तीर्थमाहात्म्य वर्णनके प्रसंगमें नर्मदाके तटवर्ती तीर्थोंका विस्तारसे वर्णन
मार्कण्डेय उवाच
नर्मदा सरिता श्रेष्ठा सर्वपापविनाशिनी ।
मुनिभिः कथिता पुर्वमीश्वरेण स्वयम्भुवा ॥१॥
मुनिभिः संस्तुता ह्रोषा नर्मदा प्रवरा नदी ।
रुद्रगात्राद विनिष्क्रान्ता लोकानां हितकाम्यया ॥२॥
सर्वपापहरा नित्यं सर्वदेवनमस्कृता ।
संस्तुता देवगन्धर्वैरप्सरोभिस्तथैव च ॥३॥
उत्तरे चैव तत्कूले तीर्थ त्रैलोक्यविश्रुतम ।
नाम्रा भद्रेश्वरं पुण्यं सर्वपापहरं शुभम ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन दैवतैः सह मोदते ॥४॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र तीर्थमाम्रातके श्वरम ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन गोसहस्त्रफलं लभेत ॥५॥
ततोऽगंरेश्वरं गच्छेन्नियतो नियताशनः ।
सर्वपापविशुद्धात्मा रुद्रलोके महीयते ॥६॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र केदारं नाम पुण्यदम ।
तत्र स्नात्वोदकं कृत्वा सर्वान कामानवाप्नुयात ॥७॥
पिप्पलेशं ततो गच्छेत सर्वपापविनाशनम ।
तत्र स्नात्वा महाराज रुद्रलोके महीयते ॥८॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र विमलेश्वरमुत्तमम ।
तत्र प्राणान परित्यज्य रुद्रलोकमवाप्नुयात ॥९॥
ततः पुष्करिणीं गच्छेत स्नानं तत्र समाचरेत ।
स्नातमात्रो नरस्त्रत्र इन्द्रस्यार्धासनं लभेत ॥१०॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र शुलभेदमिति श्रुतम ।
तत्र स्नात्वार्चयेद देवं गोसहस्त्रफलं लभेत ॥११॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र बलितीर्थमनुत्तमम ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन सिंहासनपतर्भवेत ॥१२॥
शक्रतीर्थ ततो गच्छेत कुले चैव तु दक्षिणे ।
उपोष्य रजनीमेका स्नानं कृत्वा यथाविधि ॥१३॥
आराधयेन्महायोगं देवं नारायणं हरिम ।
गोसहस्त्रफलं प्राप्य विष्णुलोकं स गच्छति ॥१४॥
ऋषितीर्थं ततो गत्वा सर्वपापहरं नृणाम ।
स्नातमात्रो नरस्तत्र शिवलोके महीयते ॥१५॥
नारदस्य तु तत्रैव तीर्थं परमशोभनम ।
स्नातमात्रो नरस्तत्र गोसहस्त्रफलं लभेत ॥१६॥
यत्र तप्तं तपः पुर्व नारदेन सुरर्षिणा ।
प्रीतस्तस्य ददौ योगं देवदेवो महेश्वरः ॥१७॥
ब्रह्माणा निर्मितं लिंग ब्रह्मोश्वरमिति श्रुतम ।
यत्र स्नात्वा नरो राजन ब्रह्मालोके महीयते ॥१८॥
ऋणतीर्थ ततो गच्छेत स ऋणान्मुच्यते ध्रुवम ।
महेश्वरंक ततो गच्छेत पर्याप्तं जन्मनः फलम ॥१९॥
भीमेश्वरं ततो गच्छेत सर्वव्याधिविनाशनम ।
स्नातमात्रो नरस्तत्र सर्वदुःखैः प्रमुच्यते ॥२०॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र पिंगलेश्वरमुत्तमम ।
अहोरात्रोपवासेन त्रिरात्रफलमाप्नुयात ॥२१॥
तस्मिंस्तीर्थे तु राजेन्द्र कपिलं यः प्रयच्छति ।
यावान्ति तस्या रोमाणि तत्प्रसुतिकुलेषु च ।
तावद वर्षसहस्त्राणि रुद्रलोके महीयते ॥२२॥
यस्तु प्राणपरित्यागं कुर्यात तत्र नराधिप ।
अक्षयं मोदते कालं यावचन्द्रदिवाकरौ ॥२३॥
नर्मदातटमाश्रित्य तिष्ठन्ते ये तु मानवाः ।
ते मृताः स्वर्गमायान्ति सन्तः सुकृतिनो यथा ॥२४॥
ततो दीप्तेश्वरं गच्छेद व्यासतीर्थ ततोवनम ।
निवर्तिता पुरा तत्र व्यासभीता महानदी ।
हुंकारिता तु व्यासेन दक्षिणेन ततो गता ॥२५॥
प्रदक्षिणं तु यः कुर्यात तस्मिस्तीर्थं युधिष्ठिर ।
प्रीतस्तस्य भवेद व्यासो वात्र्छितं लभते फलम ॥२६॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र इक्षुनद्यास्तु संगमम ।
त्रैलोक्यविश्रुतं पुण्यं तत्र संनिहितः शिवः ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन गाणपत्यमवाप्नुयात ॥२७॥
स्कन्दतीर्थं ततो गच्छेत सर्वपापप्रणाशनम ।
आनन्मनः कृतं पापं स्नातस्तीव्रं व्यपोहति ॥२८॥
तत्र देवाः सगन्धर्वा भवात्मजमनुत्तमम ।
उपासते महात्मानंस्कन्दं शक्तिधरं प्रभुम ॥२९॥
ततो गच्छेदागिंरसं स्नानं तत्र समाचरेत ।
गोसहस्त्रफलं प्राप्यं रुद्रलोकं स गच्छति ॥३०॥
अंगिरा यत्र देवेशं ब्रह्मापुत्रो वृषध्वजम ।
तपसाराध्य विश्वेशं लब्धवान योगमुत्तमम ॥३१॥
कुशतीर्थं ततो गच्छेत सर्वपापप्रणाशनम ।
स्नानं तत्र प्रकुर्वीत अश्वमेधफलं लभेत ॥३२॥
कोटितीर्थं ततो गच्छेत सर्वपापप्रणाशनम ।
तत्र स्नात्वा नरो राज्यं लभते नात्र संशयः ॥३३॥
चन्द्रभागां ततो गच्छेत स्नान तत्र समाचरेत ।
स्नातमात्रो नरस्तत्र सोमलोके महीयते ॥३४॥
नर्मदादक्षिणे कुले संगमेश्वरमुत्तमम ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन सर्वयज्ञफलं लभेत ॥३५॥
नर्मदायोत्तरे कुले तीर्थं परमशोभनम ।
आदित्यायतनं रम्यमीश्वरेण तु भाषितम ॥३६॥
तत्र स्नात्वा तु राजेन्द्र दत्वा दानं तु शक्तिताः ।
तस्य तीर्थप्रभावेण लभते चाक्षयं फलम ॥३७॥
दरिद्रा व्याधिता ये तु ये च दुष्कृतकारिणः ।
मुच्यन्ते सर्वपापेभ्यः सुर्यलोकं प्रयान्ति च ॥३८॥
मार्गेश्वरं ततो गच्छेत स्नानं तत्र समाचरेत ।
स्नातमात्रो नरस्तत्र स्वर्गलोकमवाप्नुयात ॥३९॥
ततः पश्चिमतो गच्छेन्मरुदालयमुत्तमम ।
तत्र स्नात्वा तु राजेन्द्र शुचिर्भूत्वा प्रयत्नतः ॥४०॥
कात्र्चनं तु द्विजो दद्याद यथाविभवविस्तरम ।
पुष्पकेण विमानेन वायुलोकं स गच्छति ॥४१॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र अहल्यातीर्थमुत्तमम ।
स्नानमात्रादप्सरोभिर्मोदते कालमक्षयम ॥४२॥
चैत्रमासे तु सम्प्राप्ते शुक्लपक्षे त्रयोदशी ।
कामदेवदिने तस्मिन्नहल्यां यस्तुक पुजयेत ॥४३॥
यत्र तत्र नरोप्तन्नो वरस्तत्र प्रियो भवेत ।
स्त्रीवल्लभो भवेच्छ्रीमान कामदेव इवापरः ॥४४॥
अयोध्यां तु समासाद्य तीर्थं शक्रस्य विश्रुतम ।
स्नातामात्रो नरस्तत्र गोसहस्त्रफलं लभेत ॥४५॥
सोमतीर्थं ततो गच्छेत स्नानं तत्र समाचरेत ।
स्नातमात्रो नरस्तत्र सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥४६॥
सोमग्रहे तु राजेन्द्र पापक्षयकरं भवेत ।
त्रैलोक्यविश्रुतं राजनं सोमतीर्थं महाफलम ॥४७॥
यस्तु चान्द्रायणं कुर्यात तत्र तीर्थे समाहितः ।
सर्वपापविशुद्धात्मा सोमलोकं स गच्छति ॥४८॥
अग्निप्रवेशं यः कुर्यात सोमतीर्थे नराधिप ।
जले चानशनं वापि नासौ मर्त्योऽभिजायते ॥४९॥
स्तम्भतीर्थे ततो गच्छेत स्नानं तत्र समाचरेत ।
स्नातमात्रो नरस्तत्र सोमलोके महीयते ॥५०॥
ततो गच्चेत राजेन्द्र विष्णुतीर्थमनुत्तमम ।
योधनीपुरमाख्यातं विष्णोः स्थानमनुत्तमम ॥५१॥
असुरा योधितास्तत्र वासुदेवेन कोटिशः ।
तत्र तीर्थ समुत्पन्नं विष्णुश्रीको भवेदिह ।
अहोरात्रोपवासेन ब्रह्माहत्यां व्यपोहति ॥५२॥
नर्मदादक्षिणे कुले तीर्थं परमशोभनम ।
कामतीर्थिमिति ख्यातं यत्र कामोऽर्चयद भवम ॥५३॥
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा उपवासपरायणः ।
कुसुमायुधरुपेण रुद्रलोके महीयते ॥५४॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र ब्रह्मातीर्थमनुत्तमम ।
उमाहकमिति ख्यातं तत्र संतर्पयेत पितृन ॥५५॥
पौर्णमास्याममावास्यां श्राद्धं कुर्याद यथाविधि ।
गजरुपा शिला तत्र तोयमध्ये व्यवस्थिता ॥५६॥
तस्मिस्तु दापयेत पिण्डान वैशाख्यां तु विशेषतः ।
स्नात्वा समाहितमना दम्भमात्सर्यवर्जितः ।
तृप्यन्ति पितरस्तस्य यावत तिष्ठति मेदिनी ॥५७॥
सिद्धेश्वरं ततो गच्छेत स्नानं तत्र समाचरेत ।
स्नातमात्रो नरस्तत्र गाणपत्यपदं लभेत ॥५८॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र लिंगो यत्र जनार्दनः ।
तत्र स्नात्वा तु राजेन्द्र विष्णुलोकं महीयते ॥५९॥
यत्र नारायणो देवो मुनीनां भावितात्मनाम ।
स्वात्मानं दर्शयामास लिंगं तत परमं पदम ॥६०॥
अंगोंलं तु ततो गच्छेत सर्वपापविनाशनम ।
स्नानं दानं च तत्रैव ब्रहमणानां च भोजनम ।
पिण्डप्रदानं च कृतं प्रेत्यानन्तफलप्रदम ॥६१॥
त्रैयम्बकेन तोयेन यश्चरुं श्रपयेत ततः ।
अंकोलमुले दद्याच्च पिंण्डाश्चैव यथाविधि ।
तारिताः पितरस्तेन तृप्यन्त्याचन्द्रतारकम ॥६२॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र तापसेश्वरमुत्तमम ।
तत्र स्नात्वा तु राजेन्द्र प्राप्नुयात तपसः फलम ॥६३॥
शुक्लतीर्थं ततो गच्छेत सर्वपापविनाशनम ।
नास्ति तेन समं तीर्थं नर्मदायां युधिष्ठिरं ॥६४॥
दर्शनात स्पर्शनात तस्य स्नानदानतपोजपात ।
होमाच्चैवोपवासाच्च शुक्लतीर्थे महत फलम ॥६५॥
योजनं तत स्मृतं क्षेत्रं देवगन्धर्वसेवितम ।
शुक्लतीर्थामिति ख्यातं सर्वपापविनाशनम ॥६६॥
पादपाग्रेण दृष्टेन ब्रह्माहत्यां व्यपोहति ।
देव्या सह सदा भर्गस्तत्र तिष्ठति शंकरः ॥६७॥
कृष्णपक्षे चतुर्दश्यां वैशाखे मासि सुव्रत ।
कैलासाच्चाभिनिष्क्रम्य तत्र संनिहितो हरः ॥६८॥
देवदानवगन्धर्वाः सिद्धविद्याधरास्तथा ।
गणाश्चाप्सरसां नागास्तत्र तिष्ठन्ति पुंगव ॥६९॥
रजकेन यथा वस्त्रं शुक्लं भवति वारिणा ।
आजन्मनि कृतं पापं शुक्लतीर्थे व्यपोहति ।
स्नानं दानं तपः श्राद्धमनन्तं तत्र दृश्यते ॥७०॥
शुक्लतीर्थात परं तीर्थं न भुतं भविष्यति ।
पुर्वे वयासि कर्माणि कृत्वा पापनि मानवः ।
अहोरात्रोपवासेन शुक्लतीर्थे व्यपोहति ॥७१॥
कार्तिकस्य तु मासस्य कृष्णपक्षे चतुर्दशी ।
घृतेन स्नापयेद देवमुपोष्य परमेश्वरम ।
एकविशंत्कुलोपेतो न च्यवेदैश्वरात पदात ॥७२॥
तपसा ब्रह्माचर्येण यज्ञदानेन वा पुनः ।
न तां गतिमवाप्नोति शुक्लतीर्थे तु यां लभेत ॥७३॥
शुक्लतीर्थे महातीर्थमृषिसिद्धनिषेवितम ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन पुनर्जन्म न विन्दति ॥७४॥
अयने वा चतुर्दश्यां संक्रान्तौ विषुवे तथा ।
स्नात्वा तु सोपवासः सन विजितात्मा समाहितः ॥७५॥
दानं दद्याद यथाशक्ति प्रीयेतां हरिशंकरौ ।
एतत तीर्थप्रभावेण सर्वं भर्वति चाक्षयम ॥७६॥
अनाथं दुर्गतं विप्रं नाथवन्तमथापि वा ।
उद्वाहयति यस्तीर्थे तस्य पुण्यफलं श्रृणु ॥७७॥
यावत तद्रोमसंख्या तु तत्प्रसुतिकुलेषु च ।
तावद वर्षसहस्त्राणि रुद्रलोके महीयते ॥७८॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र यमतीर्थमनुत्तमम ।
कृष्णपक्षे चतुर्दश्यां माघमासे युधिष्ठिर ।
स्नानं कृत्वा नक्तभोजी न पश्येद योनिसंकटम ॥७९॥
ततो गच्छेत रजेन्द्र एरण्दीतीर्थमुत्तमम ।
संगमे तु नरः स्नायादुपवासपरायणः ।
ब्राह्माणं भोजयेदेकं कोटिर्भवति भोजिताः ॥८०॥
एरण्दीसंगमें स्नात्वा भक्तिभावात तु रज्जितः ।
मृत्तिकां शिरसि स्थाप्य अवगाह्रा च तज्जलम ।
नर्मदोदकसम्मिश्रं मुच्यते सर्वकिल्बिषैः ॥८१॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र तीर्थं कार्णाटिकेश्वरम ।
गंगावतरते तत्र दिने पुण्ये न संशयः ॥८२॥
तत्र स्नात्वा च पीत्वा च दत्वा चैव यथाविधि ।
सर्वपापविनिमुक्तो ब्रह्मालोके महीयते ॥८३॥
नन्दितीर्थं ततो गच्छेत स्नानं तत्र समाचरेत ।
प्रीयते तस्य नन्दीशः सोमलोके महीयते ॥८४॥
ततो गच्छेत राजेन्द्रः तीर्थं त्वनरकं शुभम ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन नरकं नैव पश्यति ॥८५॥
तस्मिस्तीर्थें तु राजेन्द्र स्वान्यस्थीनि विनिक्षिपेत ।
रुपवान जायते लोके धनभोगसमन्वितः ॥८६॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र कपिलतीर्थमुत्तमम
तत्र स्नात्वा नरो राजन गोसहस्त्रफलं लभेत ॥८७॥
ज्येष्थ मासे तु साम्प्राप्ते चतुर्दश्यां विशेषतः ।
तत्रोपोष्य नरो भक्त्या दद्याद दीपं घृतेन तु ॥८८॥
घृतेन स्नापयेद रुद्रं सघृतं श्रीफलं दहेत ।
घण्टाभरणसंयुक्तां कपिलां वै प्रदापयेत ॥८९॥
सर्वाभरणसंयुक्तः सर्वदेवनमस्कृतः ।
शिवतुल्यबलो भूत्वा शिववत क्रीडते चिरम ॥९०॥
अंगारकदिने प्राप्ते चतुर्थ्यां तु विशेषतः ।
स्नापयित्वा शिवं दद्याद ब्राह्मणेभ्यस्तु भोजनम ॥९१॥
सर्वभोगसमायुक्तो विमानैः सार्वकामिकैः ।
गत्वा शक्रस्य भवनं शक्रेण सह मोदते ॥९२॥
ततः स्वर्गात परिभ्रष्टो धनवान भोगवान भवेत ।
अंगारकनवम्यां तु अमावास्यां तथैव च ।
स्नापयेत तत्र यत्नेन रुपवान सुभगो भवेत ॥९३॥
ततो गच्छेत राजेन्द्र गणेश्वरमनुत्तमम ।
श्रावणे मासि सम्प्रप्ते कृष्णपक्षे चतुर्दशी ॥९४॥
स्नातमात्रो नरस्तत्र रुद्रलोके महीयते ।
पितृणां तर्पणं कृत्वा मुच्यतेऽसावृणत्रयात ॥९५॥
गंगेश्वरसमीपे तु गंगावदनमुत्तमम ।
अकामो वा सकामो वा तत्र स्नात्वा तु मानवः ।
आजन्मजनितैः पापैर्मुच्यते नात्र संशयः ॥९६॥
तस्य वै पश्चिमें देशे समीपे नातिदुरतः ।
दशाश्वमेधिकं तीर्थं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम ॥९७॥
उपोष्य रजनीमेकां मासि भाद्रपदे शुभे ।
अमावस्या नरः स्नात्वा पूजयेद वृषभध्वजम ॥९८॥
कात्र्चनेन विमानेन किंकिणीजालमालिना ।
गत्वा रुद्रपुरं रम्यं रुद्रेण सह मोदते ॥९९॥
सर्वत्र सर्वदिवसे स्नानं तत्र समाचरेत ।
पितृणां तर्पणं कुर्यादश्वमेधफलं लभेत ॥१००॥
इति श्रीकूर्मपुराण षटसाहस्रयां संहितायामुपरिविभागे एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ॥३९॥