सुदुस्त्यजस्नेहवियोगकातरो, न शक्नुवंस्तं परिहातुमातुरः ।
कृच्छ्रं ययौ मूर्धनि भर्तृपादुके, बिभ्रन्नमस्कृत्य ययौ पुनः पुनः ॥४६॥
आणिकांचा सेन्ह अतिबाधक । त्यातें सांडवी वेदविवेक ।
तैसा कृष्णस्नेह नव्हे देख । तो सुखदायक स्नेहाळू ॥८७०॥
उद्धवासी स्वाभाविक । गुरु परब्रह्म दोनी एक ।
इतरांसी भावनात्मक । उद्धवासी देख स्वतःसिद्ध ॥७१॥
ऐसा श्रीकृष्णस्नेहो आवश्यक । उद्धवासी सुखदायक ।
त्या श्रीकृष्णासी सांडितां देख । आत्यंतिक विव्हळ ॥७२॥
निःशेष निमाली विषयावस्था । जरी वृद्ध जाहली पतिव्रता ।
तरी त्यागावा निजभर्ता । हें तिशीं सर्वथा नावडे ॥७३॥
तेवीं अनुभवूनि परमार्था । उद्धव पावला जीवन्मुक्तता ।
तरी सद्गुरु श्रीकृष्ण त्यागितां । अतिविव्हळता गुरुप्रेमें ॥७४॥
स्नेहें द्वेषें सकामेंसीं । जे जे वेधले श्रीकृष्णासी ।
ते ते पावले परमानंदासी । त्या श्रीकृष्णासी त्यजी कोण ॥७५॥
(संमत श्लोक)
काम क्रोधं भयं स्नेहमैक्यं सौहृदमेव च ।
नित्यं हरौ विदधतो, यान्ति तन्मयतां हि ते ॥
अविधीं रातलीं श्रीकृष्णासी । तीं वंद्य जाहलीं ब्रह्मादिकांसी ।
मा उद्धव विकला गुरुप्रेमांसी । केवीं श्रीकृष्णासी त्यजील ॥७६॥
ज्यासी परब्रह्मत्वें गुरुभक्ती । त्यासी तृणप्राय जीवन्मुक्ती ।
जाहलीही मुक्ती उपेक्षिती । विकिले गुरुभक्तीं अनन्यत्वें ॥७७॥
उल्लंघूं नये सद्गुरुवचन । करावें बदरिकाश्रमीं गमन ।
श्रीकृष्णप्रेमा पढिये पूर्ण । तो सर्वथा जाण निघों नेदी ॥७८॥
ऐसें उभयतां अतिसंकट । उद्धवासी वोढवलें दुर्घट ।
श्रीकृष्णप्रेमें उतटे पोट । न देखे वाट बदरीची ॥७९॥
त्यागोनि जावें जरी कृष्णनाथ । तरी हा निजधामा जाईल आतां ।
मग मी न देखें मागुता । यालागीं अवस्था अनावर ॥८८०॥
नवजलदघनतनु । श्याम राजीवलोचनु ।
आनंदविग्रही श्रीकृष्णु । ब्रह्म परिपूर्णु पूर्णत्वें ॥८१॥
मुकुट कुंडलें मेखळा । तिलक रेखिला पिंवळा ।
पदक एकावली गळां। कंठीं तेजागळा कौस्तुभ ॥८२॥
वांकीअंदुवांचा गजर । चरणीं गर्जत तोडर ।
विद्युत्प्राय पीतांबर । तेणें शार्ङगधर शोभत ॥८३॥
कांसे विराजे सोनसळा । अपाद रुळे वनमाळा ।
घवघवीत घनसांवळा । देखतां डोळां मन निवे ॥८४॥
ऐसें श्रीकृष्णदर्शन । पुढती न देखें मी आपण ।
यालागीं उद्धव जाण । प्रेमें संपूर्न विव्हळ ॥८५॥
उद्धव पावला ब्रह्म पूर्ण । त्यासी सगुणाची अवस्था कोण ।
तरी श्रीकृष्णप्रभा प्रकाशे चिद्धन । आत्मवस्तु संपूर्ण श्रीकृष्ण ॥८६॥
घृत थिजलें कां विघुरलें । परी घृतपणा नाहीं मुकलें ।
तेवीं सगुणनिर्गुणत्वें मुसावलें । परब्रह्म संचलें श्रीकृष्ण ॥८७॥
त्याज्य सगुण पूज्य निर्गुण । हेही दशा आरती जाण ।
ज्यासी ब्रह्मरुप तृणपाषाण । त्यासी त्याज्य सगुण कदा नव्हे ॥८८॥
एवं सगुण आणि निर्गुण । उद्धवासी समसमान ।
गुरुत्वें कृष्णीं प्रेम गहन । तो त्यागितां पूर्ण विव्हळता ॥८९॥
परी आज्ञा नुल्लंघवे सर्वथा । म्हणोनि निघावें बदरीतीर्था ।
तंव श्रीकृष्णासी सांडूनि जातां । परमावस्था उद्धवीं ॥८९०॥
उद्धव प्रयाण अवसरीं । लोळणी घाली पायांवरी ।
चरण आलिंगुनी हृदयीं धरी । तरी जावया दूरी धीर नव्हे ॥९१॥
मज एथोनि गेलिया आतां । मागुती न देखें श्रीकृष्णनाथा ।
तेणें अनिवार अवस्था । पाऊल सर्वथा न घालवे ॥९२॥
मी निवालों कृष्णचरणामृतीं । मज चाड नाहीं महातीर्थी ।
त्याही मज अदृष्टगतीं । अंतीं श्रीपति त्यागवी ॥९३॥
सप्रेम चळचळां कांपत । कंठ जाहला सद्गदित ।
बाष्पें क्षणक्षणां स्फुंदत । स्वेदरोमांचित उद्धव ॥९४॥
गमनालागीं अतिउद्यत । पायां लागोनि पर्हा जात ।
सवेंचि येऊनि पायां लागत । विगुंतलें चित्त हरिप्रेमीं ॥९५॥
पुढती नमन पुढती गमन । पुढती घाली लोटांगन ।
पुढती वंदी श्रीकृष्णचरण । सर्वथा जाण निघवेना ॥९६॥
देखोनि उद्धवाचा भावो । परमानंदें तुष्टला देवो ।
यासी माझ्या ठायीं अतिस्नेहो । गुरुत्वें पहा हो अनन्य ॥९७॥
कृपा उपजली यदुनायका । आपुले चरणींच्या पादुका ।
उद्धवासी दिधल्या देखा । तेणें निजमस्तका ठेविल्या ॥९८॥
पादुका ठेवितांचि शिरीं । मी जातों कृष्णापासूनि दूरी ।
हें नाठवे उद्धवाअंतरीं । ऐशियापरी प्रबोधिला ॥९९॥
पादुका ठेवितांचि माथां । स्वयें उपशमे अवस्था ।
नमस्कारोनि श्रीकृष्णनाथा । होय निघता तदाज्ञा ॥९००॥
त्रिवार करोनि प्रदक्षिणा । अवलोकूनि श्रीकृष्णवदना ।
नमस्कारोनि श्रीचरणा । उद्धव कृष्णाज्ञा निघाला ॥१॥;
तृतीयस्कंधींचें निरुपण । उद्धवासी विदुरदर्शन ।
दोघां पडिलें आलिंगन । कुशल संपूर्ण पूशिलें ॥२॥
तेथ सांगतां कृष्णनिधन । उद्धव नव्हेचि दीनवदन ।
तें विदुरासी कळलें चिह्न । हा ब्रह्मज्ञान पावला ॥३॥
मरता गुरु रडता चेला । दोंहीचा बोध वायां गेला ।
साच मानी जो या बोला । तोही ठकला निश्चित ॥४॥
यासी तुष्टली श्रीकृष्णकृपामूर्ती । निमाली मोहममतावृत्ती ।
पावला परमानंदप्राप्ती । स्वानंदस्थितीं डुल्लत ॥५॥
शब्दा नातळोनि बोल बोले । पृथ्वी नातळोनि सहजें चाले ।
असोनि नामरुपमेळें । नामरुपा नातळे हा एक ॥६॥
हा रसनेवीण सुरस चाखे । डोळ्यांवीण आपणपैं देखे ।
इंद्रियावीण सोलींव सुखें । निजात्मतोखें हा भोगी ॥७॥
निर्विकल्पनिजबोधेंसीं । त्यावरी भक्तिज्ञानवैराग्येंसीं ।
स्थिती देखोनि उद्धवापाशीं । विदुर मानसीं निवाला ॥८॥
मग तो विनवी उद्धवासी । तुज तुष्टला हृषीकेशी ।
तूं पावलासि ब्रह्मज्ञानासी । तें मज उपदेशीं सभाग्या ॥९॥
उद्धव म्हणे तुझें भाग्य धन्य । तुज अंतीं स्मरला श्रीकृष्ण ।
तुज सांगावया ब्रह्मज्ञान । मैत्रेयासी जाण आज्ञापिलें ॥९१०॥
कृष्ण मज जरी आज्ञा देता । तरी मी तत्काळ बोध करितों तत्त्वतां ।
तुज सद्गुरु परमार्था । जाण सर्वथा मैत्रेय ॥११॥
ऐकतां उद्धवाचें वचन । विदुर प्रेमें गहिंवरला पूर्ण ।
काय बोलिला आपण । सावधान अवधारा ॥१२॥
हें तृतीयस्कंधींचें निरुपण । प्रसंगें एथें आलें जाण ।
विदुर बोलिला अतिगहन । तेंचि वचन अवधारा ॥१३॥
(संमत श्लोक) -
क्वाहं कीटकवत्तुच्छ:, क्व च कारुण्यवारिधिः ।
तेनाहं स्मारितोऽस्म्यद्य, मुमुर्षुः केशवं यथा ॥१॥
विदुर म्हणे मी मशक । रंकांमाजीं अतिरंक ।
त्या मज स्मरे यदुनायक । कृपा अलोलिक दासांची ॥१४॥
नाठवीच देवकीवसुदेवांसी । नाठवीच बळिभद्रपांडवांसी ।
तो आठवी मज दासीपुत्रासी । हृषीकेशी कृपाळू ॥१५॥
जेवीं मरता स्मरे नारायण । तेवीं अंतीं मज स्मरला कृष्ण ।
यापरी भक्तप्रतिपाळू जाण । कृपासिंधु पूर्ण श्रीकृष्ण ॥१६॥
आशंका ॥ द्वारकेसी असतां श्रीकृष्ण । तैंचि उद्धवें केलें गमन ।
त्यासी प्रभासींचें कृष्णनिधन । म्हणाल संपूर्ण अदृश्य ॥१७॥
तरी उद्धवविदुरसंवादखूण । येचि अर्थीचें निरुपण ।
समूळ सांगेन कथन । तें सावधान अवधारा ॥१८॥
उद्धव जाता मार्गीं आपण । अवचितीं जाहली आठवण ।
न पाहतां कृष्णनिधन । मी कां गमन करितों हें ॥१९॥
श्रीकृष्णचरित्र अतिगोड । तें सांडूनि तीर्थी काय चाड ।
ऐसा विचार करुनि दृढ । श्रद्धेनें प्रौढ श्रद्धाळू ॥९२०॥
परतोनि कृष्णापाशीं जातां । तो मज राहों नेदी सर्वथा ।
कृष्णामागें कळों नेदितां । आला मागुता प्रभासेंसी ॥२१॥
तेथेंही राहोनियां गुप्त । पाहों लागला श्रीकृष्णचरित ।
तंव यादवकुळाचा घात । देखिला समस्त उद्धवें ॥२२॥
कुळ निर्दळूनि एकला । कृष्ण अश्वत्थातळीं बैसला ।
तेथ जराव्याधें बाण विंधिला । चरणीं लागला मृगशंका ॥२३॥
चरणीं लागतांचि घावो । थोर सुखें सुखावला देवो ।
कृतकार्य जाहलें निःसंदेहो । निजधामा पहा हो जावया ॥२४॥
बाण लागतां भलतेयांसी । घायें होती कासाविशी ।
ते दशा नाहीं श्रीकृष्णासी । देहत्व त्यासी अतिमिथ्या ॥२५॥
जेवीं घाय लागतां छायेसी । पुरुष नव्हे कासाविशी ।
तेवीं व्याधें विंधितां बाणेंसी । ग्लानी कृष्णासी असेना ॥२६॥
ते संधीं मैत्रेय आला । त्यासी ज्ञानोपदेश केला ।
ते काळीं विदुर आठवला । कृपा कळवळला श्रीकृष्ण ॥२७॥
आजी येथें विदुर असता । तरी मी ब्रह्मज्ञान उपदेशितों सर्वथा ।
मैत्रेया तुज सांगतों आतां । त्यासी तूं तत्त्वतां उपदेशीं ॥२८॥
पावोनि कृष्णगुह्यज्ञान । मैत्रेयासी परम सावधान ।
म्हणे कलियुग धन्य धन्य । ब्रह्मवादी जन बहुसाल होती ॥२९॥
"सर्वे ब्रह्म वदिष्यन्ति, सम्प्राप्ते च कलौ युगे ।
नैव तिष्ठन्ति मैत्रेय, शिश्नोदरपरायणाः" ॥२॥
वादकत्वें कलियुगाप्रती । बहुसाल ब्रह्मवादी होती ।
परी न राहती ब्रह्मस्थितीं । जाण निश्चितीं मैत्रेया ॥९३०॥
वदूनियां ब्रह्मज्ञान । होती शिश्नोदरपरायण ।
जिह्वा शिश्न जो आवरी संपूर्ण । त्यासीच ब्रह्मज्ञान कलियुगीं ॥३१॥
ऐकोनि मैत्रेयसंवादासी । उद्धव आला श्रीकृष्णापाशीं ।
प्रदक्षिणा करुनि त्यासी । मग पायांसी लागला ॥३२॥
ऐकून मैत्रेयाचें ज्ञान । देखोनि कृष्णाचें निर्याण ।
उद्धव निघाला आपण । तें ऐक लक्षण परीक्षिती ॥३३॥