|
चक्रम् [cakram] [क्रियते अनेन, कृ घञर्थे< क नि˚ द्वित्वम् [Tv.] ] The wheel of a carriage; चक्रवत्परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च [H.1.173.] A potter's wheel. A sharp circular missile, weapon, a disc (especially applied to the weapon of Viṣṇu). An oil-mill; दशसूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः [Mb.13.125.9.] A circle, ring; कलाप- चक्रेषु निवेशिताननम् [Ṛs.2.14.] A troop, multitude, collection, [Śi.2.17.] A realm, sovereignty; स्वस्थं स्वचक्रं परचक्रमुक्तम् [Bu. Ch.2.15] ; cf. चक्रं सैन्यथाङ्गयोः । राष्ट्रे दम्भान्तरे ... । Medinī. A province, district, a group of villages. A form of military array in a circle. A circle or depression of the body. A cycle, cycle of years. The horizon; यावदावर्तते चक्रं तावती मे वसुन्धरा [Rām.2.1.36.] An army, a host. Section of a book. A whirlpool. The winding of a river. An astronomical circle; राशि˚ the zodiac. Circular flight (of birds &c.). A particular constellation in the form of a hexagon. Range, department in general. The convolutions or spiral marks of the शालिग्राम. A crooked or fraudulent contrivance. क्रः The ruddy goose (also called चक्रवाक); पद्मोल्लासविधायिनि सत्पथदीप्तिकृति चक्रभव्यकरे [Viś. Guṇā.274.] A multitude, troop, group. पादः, पादकः a carriage. an elephant. पालः the governor of a province. an officer in charge of a division of an army. horizon. a circle. one who carries a discus. -फलम् a kind of discus. -बन्धुः, -बान्धवः the sun. बालः, डः, वालः, लम्, डम् a ring, circle. a collection, group, multitude, mass; कैरव- चक्रवालम् [Bh.2.74;] प्रकटयसि कुमुच्चैरर्चिषां चक्रवालं Rati.4.16; [Mv.6.4;] [Mu.3.21.;] [K.126,178.] horizon. (लः) a mythical range of mountains supposed to encircle the orb of the earth like a wall and to be the limit of light and darkness. the ruddy goose. -बालधिः a dog. -भृत् m. m. one who holds a discus. N. N. of Viṣṇu.-भेदिनी night. -भ्रमः, -भ्रमिः f. f. a lathe or grindstone; आरोप्य चक्रभ्रमिमुष्णतेजास्त्वष्ट्रेव यत्नोल्लिखितो विभाति [R.6.] 32; चक्रभ्रमीवद्धृतशरीरः Sāṅ. [K.67.] -भ्रान्तिः f. f. revolution of wheels; [V.1.5.] -मण्डलिन् m. m. a species of cobra.-मुखः a hog. -मुषलः a battle carried on with the discus and club. -यानम् a wheel-carriage. -रदः a hog.-वर्तिन् m. an emperor, universal monarch, sovereign of the world, a ruler whose dominions extend as far as the ocean (आसमुद्रक्षितीश Ak.); पुत्रमेवंगुणोपेतं चक्रवर्तिनमाप्नुहि [Ś.1.12;] तव तन्वि कुचावेतौ नियतं चक्रवर्तिनौ । आसमुद्रक्षितीशोऽपि भवान् यत्र करप्रदः ॥ Udb. (where there is a pun on the word चक्रवर्तिन्, the other meaning being 'resembling in shape the ruddy goose', 'round'); (hence) head, foremost; आपद्गतः किल महाशयचक्रवर्ती विस्तारयत्यकृतपूर्वमुदार- भावम् [Bv.1.7;] कवयस्तर्कयाञ्चक्रुरित्थं ते चक्रवर्तिनः [Parṇal.5.38.] a kind of horse having one or three curls on the shoulder; स्कन्धपार्श्वे यदावर्त एको वा यदि वा त्रयः । चक्रवर्ती स विज्ञेयो वाजी भूपालमन्दिरे ॥ [Śālihotra of Bhoj.] -वर्मन् m. m. N. of a king of Kashmir; चक्रवर्माभिधं राज्ये क्षीणपुण्यो व्यपद्यत [Rāj. T.5.287.] वाकः (-की f.) the ruddy goose; दूरी- भूते मयि सहचरे चक्रवाकीमिवैकाम् [Me.83.] ˚बन्धुः the sun. a kind of horse, having white feet and white eyes; श्वेताभः श्वेतपादश्च तथा स्यात् श्वेतलोचनः । चक्रवाकः स विज्ञेयो राजार्हो वाजि सत्तमः ॥ [Śālihotra of Bhoj.] वाटः a limit, boundary. a lamp-stand. engaging in an action. -वातः a whirlwind, hurricane; चक्रवातस्वरूपेण जहारासीनमर्भकम् [Bhāg.1.] 7.2. -वृद्धिः f. f. interest upon interest, compound interest; [Ms.8.153,156.] wages for transporting goods in a carriage. -व्यूहः a circular array of troops.-संज्ञम् tin. (-ज्ञः) the ruddy goose. -साह्वयः the ruddy goose. -हस्तः an epithet of Viṣṇu. Comp. अङ्गः a gander having a curved neck. a carriage. the ruddy goose (चक्रवाक); चक्राङ्गान् स च नित्यं वै सर्वतो वनगोच- रान् [Mb.12.268.36.] (-ङ्गी) a goose. (-ङ्गम्) a parasol. अटः a juggler, snake-catcher. a rogue, knave, cheat. a particular coin, a dināra. -अधिवासिन् m. m. the orange tree. -अरः, (-रम्) the spoke of a wheel; चक्रारपङ्क्तिरिव गच्छति भाग्यपङ्क्तिः । [Svapna.1.4.] -अश्मन् n. n. a machine to hurl stones at a distance; अयःकणपचक्राश्म- भुशुण्ड्युद्यतबाहवः [Mb.1.227.25.] -आकार, -आकृति a. a. circular, round. -आयुधः an epithet of Viṣṇu.-आवर्तः whirling or rotatory motion. -आह्वः, -आह्वयः the ruddy goose; ईश्वरः 'lord of the discus', N. of Viṣṇu. the officer in charge of a district. -ईश्वरी N. N. of the Jaina goddess of learning.-उपजीविन् m. an oil-man. कारकम् a nail. a kind of perfume. -गजः the plant Cassia Tora. -गण्डुः a round pillow. -गतिः f. f. rotation, revolution. -गुच्छः the Aśoka tree. -ग्रहणम्, -णी f. f. a rampart, an entrenchment. -चक्रम् A flock of चक्रवाक birds; अस्ताद्रिपद्मा- करचक्रचक्रे तत्कालविज्ञातपतङ्गपाते । सद्यो दिदीपे विरहानलः ...... । [Rām. Ch.6.19.] -चर a. a. moving in a circle; (-रः) a juggler. -चारिन् m. m. a chariot. -चूडामणिः a round jewel in a coronet or diadem. -जीवकः, -जीविन् m. m. a potter. -तीर्थम् N. N. of a holy place. -तुण्डः a kind of fish; रोहितांश्चक्रतुण्डांश्च नलमीनांश्च राघव [Rām.3.73.14.] -दंष्ट्रः a hog. -घनः a thunder cloud. -धर a. bearing or having a wheel. carrying a discus. driving in a carriage. (रः) an epithet of Viṣṇu; चक्रघरप्रभावः [R. 16.55.] a sovereign, governor or ruler of a province; वृद्धानां भारतप्तानां स्त्रीणां चक्रधरस्य च [Mb.13.162.38.] a village tumbler or juggler. a snake; भवेच्चक्रधरो विष्णौ भुजङ्गे ग्रामजालिनि Viśvalochana. -धारा the periphery of a wheel. -नदी the Gaṇḍakī river. -नाभिः the nave of a wheel. -नामन् m. m. the ruddy goose (चक्रवाक). a pyritic ore of iron. नायकः the leader of a troop. a kind of perfume. -नेमिः f. f. the periphery or circumference of a wheel; नीचैर्गच्छत्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण [Me.19.] -पाणिः an epithet of Viṣṇu; [Bg.11.49.]
|