तीर्थमाहात्म्य प्रकरणमें प्रयाम, गया, एकाम्र तथा पुष्कर आदि विविध तीर्थोंकी महिमका वर्णन, सप्तसारस्वत तीर्थके वर्णनमें शिवभक्त मंकणक मुनिका आख्यान
ऋषय ऊचुः
तीर्थानि यानि लोकेऽस्मिन विश्रुतानि महान्ति च ।
तानि त्वं कथयास्माकं रोमहर्षण साम्प्रतम ॥१॥
रोमहर्षण उवाच
श्रृणुध्वं कथयिष्येऽहं तीर्थानि विविधानि च ।
कथितानि पुराणेषु मुनिभिर्ब्रह्मावादिभिः ॥२॥
यत्र स्नानं जपो होमः श्राद्धदानादिकं कृतम ।
एकैकशो मुनिश्रेष्ठोः पुनात्यासप्तमं कुलम ।
पंत्र्चयोजनाविस्तीर्णां ब्रह्माणः परमेष्ठिनः ॥४॥
अन्यच्च तीर्थप्रवरं कुरुणां देववन्दितम ।
ऋषीणामाश्रमैर्जुष्टं सर्वपापविशोधनम ॥५॥
तत्र स्नात्वा विशुद्धात्मा दम्भमात्सर्यवर्जितः ।
ददाति यत्किच्चिदपि पुनात्युभयतः कुलम ॥६॥
गयातीर्थं परं गुह्मां पितृणा चातिवल्लभम ।
कृत्वा पिण्डप्रदानं तु न भुयो जायते नरः ॥७॥
सकृद गयाभिगमनं कृत्वा पिण्डं ददाति यः ।
तारिताः पितरस्तेन यास्यन्ति परमां गतिम ॥८॥
तत्र लोकहितार्थाय रुद्रेण परमात्मना ।
शिलातले पदं न्यस्तं तत्र पितृन प्रसादयेत ॥९॥
गयाऽभिगमनं कर्तुं यः शक्तो नाभिगच्छति ।
शोचन्ति पितरस्तं वै वृथा तस्य परिश्रमः ॥१०॥
गायन्ति पितरो गाथाः कीर्तयान्ति महर्षयः ।
गयां यास्यति य कश्चित सोऽस्मान संतरयिष्याति ॥११॥
यदि स्यात पातकोपतेः स्वधर्मरतिवर्जितः ।
गयां यास्यति वंश्यो यः सोऽस्मान संतारयिष्यति ॥१२॥
एष्टव्या बहवः पुत्राः शीलवन्तो गुणान्विताः ।
तेषां तु समवेतानां यद्येकोऽपि गयां व्रजेत ॥१३॥
तस्मात सर्वप्रयत्नेन ब्राह्मणस्तु विशेषतः ।
प्रदद्याद विधिवत पिण्डान गयां गत्वा समाहितः ॥१४॥
धन्यास्तु खलु ते मर्त्या गयायां पिण्डदायिनः ।
कुलान्युभयतः सप्त समुद्धत्याप्नुयात परम ॥१५॥
अन्यच्च तीर्थप्रवरं सिद्धावासमुदाहृतम ।
प्रभासमिति विख्यातं यत्रास्ते भगवान भवः ॥१६॥
तत्र स्नानं तपः श्राद्धं ब्राह्मणानां च पुजनम ।
कृत्वा लोकमवाप्नोति ब्रह्माणोऽक्षय्यमुत्तमम ॥१७॥
तीर्थं त्रैयम्बकं नाम सर्वदेवनमस्कृतम ।
पुजयित्वा तत्र रुद्रं ज्योतिष्टोमफलं लभेत ॥१८॥
सुवर्णाक्षं महादेवं समभ्यर्च्य कपर्दिनम ।
ब्राह्मणान पूजयित्वा तु गाणपत्यं लभेद ध्रुवम ॥१९॥
सोमेश्वरं तीर्थवरं रुद्रस्य परमेष्ठिनः ।
सर्वव्याधिहरं पुण्यं रुद्रसालोक्यकारणम ॥२०॥
तीर्थानां परमं तीर्थ विजयं नाम शोभनम ।
तत्र लिंग महेशस्य विजयं नाम विश्रुतम ॥२१॥
षण्ममासान नियताहारो ब्रह्माचारी समाहितः ।
उषित्वा तत्र विप्रेन्द्रा यास्यान्ति परमं पदम ॥२२॥
अन्यच्च तीर्थप्रवरं पूर्वदेशे सुशोभनम ।
एकाम्रं देवदेवस्य गाणपत्यफलप्रदम ॥२३॥
दत्वात्र शिवभक्तानां किंत्रिच्छश्वन्महीं शुभाम ।
सार्वभौमो भवेद राजा मुमुक्षुर्मोक्षमाप्नुयात ॥२४॥
महानदीजलं पुण्यं सर्वपापविनाशनम ।
ग्रहणे समुपस्पृश्य मुच्यते सर्वपातकैः ॥२५॥
अन्या च विरजा नाम नदी त्रैलोक्यविश्रुता ।
तस्या स्नात्वा नरो विप्रा ब्रह्मालोके महीयते ॥२६॥
तीर्थं नारायणस्यान्यन्नाम्रा तु पुरुशोत्तमम ।
तत्र नारायणः श्रीमानास्ते परमपुरुषः ॥२७॥
पुजयित्वा परं विष्णुं स्नात्वा तत्र द्विजोत्तमः ।
ब्राह्मणान पूजयित्वा तु विष्णुलोकमवाप्नुयात ॥२८॥
तीर्थानां परमं तीर्थ गोकर्णं नाम विश्रुतमः ।
सर्वपापहरं शम्भोर्निवासः परमेष्ठिनः ॥२९॥
दृष्टा लिंग तु देवस्य गोकर्णेश्वरमुत्तमम ।
ईप्सिताँल्लभते कामान रुद्रस्य दयितो भवेत ॥३०॥
उत्तरं चापि गोकर्णं लिंग देवस्य शुलिनः ।
महादेवस्यार्चयित्वा शिवसायुज्यमाप्नुयात ॥३१॥
तत्र देवो महादेवः स्थाणुरित्याभिविश्रुतः ।
तं दृष्टा सर्वपापेभ्यो मुच्यते तत्क्षणान्नरः ॥३२॥
अन्यत कुब्जाम्रमतुलं स्थानं विष्णोर्महात्मनः ।
सम्पुज्य पुरुषं विष्णुं श्वेतद्वीपे महीयते ॥३३॥
यत्र नारायणो देवो रुद्रेण त्रिपुरारिणा ।
कृत्वा यज्ञस्य मथनं दक्षस्य तु विसर्जितः ॥३४॥
समन्ताद योजदं क्षेत्रं सिद्धर्शिगणवन्दितम ।
पुण्यमायतनं विष्णोस्तत्रास्ते पुरुषोत्तमः ॥३५॥
अन्यत कोकामुखं विष्णोस्तीर्थमदभुतकर्मणः ।
मृतोऽत्र पातकैर्मुक्तो विष्णुसारुप्यमाप्नुयात ॥३६॥
शालग्रामं महातीर्थं विष्णोः प्रीतिविवर्धनम ।
प्राणास्तत्र नरस्त्यक्त्वा हृषीकेशं प्रपश्यति ॥३७॥
अश्वतीर्थमिति ख्यातं सिद्धावांस सुपावनम ।
आस्ते हयशिरा नित्यं तत्र नारायणः स्वयम ॥३८॥
तीर्थं त्रैलोक्यविख्यातं ब्रह्माणः परमेष्ठिनः ।
पुष्करं सर्वपापघ्रं मृतानां ब्रह्मालोकदम ॥३९॥
मनसा संस्मरेद यस्तु पुष्करं वै द्विजोत्तमः ।
पुयते पातकैः सर्वैः शक्रेण सह मोदते ॥४०॥
तत्र देवाः सगन्धर्वाः सयक्षोरगराक्षसाः ।
उपासते सिद्धसंघा ब्रह्माणं पद्मसम्भवम ॥४१॥
तत्र स्नात्वा भवेच्छुद्धो ब्रह्माणां परमेष्ठिनम ।
पुजयित्वा द्विजवरान ब्रह्माणां सम्प्रपश्यति ॥४२॥
तत्राभिगम्य देवेशं पुरुहुतमनिन्दितम ।
सुरुपो जायते मर्त्यः सर्वान काम नवाप्नुयात ॥४३॥
सप्तसारस्वतं तीर्थं ब्रह्माद्यैः सेवितं परम ।
पुजयित्वा तत्र रुद्रमश्वमेधफलं लभेत ॥४४॥
यत्र मंकणको रुद्रं प्रपन्नः परमेश्वरम ।
आराधयामास हरं पंचाक्षरपरायणः ॥४५॥
नमः शिवायेति मुनिः जपन पंत्र्चाक्षरं परम ।
आराधयामास शिवं तपसा गोवृषध्वजम ॥४६॥
प्रजज्वालाथ तपसा मुनिर्मकंणकस्तदा ।
ननर्त हर्षवेगेन ज्ञात्वा रुद्रं समागतम ॥४७॥
तं प्राह भगवान रुद्रः किमर्थः नर्तितं त्वया ।
दृष्टापि देवमीशानं नृत्याति स्म पुनः पुनः ॥४८॥
सोऽन्वीक्ष्य भगवानीशः सगर्व गर्वशान्तये ।
स्वकं देहं विदार्यास्मै भस्मराशिमदर्शयत ॥४९॥
पश्येमं मच्छरीरोत्थं भस्मराशिं द्विजोत्तम ।
माह्मात्म्यमेतत तपसस्त्वाद्वशोऽन्योऽपि विद्यते ॥५०॥
यत सगर्वं हि भवता नर्त्तितं मुनिपुंगव ।
न युक्तं तापसस्यैतत त्वत्तोऽप्यत्राधिको ह्राहम ॥५१॥
इत्याभाष्य मुनिश्रेष्ठं स रुद्रः किल विश्वदृक ।
आस्थाय परमं भावं ननर्त जगतो हरः ॥५२॥
सहस्त्रशीर्षा भुत्वा सहस्त्राक्षाः सहस्त्रपात ।
दंष्ट्राकरालवदनो ज्वालामालीः भयंकरः ॥५३॥
सोऽन्वाश्यदशेषस्य पार्श्वे तस्य त्रिशुलिनः ।
विशाललोचनामेकां देवी चारुविलासिनीम ।
सुर्यायुतसमप्रख्यां प्रसन्नवदनां शिवाम ॥५४॥
सस्मितं प्रेक्ष्यं विश्वेशं तिष्ठन्तीममितद्युतिम ।
दृष्टा संत्रस्तहृदयो वेपमानो मुनीश्वरः ।
ननाम शिरसा रुद्रं रुद्राध्यायं जपन वशी ॥५५॥
प्रसन्नो भगवानीशस्त्र्यम्बको भक्तवत्सलः ।
पुर्ववेषं स जग्राह देवी चान्तर्हिताभवत ॥५६॥
आलिंग भक्तं प्रणतं देवदेवः स्वयं शिवः ।
न भेतव्यं त्वया वत्स प्राह किं ते ददाम्यहम ॥५७॥
प्रणम्य मुर्ध्ना गिरिशं हरं त्रिपुरसुदनम ।
विज्ञापयामास तदा हृष्टा प्रष्टुमना मुनिः ॥५८॥
नमोऽस्तु ते महादेव महेश्वर नमोऽस्तु ते ।
किमेतद भगवदरुपं सुघोरं विश्वतोमुखम ॥५९॥
का च सा भगवत्पार्श्वे राजमाना व्यवस्थिता ।
अन्तर्हितेव सहसा सर्वमिच्छामि वेदितुम ॥६०॥
इत्युक्ते व्याजहारेमं तथा मंकणकं हरः ।
महेशः स्वात्मनो योगं देवीं च त्रिपुरानलः ॥६१॥
अहं सहस्त्रनयनः सर्वात्मा सर्वतोमुखः ।
दाहक सर्वपापानां कालः कालकरो हरः ॥६२॥
मयैव प्रेर्यते कृत्स्नं चेतनाचेतनात्मकम ।
सोऽन्तर्यामी स पुरुषो ह्राहं वै पुरुषोत्तमः ॥६३॥
तस्य सा परमा माया प्रकृतिस्त्रिगुणात्मिका ।
प्रोच्यते मुनिभिः शक्तिर्जद्योनिः सनातनी ॥६४॥
स एष मायया विश्वं व्यामोहयति विश्वववित ।
नारायणः परोऽव्यक्तो मायारुप इति श्रुतिः ॥६५॥
एवमेतज्जगत सर्वं सर्वदा स्थापयाम्यहम ।
योजयामि प्रकृत्याहं पुरुषं पंचविशंकम ॥६६॥
तथा वै संगतो देवः कुटस्थः सर्वगोऽमलः ।
सृजत्यशेषमेवेदं स्वमुर्तः प्रकृतेरजः ॥६७॥
स देवो भगवान ब्रह्मा विश्वरुपः पितामहः ।
तवैतत कथितं सम्यकं स्त्रष्ट्रत्वं परमात्मनः ॥६८॥
एकोऽहं भगवान कालो ह्रानादिश्चान्तकृद विभुः ।
समास्थायं परं भावं प्रोक्तो रुद्रो मनीषिभिः ॥६९॥
मम वै सापरा शक्तिर्देवो विद्येति विश्रुता ।
दृष्टा हि भवता नुनं विद्यादेहस्त्वहं ततः ॥७०॥
एवमेतानि तत्वानि प्रधानपुरुषेश्वराः ।
विष्णुर्ब्रह्मा च भगवान रुद्रः काल इति श्रुतिः ॥७१॥
त्रयमेतदनाद्यन्तं ब्रह्माण्येव व्यवस्थितम ।
तदात्मकं तदव्यक्तं तदक्षरमिति श्रुतिः ॥७२॥
आत्मानन्दपरं तत्त्वं चिन्मात्रं परमं पदम ।
आकाशं निष्कलं ब्रह्मा तस्मादन्यन्न विद्यते ॥७३॥
एवं विज्ञाय भवता भक्तियोगाश्रयेण तु ।
सम्पुज्यो वन्दनीयोऽहं ततस्तं पश्य शाश्वतम ॥७४॥
एतावदुक्त्वा भगवात्र्जगामादर्शनं हरः ।
तत्रैव भक्तियोगेन रुद्रमाराधनन्मुनिः ॥७५॥
एतत पवित्रमतुलं तीर्थं ब्रह्मार्षिसेवितम ।
संसेव्यं ब्राह्मणो विद्वान मुच्यते सर्वपातकैः ॥७६॥
इति श्रीकूर्मपुराणे षटसाहस्त्रयां संहितायामुपरिविभागे चतुस्त्रिशोऽध्यायः ॥३४॥