं एकलेंचि जावें ।
म्हणोनि राघवीं भजावें ॥१॥
मातापिता बंधूजन ।
कन्या पुत्रही सोडून ॥२॥
जन्मवरी केला भार ।
शेखीं सोडूनी जोजार ॥३॥
म्हणे रामीं रामदास ।
सर्व सांडुनियां आस ॥४॥
॥६॥
काळ जातो क्षणक्षणा ।
मूळ येईल मरणा ॥१॥
कांहीं धांवाधांव करी ।
जंव तो काळ आहे दुरी ॥२॥
देह आहे जाइजणें ।
भुललासी कवण्या गुणें ॥३॥
मायाजाळीं गुंतले मन ।
परि हें दु:खाचें कारण ॥४॥
सत्य वाटतें सकळ ।
परी जातां नाहीं वेळ ॥५॥
रामीं रामदास म्हणे ।
आतां सावधान होणें ॥६॥
॥७॥
झालें देह हो गलित ।
आलें संसार लंछित ॥१॥
सावधान सावधान ।
पुढें नाहीं व्यवधान ॥२॥
आतां मन आटोपावचें ।
आपुल्या विजधामा जावें ॥३॥
राहे देवाचें स्मरण ।
रामीं रामदास म्हणे ॥४॥
॥८॥
पुण्य पहावया कारणें ।
देव धाडी बोलावणें ॥१॥
वाट चांगली धरावी ।
पुण्यसामोग्री करावी ॥२॥
वाट वेच नाहीं जाया ।
पुढें सुख कैंचें तया ॥३॥
रामीं रामदास म्हणे ।
बुद्धिवंत ते शहाणे ॥४॥
॥९॥
अंतकाळ येतयेतां ।
पुढे नये चूकवितां ॥१॥
अकस्मात लागे जावें ।
कांहीं पुण्य आचरावें ॥२॥
पुण्यावीण जातां प्राणी ।
घडे यमाची जाचणी ॥३॥
रामदास म्हणे जना ।
कठीण यमाची यातना ॥४॥
॥१०॥
अभक्त भोगीत यातना ।
देव राखे भक्तजना ॥१॥
देव भक्त दोन्ही एक ।
यम देवाचा सेवक ॥२॥
भक्तें देव केला सखा ।
तोचि त्याचा पाठीराखा ॥३॥
रामीं रामदास म्हणे ।
भक्ति करा याकारणें ॥४॥
॥११॥
लक्ष्मी आहे रे चंचळ ।
इस जातां नाहीं वेळ ॥१॥
सत्य मानावें उत्तर ।
देव नित्य निरंतर ॥२॥
नाना वैभव समस्त ।
येंती जाती अकस्मात ॥३॥
म्हणे रामीं रामदास ।
काय देहाचा विश्वास ॥४॥
॥१२॥
नाना व्यथा उद्भवती ।
प्राणी अकस्मात जाती ॥१॥
मृत्यु बांधला पदरीं ।
होती आयुष्याची भरी ॥२॥
काळ लागला सन्निधी ।
एक घडी लागों नेदी ॥३॥
राम-दास म्हणे खुणें ।
भेद जाणती शहाणे ॥४॥
॥१३॥
नदी मर्यादा सांडिती ।
उष्णकाळीं वोस होती ॥१॥
तैसा तारुण्याचा भर ।
सवेंचि होतसे उतार ॥२॥
भाग्य चढों लागे वेगें ।
सवेंचि प्राणी भीक मागे ॥३॥
रम दास म्हणे काळ ।
दानीं दिवस पर्वकाळ ॥४॥
॥१४॥
पुरें पट्टणें वसती ।
एक वेळे वोस होती ॥१॥
तैसें वैभव सकळ ।
येतां जात नाहीं वेळ ॥२॥
बहु सृष्टीचीं रचना ।
होय जाय क्षणक्षणा ॥३॥
दास म्हणे सांगों किती ।
आले गेले चक्रवतीं ॥४॥
॥१५॥
सेवकासी भाग्य चढे ।
त्याचे अधीन होणें पडे ॥१॥
देव करील तैसें व्हावें ।
काय करील तें पहावें ॥२॥
वर्तमान घडे जैसें ।
उगेंच व्हावें लागे तैसें ॥३॥
दास म्हणे वेळ कैंसी ।
राज्य जाहलें कलीसी ॥४॥
॥१६॥
काम क्रोध खवळले ।
मद मत्सर मातले ॥१॥
त्यांचे अधीन लागे होणें ।
ऐसें केलें नारायणें ॥२॥
लोभ दंभ अनावर ।
जहाला गर्व अहंकार ॥३॥
दास म्हणे सांगों किती ।
पडली ऐशांची संगति ॥४॥
॥१७॥
ऐसें कैंसें रे सोंवळें ।
शिवतां होतसे ओंवळें ॥१॥
स्नानसंध्या टिळे माळा ।
पोटीं क्रोधाचा उमाळ ॥२॥
नित्य दंडीतोसी देह ।
तरी फिटेना संदेह ॥३॥
बाह्य केली झळफळ ।
देहबुद्धीचा विटाळ ॥४॥
नित्यनेम खटाटोप ।
मनीं विषयाचा जप ॥५॥
रामदासीं दृढभाव ।
तेणेंविण सर्व वाव ॥६॥
॥१८॥
देह विटाळाचा गोळा ।
कैंसा होतसे सोंवळा ॥१॥
तुज कळेना विचारू ।
ऐसेंयासि काय करूं ॥२॥
दृढ केला अभिमान ।
तेणें साधणें बंधन ॥३॥
रामदासीं स्वामीविण ।
केला तितका होय शीण ॥४॥
॥१९॥
गेला संदेहाचा मळ ।
तेणें नि:संग निर्मळ ॥१॥
बाह्य गंगाजळस्रान ।
चित्तशुद्धि ब्रह्मज्ञान ॥२॥
सर्वकाळ कर्मनिष्ठ ।
सर्वसाक्षित्वें वरिष्ठ ॥३॥
रामदासीं स्नानसंध्या ।
सुत करी माता वंध्या ॥४॥
॥२०॥
सर्वकाळ संतृप्तता ।
तृप्त केली लोलंगता ॥१॥
फळ जाहलें तर्पणीं ।
संसारासी पडिलें पाणी ॥२॥
देवराव तृप्त केले ।
भावें आत्म निवेदिलें ॥३॥
रामदासाचे तर्पणीं ।
सर्व केलें रामार्पणीं ॥४॥
॥२१॥
अनित्याचा भ्रम गेला ।
शुद्ध नित्य नेम केला ॥१॥
नित्यानित्य हा विचार ।
केला स्वधर्म आचार ॥२॥
देहबुद्धि अनंर्गळ ।
बोधें फिटला विटाळ ॥३॥
रामदासीं ज्ञान झालें ।
आणि स्वधर्म रक्षिले ॥४॥

॥अभंगसंख्या ॥९९॥