श्राद्ध प्रकरणमें ब्राह्मण निमन्त्रित करनेकी विधि, निमन्त्रित ब्राह्मणके कर्तव्य, श्राद्धविधि, श्राद्धमें प्रशस्त पात्र, पितरोंकी प्रर्थना श्राद्धके दिन निशिद्ध कर्म, वृद्धिश्रद्धका विधान, श्राद्ध प्रकरणका उपसंहार
व्यास उवाच
गोमयेनोदकैर्भूमिं शोधायित्वा समाहितः ।
संनिपत्य द्विजान सर्वान साधुभिः संनिमन्त्रयेत ॥१॥
श्वो भविष्यति मे श्राद्धं पुर्वेद्दुरभिपुज्य च ।
असम्भवे परेद्युर्वा यथोर्क्तैर्लक्षर्णैर्युतान ॥२॥
तस्य ते पितरः श्रुत्वा श्राद्धकालमुपस्थितम ।
अन्योन्यं मनसा ध्यात्वा सम्पतन्ति मनोजवाः ॥३॥
ब्राह्मणैस्ते सहाश्नन्तिं पितरो ह्रान्तरिक्षगाः ।
वायुभुतास्तु तिष्ठन्ति भुक्त्वा यान्ति परां गतिम ॥४॥
आमन्त्रिताश्च ते विप्राः श्राद्धकाल उपस्थिते ।
वसेयुर्नियताः सर्वे ब्रह्माचर्यपरायणः ॥५॥
अक्रोधनोऽत्वरोमत्तः सत्यवादी समाहितः ।
भारं मैथुनमध्वानं श्राद्धकृद वर्जयेज्जपम ॥६॥
आमान्त्रितो ब्राह्मणो वा योऽन्यस्मै कुरुते क्षणम ।
स याति नरकं घोरं सुकरत्वं प्रयाति च ॥७॥
आमन्त्रयित्वा यो मोहादन्यं चामन्त्रयेद द्विजम ।
स तस्मादधिकः पापी विष्ठाकीटोऽभिजायते ॥८॥
श्राद्धे निमिन्त्रितो विप्रो मैथुनं योऽधिगच्छति ।
ब्रह्माहत्यामवाप्नोति तिर्यग्योनौ च जायते ॥९॥
निमन्त्रितस्तु यो विप्रो ह्याध्वानं याति दुर्मति ।
भवन्ति पितरस्तस्य तं मासं पांशुभोजनाः ॥१०॥
निमन्त्रितस्तु यः श्राद्धे प्रकृर्यात कलहं द्विजः ।
भवन्ति तस्यः तन्मस पितरो मलभोजनाः ॥११॥
तस्मान्निमन्त्रित श्रद्धे नियतात्मा भवेद द्विजः ।
आक्रोधन शौचपरः कर्ता चैव जितेन्द्रियः ॥१२॥
श्वोभुते दक्षिणा गत्वा दिशं दर्भान समाहितः ।
समुलानाहरेद वारि दक्षिणाग्रान सुनिर्मलान ॥१३॥
दक्षिणाप्रवणं स्निग्धं विभक्तं शुभलक्षणम ।
शुचिं देशं विविक्तं च गोमयेनोपलेपयेत ॥१४॥
नदीतीरेशु तीर्थेषु स्वभुमौ चैव सानुषु ।
विविक्तेषु च तुष्यन्ति द्त्तेन पित्तरः सदा ॥१५॥
पारक्ये भुमिभागे तु पितृणां नैव निर्वपते ।
स्वामीभिस्तद विहन्येत मोहाद्यत क्रियते नरैः ॥१६॥
अटव्याः पर्वता पुण्यास्तीर्थान्यायतानानि च ।
सर्वाण्यस्वामिकान्याहुर्न हि तेषु परिग्रहः ॥१७॥
तिलान प्रविकिरेत तत्र सवतो बन्धयेजजान ।
असुरोपहतं सवं तिलैः शुद्धत्यजेन वा ॥१८॥
ततोऽन्नं बहुसंस्कारं नैकव्यत्र्जनमच्युतम ।
चोष्यपेयसमृद्धं यथाशक्त्या प्रकल्पयेत ॥१९॥
ततो निवृत्ते मध्याहे लुप्तलोमनखान द्विजान
अभिगम्य यथामार्गं प्रयच्छेद दन्तधावनम ॥२०॥
तैलमभ्यत्र्जनं स्नानं स्नानीयं च पृथग्विधम ।
पात्रैरौदुम्बरैर्दद्यादं वैशवैदत्यपूर्वकम ॥२१॥
ततः स्नात्वा निवृत्तेभ्यं प्रत्युत्थाय कृतात्र्जालिः ।
पाद्यमाचमनीयं च सम्प्रयच्छेद यथाक्रमम ॥२२॥
ये चात्र विश्वेदेवानां विप्राः पुर्व निमन्त्रिताः ।
प्राडमुखान्यासनान्येषां त्रिदर्भोपहितानि च ॥२३॥
दक्षिणामुखयुक्तानि पितृणामासनानि च ।
दक्षिणाग्रेनकर्भाणि प्रेक्षितानि तिलोदकैः ॥२४॥
तेषुपवेशयेदेतानासनं स्पृश्य स दिजम ।
असध्वमिति संजल्पन आसनास्ते पृथक पृथक ॥२५॥
द्वौ दैवे प्रामुखौ पित्र्ये त्रयश्चोदण्डमुखास्तथा ।
एकैकं वा भवेत तत्र देवामातामहेष्वापि ॥२६॥
सत्क्रियां देशकालौ च शौच्रं ब्राह्मणसमप्दम ।
पंचैतान विस्तरौ हन्ति तस्मान्नेहेत विस्तरम ॥२७॥
अपि वा भोजयेदेकं ब्राह्मकं वेदपारगम ।
श्रुतशीलादिसम्पन्नमलक्षणविवर्जितम ॥२८॥
उद्धृत्य पात्रे चान्नं तत सर्वस्मात प्रकृतात पुनः ।
देवतायने चास्मै निवेद्यान्यत प्रवर्तयेत ॥२९॥
प्रस्येदग्नौ तदन्तं तु दद्यात वा ब्रह्माचारिणे ।
तस्मादेकमपि श्रेष्ठं विद्वांस भोजयेद द्विजम ॥३०॥
भिक्षुको ब्रह्माचारी वा भोजनर्थमुपस्थित ।
उपविष्टेषु यः श्राद्धे कामं तमापि भोजयेत ॥३१॥
अतिथिर्यस्य नाश्यन्ति न तच्छ्रद्धं प्रशस्यते ।
तस्मात प्रयत्नाच्छ्राद्धेषु पुज्या ह्रातिथयो द्विजैः ॥३२॥
आतिथ्यरहिते श्राद्धे भुत्र्जते ये द्विजातयः ।
काकयोनिं व्रजन्त्येते दाता चैव न संशयः ॥३३॥
हीनांगः पतितिः कुष्ठी व्रणी पुक्वसनास्तिकौ ।
कुक्कुटाः शुकरा श्वानो वर्ज्याः श्राद्धेषु दुरतः ॥३४॥
बीभत्सुमशुचिं नग्नं मत्तं ध्रुर्तं रजस्वलाम ।
नीलकाषायवसनं पाषण्डाश्च विवर्जयेत ॥३५॥
यत तत्र क्रियते कर्म पैतृकं ब्राह्मणान प्रति ।
तत्सर्वमेव कर्तव्यं वैश्वदैवत्यपर्वकम ॥३६॥
यथोपविष्टान सर्वास्तानलंकुर्याद विभुषणैः ।
स्तग्दमाभिः शिरोवेष्टैर्धूपवासोऽनुलेपनैः ॥३७॥
ततस्त्वावाहयेद देवान ब्राह्मणानामनुज्ञया ।
उदंमुखो यथान्यायं विश्वे देवास इत्युचा ॥३८॥
द्वे पवित्रे गुहीत्वाथ भाजने क्षलिते पुनः ।
शं नो देव्या जलं क्षित्वा यवोऽसीति यवांस्तथा ॥३९॥
या दिव्या इति मन्त्रेण हस्ते त्वर्घं विनिक्षिपेत ।
प्रदद्याद गन्धमाल्यानि धुपादिनि च शक्तितः ॥४०॥
अपसव्यं ततः कृत्वा पितृणां दक्षिणामुखः ।
आवाहनं ततः कुर्यादुशन्तस्त्वेत्यृचा बुधः ॥४१॥
आवाह्य तदनुज्ञातो जपेदा यन्तु नस्ततः ।
शं नो देव्योदकं पात्रे तिलोऽसीति तिलांस्तथा ॥४२॥
क्षित्त्वा चर्घ यथापुर्वं दत्वा हस्तेषु वै पुनः ।
संस्रवाश्च ततः सर्वान पात्रे कुर्यात समाहितः ।
पितृभ्यः स्थानमेतेन न्युब्जं पात्रं निधापयेत ॥४३॥
अग्नौ करिशःयेत्यादाय पृच्छत्यन्नं घृतप्लुतम ।
कुरुष्वेत्यभ्यनुज्ञातो जुहुयादुपवीतवान ॥४४॥
यज्ञोपवीतिना होमः कर्तव्यः कुशपाणिना ।
प्राचीनावीतिना पित्र्यं वैश्वदेवं तु होमवत ॥४५॥
दक्षिणं पातयेज्जानुं देवान परिचरण पुमान ।
पितृणां परिचर्यासु पातयेदितरं तथा ॥४६॥
सोमाय वै पितृमते स्वधा नम इति ब्रुवन ।
अग्नये कव्यवाहाय स्वधेति जुहुयात ततः ॥४७॥
अग्न्यभावे तु विप्रस्य पाणावेवोपपादयेत ।
महादेवान्तिके वाथ गोष्ठे वा सुस्माहितः ॥४८॥
ततस्तैरभ्यनुज्ञातो गत्वा वै दक्षिणां दिशम ।
गोमयेनोपिलप्योर्वीं स्थानं कृत्वा तु सैकतम ॥४९॥
मण्डलं चतुरस्रं वा दक्षिणावनतं शुभम ।
त्रिरुल्लिखेत तस्य मध्यं दर्भेणैकेन चैव हि ॥५०॥
ततः संस्तीर्य तत्स्थाने दर्भान वै दक्षिणाग्रकान ।
त्रीन पिण्डान निर्वपेत तत्र हविःशेषत समाहितः ॥५१॥
न्युप्य पिण्डस्तुं तं हस्तं निमृज्याल्लेपभागिनाम ।
तेषु दभेष्वथाचम्य त्रिरायम्ब शनैरसून ।
तदन्नं तु नमस्कूर्यात पितृनेव च मन्त्रवित ॥५२॥
उदकं निनयेच्छेषं शनैः पिण्डान्तिके पुनः ।
अवजिघ्रेच्च तान पिण्डान यथान्युत्पान समहितः ॥५३॥
अथ पिण्डावशिष्टान्नं विधिना भोजयेद द्विजन ।
मांसान्यपुपान विविधान दद्यात कृसरपायसम ॥५४॥
सूपशाकफलानीक्षुन पयो दधि घृतं मधु ।
अन्नं चैव यथाकामं विविधं भक्ष्यपेयकम ॥५५॥
यद यदिष्टं द्विजेन्द्राणां तत्सर्व विनिवेदयेत ।
धान्यास्तिलांश्च विविधान शर्करा विविधास्तथा ॥५६॥
उष्णमन्नं द्विजातिभ्यो दातव्यं श्रेय इच्छता ।
अन्यत्र फलमुलेभ्यः पानकेभ्यस्तथैव च ॥५७॥
नाश्रुणि पातयेज्जातु न कुप्येन्नानृतं वदेत ।
न पादेन स्पृशेदन्नं न चैतदवधुनयेत ॥५८॥
क्रोधेन चैव यद दत्तं यद भुक्तं त्वरया पुनः ।
यातुधाना विलम्पन्ति जल्पता चोपपादितम ॥५९॥
स्विन्नगात्रो न तिष्ठेत संनिधी तु द्विजन्मनाम ।
न चात्र श्यनेकाकादीन पक्षिनः प्रतिषेधयेत ।
तदरुपाः पितरस्तत्र समायान्ति बुभुक्षवः ॥६०॥
न दद्यात तत्र हस्तेन प्रत्यक्षलवणं तथा ।
न चायसेन पात्रेण न चैवाश्रद्धया पुनः ॥६१॥
कात्र्चनेन तु पात्रेण राजतौदुम्बरेण वा ।
दत्तमक्षयतां याति खंगेंन च विशेषतः ॥६२॥
पात्रे तु मृणमये यो वै श्राद्धे भोजयते पितृन ।
स याति नरकं घोरं भोक्ता चैव पुरोधसः ॥६३॥
न पक्त्यां विषमं दद्यान्न याचेन्न च दापयेत ।
याचिता दापिता दाता नरकान यान्ति दारुणान ॥६४॥
भुत्र्जीरन वाग्यताः शिष्टा न ब्रुयुः प्राकृतान गुणान ।
तावाद्भिःपितरोऽश्नन्ति यावन्नोक्ता हविर्गुणाः ॥६५॥
नाग्नासनोपविष्टस्तु भुत्र्जीत प्रथमं द्विजः ।
बहुनां पश्यतां सोऽज्ञः पक्त्यां हरति किल्बिषम ॥६६॥
न कित्र्चिद वर्जयेच्छ्राद्धे नियुक्तस्तु द्विजोत्तम ।
न मासं प्रतिषेधेन्त न चान्यस्यान्नमीक्षयेत ॥६७॥
यो नाश्नाति द्विजो मांस नियुक्तः पित्रुकर्माणि ।
स प्रेत्य पशुतां यति सम्भवानेकाविंशतिम ॥६८॥
स्वाध्यायं शावयेदेषां धर्मशास्त्राणि चैव हि ।
इतिहासपुराणानि श्राद्धकल्पांश्च शोभनान ॥६९॥
ततोऽन्नमुत्सृजेद भुक्ते अग्रतो विकिरन भुवि ।
पृष्टा तृप्ताः स्थ इत्येवं तृप्तानाचामयेत ततः ॥७०॥
आचान्ताननुजानीयादभिती रम्यतामिति ।
स्वधाऽस्त्व्ति च तं ब्रुयुर्ब्राह्माणास्तदनन्तरम ॥७१॥
ततो भुक्तवतां तेषामन्नशेषं निवेदयेत ।
यथा ब्रुयुस्तथा कुर्यादनुज्ञातस्तु वै द्विजैः ॥७२॥
पित्र्ये स्वदितमित्येव वाष्ठ गोष्ठेषु सूनुतम ।
सम्पन्नमित्यभ्युदये दैवे रोचत इत्यपि ॥७३॥
विसृज्य ब्राह्मणांस्तान वै दैवपुर्वं तु वाग्यतः ।
दक्षिणां दिशामाकांक्षण याचेतेमान वरान पितृन ॥७४॥
दातारो नोऽभिवधन्तां वेदाः संततिरेव च ।
श्रद्धाच नो मा व्यगमद बहुदेयं न नोऽस्त्विति ॥७५॥
पिण्डास्तु गोऽजाविप्रेभ्यो दद्यादग्नी जलेऽपी वा ।
मध्यमं तु ततः पिण्डमद्यात पत्नी सुतार्थिनी ॥७६॥
प्रक्षाल्य हस्तावाचम्य ज्ञातीन शेषेण तोषयेत ।
ज्ञातिष्वपि च तुष्टेषु स्वान भृत्यान भोजयेत ततः ।
पश्चत स्वयं च पत्नीभिः शेषमन्नं समचरेत ॥७७॥
नोद्वासयेत तदुच्छिष्टं यावन्नास्तंगतो रविः ।
ब्रह्माचारी भवेतां तु दम्पती रजनीं तु ताम ॥७८॥
दत्वा श्राद्धं तथा भुक्त्वा सेवते यस्तु मैथुनम ।
महारौरवामासद्य कीटयोनिं व्रजेत पुनः ॥७९॥
शुचिरक्रोधनः शान्तः सत्यवदी समहितः ।
स्वध्ययं च तथाध्वानं कर्ता भोक्ताः च वर्जयेत ॥८०॥
श्राद्धं भुक्त्वा परश्राद्धं भुत्र्चते ये द्विजातयः ।
महापातिकिभिस्तुल्या यान्ति ते नरकान बहुनु ॥८१॥
एष वे विहितः सम्यकः श्राद्धकल्पः सनातनः ।
आमेन वर्तयेन्नित्यमुदसीनोऽथ तत्ववित ॥८२॥
अनग्निरध्वगो वापि तथैव व्यसनन्वितः ।
आमश्राद्धं द्विजः कुर्याद विधिज्ञः श्रद्धयान्वितः ।
तेनाग्नौकरणं कुर्यात पिण्डांस्तेनैव निर्वपेत ॥८३॥
योऽनेन विधिना श्राद्धं कुर्यात संयतमानसः ।
व्यपेतकल्मषो नित्यं योगिनां वर्तते पदम ॥८४॥
तस्मात सर्वप्रयत्नेने श्राद्धं कुर्याद द्विजोत्तमः ।
आराधितो भवेदीशस्तेन सम्यक सनातनः ॥८५॥
अपि मुलैर्फलैर्वापि प्रकुर्यान्निर्धनो द्विजः ।
तिलोदकैस्तर्पयेद वा पितृन स्नात्वा समाहित ॥८६॥
न जीवात्पितृको दद्याद्धोमान्तं चाभिधीयते ।
येषा वापि पिता दद्यात तेषां चैके प्रचक्षते ॥८७॥
पिता पितामहश्चैव तथैव प्रतितामहः ।
यो यस्य म्रियते तस्मैं देयं नान्यस्य तेन तु ॥८८॥
भोजयेद वपि जीवन्तं यथाकामं यु भक्तितः ।
न जीवन्तमतिक्रम्य ददाति श्रुयते श्रुति ॥८९॥
द्वायामुष्यायणिको दद्याद बीजिक्षेत्रिकियोः समम ।
रिक्थादर्धं समदद्यान्नियोगोत्पादितो यादि ॥९०॥
अनियुक्तः सुतो यश्च शुक्लतो जायते त्विह ।
प्रदद्यह बीजिने पीन्डं क्षेत्रिणे तु ततोऽन्यथा ॥९१॥
द्वौ पिण्डौ निर्वेपेत तभ्यां क्षेत्रिणें बीजिने तथा ।
कीर्तयेदथ चैकास्मिन बीजिनं क्षेत्रिणं ततः ॥९२॥
मृताहानि तु कर्तव्यामेकोद्दिष्टं विधानतः ।
अशौचे स्वे परिक्षीणे काम्यं वे कामतः पुनः ॥९३॥
पुर्वाह्णे चैव कर्तव्यं श्राद्धमभ्युदयार्थिना ।
देववत्सर्वमेव स्याद यवैः कर्या तिलक्रिया ॥९४॥
दर्भाश्च ऋज्यवः कर्या युग्मान वै भोजयेद द्विजान ।
नान्दीमुखास्तु पितरः प्रीयन्तामिति वाचयेत ॥९५॥
मातृश्राद्धं तु पुर्वं स्यात पितृणां स्यादनन्तरम ।
ततो मातामहानां तु वृद्धों श्राद्धत्रयं स्मृतम ॥९६॥
देवपुर्ण प्रदद्याद वै न कुर्यादप्रदक्षिणम ।
प्राडमुखो निर्वपेत पिण्डानुपवीती समाहितः ॥९७॥
पुर्वं तु मातरः पुज्या भक्त्या वै सगणेश्वराः ।
स्थण्डिलेषु विचित्रेषु प्रतिमासु द्विजातिषु ॥९८॥
पुष्पैर्धुपैश्च नैवेद्यैर्गन्धाद्यैर्भूषणैरपि ।
पुजायित्वा मातृगणं कुर्याच्छ्राद्धत्रयं बुधः ॥९९॥
अकृत्वा मातृयागं तु यः श्राद्धं परिवेषयेत ।
तस्य क्रोधसमाविष्टा हिंसामिच्छान्ति मातरः ॥१००॥
इति श्रीकूर्मपुराणे षटसाहस्त्रयां संहितायामुपरिविभागे द्वाविंशोऽध्यायः ॥२२॥