शोकमोहौ सुखं दुःखं देहापत्तिश्च मायया ।
स्वप्ने यथाऽऽत्मनः ख्यातिः संसृतिर्न तु वास्तवी ॥२॥
दोन मुहूर्त स्वप्नवृत्ती । त्यामाजीं देखे जन्मपंक्ती ।
तेथें पावला नाना याती । तेवीं मिथ्या प्रतीती भवभावा ॥७३॥
नसता आभासु मावळे ठायीं । त्यालागीं हाहाकारु उठे देहीं ।
गेले मेले नाहीं नाहीं । शोक पाहीं त्या नांव ॥७४॥
भग्नपात्रीं भरिलें जळ । तेथें बिंबलें चंद्रमंडळ ।
तें पात्र पोटेंशीं धरी बाळ । रत्न प्रबळ हें माझें ॥७५॥
जळ गळोनि जाय सकळ । चंद्रमा हरपे तत्काळ ।
त्यालागी तळमळी तें बाळ । शोकु केवळ या नांव ॥७६॥
अथवा घटचंद्र धरूं जातां । तो न ये बालकाचे हाता ।
यालागीं करी जे जे व्यथा । शोक सर्वथा या नांव ॥७७॥
काढावया आरशांतील धन । करी दर्पणामाजीं खनन ।
फुटल्या नागवलों म्हणे जाण । शोक दारुण या नांव ॥७८॥
नसते वस्तूच्या ठायीं जाण । मी माझें हा अभिमान ।
तेंचि मोहाचें लक्षण । ममता दारुण ते संधी ॥७९॥
देखोनि मृगजळाचें तळें । येणें पिकती रायकेळें ।
यालागीं मृगतृष्णेचीं जळें । औट काळें राखतू ॥८०॥
मृगजळाकडे कोणी भंवे । त्यासी सक्रोधें भांडू धांवे ।
अतिमोहित मोहस्वभावें । विवेकू न करवे सत्याचा ॥८१॥
तेवीं पुत्रापासोन सुखप्राप्ती । माता पिता होईल म्हणती ।
शेखीं पुत्र अंगोठा दाविती । केवळ भ्रांतिमोहो ॥८२॥
गंधर्वनगरींची रचना । देखोनि अभिलाष होय मना ।
ते घ्यावया मेळवी सेना । नानासूचनाउपायें ॥८३॥
तैसा मिथ्या देहीं अभिमान । देहसंबंधाची ममता गहन ।
हेंचि मोहाचें मूळ लक्षण । मताभिमान प्राणियां ॥८४॥
एवं अहं आणि ममता । हेचि मोहाची मातापिता ।
त्याचेनि उत्तरोत्तर वाढतां । जनमोहिता व्यामोहो ॥८५॥
प्रियाविषयीं आसक्ति देख । त्याची नित्यप्राप्ती अनेक ।
त्याचि नांव म्हणती सुख । जेवीं चाखितां विख अति मधुर ॥८६॥
विषयप्राप्तीं जो हरिख । तया नांव म्हणती सुख ।
विषयविनाश तेंचि दुःख । परम असुख त्या नांव ॥८७॥
शोक मोह सुख दुःख । येणेंचि देहाची प्राप्ती देख ।
देहाभिमानें देह अनेक । दुःखदायक भोगवी ॥८८॥
जो जाणें तीव्रध्यानें मरे । तो तेंचि होऊनि अवतरे ।
कां जो निमे अतिद्वेषकारें । तो द्वेषानुसारें जन्मतू ॥८९॥
सर्प मुंगुस पूर्ववृत्ती । वैराकारें जन्म पावती ।
जे जे वासना उरे अंतीं । ते ते गती प्राण्यासी ॥९०॥
यालागीं हृदयामाजीं निश्चितीं । जे सबळ वासना उठे अंतीं ।
तो तो प्राणी पावे तिये गती । श्रुति बोलतीं पुराणें ॥९१॥
पुरुषासवें वृथा छाया । तैशी ब्रह्मीं मिथ्या माया ।
ते उपजवी गुणकार्या । देह भासावया मूळ ते ॥९२॥
जेवीं का स्वप्नीं एकलें मन । नानाकार होय आपण ।
तेवीं चैतन्याचें अन्यथा भान । तें हें जाण चराचर ॥९३॥
एवं वस्तुतां संसार नाहीं । तेथें सुखदुःख कैंचें कायी ।
देहेंवीण छाया पाहीं । कोणें ठायीं उपजेल ॥९४॥
जें उपजलेंच नाहीं । तें काळें गोरें सांगों कायी ।
अवघें स्वप्नप्राय पाहीं । वस्तुतां नाहीं संसारु ॥९५॥
इहीं दोहीं श्लोकीं अगाधू । परिहरिला वस्तुविरोधु ।
आतां प्रतीतीनें जो अनुरोधू । तो सत्या बाधू करूं न शके ॥९६॥
डोळां अंगुळी लाविती । तेणें दोन चंद्र आभासती ।
गगनीं दों चंद्रा नाहीं वस्ती । मिथ्या प्रतीती निराकारीं ॥९७॥