कामैरहतधीर्दान्तो मृदुः शुचिरकिञ्चनः ।
अनीहो मितभुक् शान्तः स्थिरो मच्छरणो मुनिः ॥३०॥
उर्वशी आलिया सेजेसी । कामक्षोभ नुपजे ज्यासी ।
स्वानंद भोगितां अहर्निशीं । विषयकामासी विसरला ॥७८॥
रंकू पालखिये बैसला । तो पूर्वील वाहना विसरला ।
तेवीं हा निजानंदें तृप्त झाला । काम विसरला तुच्छत्वें ॥७९॥
कांहीं अप्राप्त पावावया कामावें । साधूसी अप्राप्तता न संभवे ।
प्राप्तपदीं यथागौरवें । निजानुभवें विराजतू ॥८८०॥
खद्योता सूर्य भेटों जातां । खद्योता न देखे सविता ।
सूर्यासी न भेटवे खद्योता । तेवीं अप्राप्तता साधूसी ॥८१॥
एवं उभय परी पाहतां । कामू निमाला सर्वथा ।
हें आठवें लक्षण तत्त्वतां । अकामता साधूची ॥८२॥
सावधानें अंतर नेमितां । तेचि बाह्येंद्रियां नियामकता ।
जेवीं कां लेंकीसी शिकवण देतां । सून सर्वथा चळीं कांपे ॥८३॥
मुख्य धूर रणीं लागल्या हाता । येर कटक जिंतिलें न झुंझतां ।
कां मूळ छेदिलें असतां । शाखा समस्ता छेदिल्या ॥८४॥
एवं अंतरवृत्तीचा जो नेम । तोचि बाह्येंद्रियां उपरम ।
ऐसेनिही जें निपजे कर्म । तें निर्भ्रम अहेतुक ॥८५॥
अंतर जडलें आत्मस्थितीं । बाह्य रंगलें मद्‍भक्तीं ।
तेथें जीं जीं कर्मे निपजती । तीं तीं होती ब्रह्मरूप ॥८६॥
बाह्येंद्रियें करितां नेम । अंतरीचें कर्मीं प्रकटे ब्रह्म ।
हा बाह्येंद्रियांचा नेम । आत्माराम जाणती ॥८७॥
ऐसी बाह्येंद्रियनियामकता । हे जाणावी साधूची दांतता ।
हा नववा गुण तत्त्वतां । ऐक आतां दशमातें ॥८८॥
आकाश सर्वांसीही लागे । परी कठिण नव्हे कोणेही भागें ।
तेवीं साधु जाण सर्वांगें । मृदु लागे सर्वांसी ॥८९॥
पिंजल्या कापुसाचा गोळा । फोडूं नेणे कोणाच्या कपाळा ।
तैसाचि साधूचा जिव्हाळा । अतिकोंवळा सर्वांसी ॥८९०॥
पाहें पां जैसें गंगाजळ । गायीव्याघ्रांसी करी शीतळ ।
तैसाचि साधुही केवळ । मृदु मंजुळ सर्वांसी ॥९१॥
साधूंची अतिमृदुता । या नाव जाण सर्वथा ।
हे दशमलक्षणयोग्यता । ऐक आता अकरावे ॥९२॥
साधूंची जे शुचिष्मंतता । ते भगवद्‍भजनेंचि तत्त्वतां ।
व्रततपदानादितीर्था । शुचिष्मंतता त्यांचेनी ॥९३॥
परदारा आणि परधन । सर्वथा नातळे ज्याचें मन ।
गंगादि तीर्थे त्यांचे जाण । चरणस्पर्शेन वांछिती ॥९४॥
स्वदारास्वधन सलोभता । अवश्य जाणें अधःपाता ।
द्रव्यदारानिरपेक्षता । शुचिष्मंतता साधूची ॥९५॥
ऐशी असोनि शुचिष्मंतता । तो निंदीना व्रततपादितीर्था ।
ते ते विधीतें आचरितां । सदाचारता अतिश्रोत्री ॥९६॥
पडलिया मगरमिठी । ते न सोडी प्राणसंकटी ।
सांपडे तें सगळेंचि घोटी । तैशी पडली मिठी जीवब्रह्मा ॥९७॥
हें पुढेंसूनि परब्रह्म । आश्रमधर्मादि स्वकर्म ।
आचरोनि दावी उत्तमोत्तम । कर्मी ब्रह्मप्रतीती ॥९८॥
कर्म करितो लोक म्हणती । तो वर्तताहे ब्रह्मस्थितीं ।
हें ज्याचें तो जाणे निश्चितीं । लोकां प्रतीती कळेना ॥९९॥
कुलाल भांडें करूनि उतरी । चक्र भोंवे पूर्विला भंवरी ।
तैसा साधू पूर्वसंस्कारी । स्वकर्मे करी वृत्तिशून्य ॥९००॥
हें साधुलक्षण अत्यंत थोर । ऐकतां सुगम करितां दुर्धर ।
हे अकरावें अतिपवित्र । ऐक विचित्र तें बारावें ॥१॥
साधूची अपरिग्रहता । परिग्रहो नातळे चित्ता ।
देहगेहें निःसंगता । अकिंचनता त्यासी नांव ॥२॥
स्फटिकु काजळीं दिसे काळा । आरक्तीं आरक्ती कीळा ।
नीळवणीं भासे । निळा । तरी तो वेगळा शुद्धत्वें ॥३॥
स्फटिक जपाकुसुमीं ठेविला । पाहतां दिसे तांबडा झाला ।
परी तो अलिप्तपणें संचला । नाहीं माखला तेणें रंगें ॥४॥
तैसा साधु परिग्रहामाजी वसे । परिग्रही झालाही दिसे ।
परी जागृतिस्वप्नसुषुप्तिवशे । परिग्रहो न स्पर्शे निजबोधें ॥५॥
परीस सर्व धातूंसी खेंव देतां । मिळणीं सोनें करी तत्त्वतां ।
तो सुवर्णावांचूनि सर्वथा । आणिका पदार्था नातळे ॥६॥
तैसा साधू म्हणे जें जें माझें । तें तें त्यासी नाठवे दुजें ।
ऐक्यभावाचीं नाचवी भोजें । अधोक्षजें अंकितु ॥७॥
चिन्मात्री जडलें मन । विश्व जाहलें चैतन्यघन ।
बुडालें परिग्रहाचें भान । अकिंचनपण या नांव ॥८॥
सकळ सांडूनि वना गेला । वनीं वनिता चिंतू लागला ।
तो त्यागचि बाधकत्वा आला । उलथोन पडिला परिग्रहीं ॥९॥
उंडणी भिंती चढों लाहे । चढते कष्ट व्यर्थ पाहे ।
ते पूर्विल्यापरीस तळीं जाये । उलंडूनि ठाये अतिदुःखी ॥९१०॥
तैशी मुंगी नव्हे पाहें । उंडणी घेऊनि वृक्षावरी जाये ।
सत्संगती मूर्ख उद्धरों लाहे । परी ते उपाये न करिती ॥११॥
मुंगी लहान उंडणी थोर । ते तिचा करूं शके उद्धार ।
तैसे अकिंचन जे नर । ते करिती उद्धार सकळांचा ॥१२॥
असो मूर्खांची जे त्यागिती गती । ते अत्यंतबाधें बाधका होती ।
जंव धरिली नाहीं सत्संगती । तंव त्यागस्थिती कळेना ॥१३॥
प्रपंच सांडूनी वना गेला । तो देहप्रपंचें दृढ अडकला ।
देही देहो जेणें मिथ्या केला । तो सत्य झाला अकिंचन ॥१४॥
मूर्खासी त्याग तो झाला बाधू । परिग्रहीं असोनि मुक्त साधू ।
सबाह्य त्यागें अतिशुद्धू । शुकनारदू तिहीं लोकीं ॥१५॥
ते दोघेही लागती जनकाच्या पायीं । तो राज्य करितांही विदेही ।
त्यासी मीही मानीतसें पाहीं । अभिनव नवाई साधूची ॥१६॥
या नांव मुख्य अकिंचनता । तुज म्यां सांगीतली तत्त्वतां ।
हे बारावी लक्षणता । ऐक आतां अनीहा ॥१७॥
अनीहा झाली बापुडी । जेथ जाय तो दूर दवडी ।
कोणी राहों नेदी अर्धघडी । अति चरफडी निराश्रयें ॥१८॥
अनीहा हिंडता लोकीं तिहीं । तिळभरी ठावो बसावया नाहीं ।
ईहा वैरिणी लागली पाहीं । ठायींच्या ठायीं दंडवी ॥१९॥
कोणी येवों नेदी दाराकडे । अतिदीन जाली बापुडें ।
धाय मोकलोनि रडे । गार्‍हाणें संतांपुढें देवों आली ॥९२०॥
ते कृपाळू दयामेळें । निजकरें पुसोनि डोळे ।
प्रतिपाळिली स्वहितकाळें । संतबळें वाढली ॥२१॥
त्यापूर्वील वैर स्मरोनियां । ईहा वैरिणी साधावया ।
संतांसी पुसोनि उपाया । तिच्या अपाया प्रवर्तली ॥२२॥
ईहेसी नाना चेष्टीं चेष्टवितां । अहं आणि जाण ममता ।
कामें अंगीं घातली तत्त्वतां । कामकांता ते झाली ॥२३॥
ईहा कामफळें वाढली थोर । व्यापूनि राहिली घरोघर ।
तिसीं साधावया वैर । अनीहा सत्वर चालिली ॥२४॥
असंगशस्त्र मागोनि संतां । ईहेच्या करावया घाता ।
आधीं मारूं धांवे अहंममता । दोघें धाकता निमालीं ॥२५॥
अनीहा पाठीं लागल्या जाण । अंहममतेसी म्हातारपण ।
थरथरां कांपोनि प्राण । घायेंवीण सांडिला ॥२६॥
अनीहा देखोनि दिठीं । काम पळे बारा वाटीं ।
संकल्पाचे शेवटिले गोटीं । उठाउठी पाडिला ॥२७॥
कामू पडतां रणांगणीं । क्रोधादि शूर पडिले रणीं ।
ईहेचा कैवारी नुरेच कोणी । एकेक शोधुनी मारिले ॥२८॥
एवं अनीहेसमोर । राही ऐसा नाहीं वीर ।
मारूनि अवघ्यांचा केला चूर । क्रिया करणार कोणी नाहीं ॥२९॥
काम निमाल्या सर्वथा । ईहा रांडवली वस्तुतां ।
मुख न दावीच संतां । अधोगमनता पळाली ॥९३०॥
यालागीं ईहेसवें जो लागला । तो जाणावा अधोगती गेला ।
अनीहेचा जो अंकिता झाला । तो आवडला गोविंदा ॥३१॥
म्हणसी अनीहा ते कोण । काय ते ईहेचें लक्षण ।
ऐक सांगेन संपूर्ण । जेणें बाणे खूण जिव्हारीं ॥३२॥
काम्यकर्मादि क्रियाजाळ । तेचि ईहा जाणावी अतिचपळ ।
अंतरीं जे सुनिश्चळ । तेचि केवळ अनीहा ॥३३॥
अंतरीं कामाची वार्ता । नुपजे कर्माची कर्मावस्था ।
अणुभरी न रिघे उद्वेगता । अनीहा तत्त्वतां ते जाण ॥३४॥
ऐसी अनीहा असे ज्यासी । देवो आज्ञाधारकू त्यापाशीं ।
ते अनीहा संतांची दासी । अहर्निशीं जीवेंभावें ॥३५॥
हे अनीहा अतिगौरवें । साधुलक्षण तेरावें ।
मितभोजन तें चौदावें । लक्षण वैभवें अवधारीं ॥३६॥
न कोंडे रसनेचिया चाडा । न पडे क्षुधेच्या पांगडा ।
आवडीनावडीचा उपाडा । करूनि निधडा भोजनीं ॥३७॥
प्राणु आकांक्षी अन्नातें । जठराग्नि भक्षी त्यातें ।
उभयसाक्षी मी येथें । जाणोनि निरुते रस सेवी ॥३८॥
जें जें आलें भोजनासी । दृष्टीनें त्याचे दोष निरसी ।
अतिपवित्र करूनि त्यासी । निजसमरसीं सेवितू ॥३९॥
न देखे भोग्य पदार्था । नाठवे मी एक भोक्ता ।
ग्रासीं समरसीं अच्युता । भोगूनि अभोक्ता मितभोजी ॥९४०॥
अग्नि आधीं आपणयाऐसें करी । मग त्या आहारातें अंगीकारी ।
साधु आधीं द्वैतातें निवारी । मग स्वीकारी आहारातें ॥४१॥
याचि नांव मितभोजन । साधूचे आहाराचें लक्षण ।
युक्तीवीण अल्प भोजन । तें पथ्य जाण रोग्यांचे ॥४२॥
ग्रासोग्रासीं ब्रह्मार्पण । त्या नांव परिमित भोजन ।
हें चौदावें लक्षण । साधूचें जाण उद्धवा ॥४३॥
समळजळसंभारी । सरितामेळू मिळे सागरीं ।
तो डहुळेना तिळभरी । निर्विकारी निर्मळू ॥४४॥
तैशा आलिया नाना ऊर्मी । ज्यांसी गजबजु नाहीं मनोधर्मी ।
शांति संतांचि पराक्रमी । उपक्रमी निजशक्ती ॥४५॥
जेवीं कां नागवेलीची वेली । आधारावीण न वचे वेंगली ।
तैसी संतबळें शांती वाढली । मंडपा चढली चिन्मात्र ॥४६॥
झांकळोनि दश दिशांसी । आभाळ दाटल्या आकाशीं ।
गगन अविकारी त्या दोषासी । आभाळासी नातळे ॥४७॥
शीत उष्ण पर्जन्यधारा । अंगीं न लगती अंबरा ।
तेवीं साधूचा उभारा । द्वंद्वसंभारा निर्द्वंद्व ॥४८॥
तैशा उंच नीच नाना अवस्था । निबिड दाटल्या मोहममता ।
क्षोभु नुपजे ज्याच्या चित्ता । त्या नांव तत्त्वतां निजशांती ॥४९॥
संतांचेनि शांति गहन । शांतीचेनि संत पावन ।
हें अनन्य निजलक्षण । पंधरावा गुण संतांचा ॥९५०॥
जैं मीपणें नव्हतें जन्मनाम । तैंच पूर्वजांचें निजधाम ।
आपुली मिरासी जे उत्तम । तेथ मनोधर्म स्थिरू ज्याचा ॥५१॥
मज जन्मचि नाहीं झालें । मरण म्यां नाहीं देखिलें ।
ऐसें मन मुळीं स्थिरावलें । स्थिरता बोलिलें या नांव ॥५२॥
चहूं आश्रमांहूनि उत्तम । आपुला जो निजाश्रम ।
तेथें स्थिरावोनि मनोधर्म । वर्णाश्रम चालवी ॥५३॥
चहूं वर्णांमाजीं पवित्रता । जेणें ब्राह्मणांची ब्राह्मणता ।
तेथें स्थिराविलें जेणें चित्ता । जाण स्थिरता ती नांव ॥५४॥
तिहीं लोकीं स्थिरता । मरों टेंकली सर्वथा ।
कोणी नाहीं प्रतिपाळिता । हातीं धरिता न देखे ॥५५॥
दारीं राहों नेदी कोणी । कोण देईल पथ्यपाणी ।
अवघी ठाकिली निरंजनीं । ते सज्जनीं प्रतिपाळिली ॥५६॥
स्थिरता वाढली संतबळें । जिणोंनि वर्णाश्रमादि टवाळें ।
भेदोनि अकारादिवर्णपटळें । एके वेळे वाढली ॥५७॥
स्वस्वरूपीं सायुज्यता । पावोनि स्थिरावली स्थिरता ।
तेथ वाट मोकळी संतां । स्वभावतां त्यां केली ॥५८॥
तेथ स्वस्वरूपें स्वकर्म । स्वस्वरूपें वर्णाश्रम ।
स्वस्वरूपें स्वधर्म । स्थिरतासंभ्रम या नांव ॥५९॥
ऐसी स्वधर्मकर्मीं अवस्था । ती नांव उत्तम स्थिरता ।
हे सोळावी लक्षणता । मच्छरणता ते ऐक ॥९६०॥
सरिता सागरा शरण आली । ते समरसोनि सिंधू झाली ।
तैसी शरण जे वृत्ति मज आली । ते पावली दशा माझी ॥६१॥
लवण जीवना आलें शरण । तें तत्काळ जाहलें जीवन ।
तैसा अनन्य मज जो शरण । तो मीचि जाण होऊनि ठाके ॥६२॥
मज रिघोनियां शरण । जो वांछी महिमा सन्मान ।
तो गुळांतील पाषाण । केवळ जाण गुळदगडू ॥६३॥
जो कां गुळें माखिला दगडू । तो पाहतां दिसे वरिवरी गोडू ।
शेखीं परिपाकीं निवाडू । अतिजडू कठिणत्वें ॥६४॥
तैसें वरिवरी दावी माझें भजन । हृदयीं विषय‍अभिलाषण ।
तो नव्हे माझा अनन्यशरण । अतिदूषण लोभाचें ॥६५॥
सर्वांगीं सुंदर सुरेख । जिच्या नाकावरी पांढरें ठीक ।
तिसी वरीना साधु लोक । तैसा विषयलोभु देख मद्‍भजनीं ॥६६॥
रांडवा केलें काजळकुंकूं । देखोनि जग लागे थूंकूं ।
तैसा विषयांचा अभिलाखू । जेवीं वोकिला वोकू अतिनिंद्य ॥६७॥
त्रैलोक्यसाम्राज्यवैभव जाण । जो थुंकोनि रिघाला मज शरण ।
तो समरसें मीचि जाण । मानापमान त्या कैंचा ॥६८॥
या नांव मच्छरण । हें सतरावें लक्षण ।
उद्धवा जाण संपूर्ण । मननगुण तो ऐक ॥६९॥
श्रुतिगुरुवाक्यनिरूपण । ऐकतां अद्वैतश्रवण ।
युक्तिप्रयुक्तीं पर्यालोचन । मनन गुण त्या नांव ॥९७०॥
अग्निकापुरां भेटी होतां । तो अग्नीचि होय वस्तुतां ।
तेवीं माझे स्वरूपीं मन ठेवितां । मन चित्स्वरूपता पावलें ॥७१॥
मन चिदंशें असे जाण । तें चिन्मात्र जाहलें करितां मनन ।
जेवीं जीवनीं जन्मलें लवण । तें होय जीवन निजमिळणीं ॥७२॥
असो मननाचेनि लवलाहें । मन जेथवरी जावों पाहे ।
तेथवरी तया मीचि आहें । न वचतां राहें तेथही मी ॥७३॥
दीप जेउता जाउं बैसे । तेउता प्रकाशचि तया असे ।
कोठेंही न वचोनि ठायीं वसे । तेथेंही वसे प्रकाशू ॥७४॥
तैसें माझें करितां मनन । मद्‌रूपचि जाहलें मन ।
मग करितां गमनागमन । मद्‌रूपता जाण मोडेना ॥७५॥
एवं माझें स्वरूप जें केवळ । तेथें मद्‌रूपें मन निश्चळ ।
ध्रुवाचे परी अचंचळ । मननशीळ त्या नांव ॥७६॥
मुनि या पदाचें व्याख्यान । मननशीलता जाण ।
हें अठारावें लक्षण । तें हें निरूपण सांगितलें ॥७७॥
अत्यंत गोड निरूपण । पुढिले श्लोकीं दशलक्षण ।
तें ऐकावया उद्धव सावधान । सर्वांगीं कान होऊनि ठेला ॥७८॥