पांडवप्रताप - अध्याय २६ वा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ जनमेजयासी म्हणे वैशंपायन ॥ ऐकें वनपर्वींचें रहस्य पूर्ण ॥ जाहलिया नलोपाख्यान ॥ पुढें कथन ऐकें पां ॥१॥
सिंहावलोकनेंकरून ॥ मागील ऐका अनुसंधान ॥ अमरावती ये अर्जुन ॥ शक्रें राहविला अति प्रीतीं ॥२॥
राहिला पांच संवत्सर ॥ पार्थासी आठवूनि युधिष्ठिर ॥ खंती करीत अपार ॥ स्त्रेहसमुद्र उचंबळला ॥३॥
भीम नकुल सहदेव जाण ॥ पांचाळी खंती करी रात्रंदिन ॥ केधवां धनं जयाचें वदन ॥ द्दष्टीं आम्ही विलोकूं ॥४॥
दीपाविण जैसें सदन ॥ कीं नासिकावांचूनि जैसें वदन ॥ प्राणाविण कलेवर पूर्ण ॥ पार्थाविण तैसे आम्ही ॥५॥
तों इंद्रपदाहूनि ऋषि लोमश ॥ येऊनि भेटला धर्मास ॥ म्हणे किरीटी आहे अमरावतीस ॥ सुखें सत्वर येईल ॥६॥
परी धर्मा ऐकें वचन ॥ फल्गुनें सांगितलें तुजलागून ॥ तप आणि तीर्थटन ॥ अत्यादरें करावें ॥७॥
समुद्रावलयांकित तीर्थें ॥ म्यां दोन वेळां केलीं समस्तें ॥ तूं येसी मजसांगातें ॥ तरी करवीन यथाविधि ॥८॥
ऐकोनि संतोषला धर्म ॥ म्हणे माझें भाग्य परम ॥ तुझें संगतीं सुगम ॥ तीर्थयात्रा सर्व करूं ॥९॥
पाहूनि उत्तम सुमुहूर्त ॥ बंधूद्रौपदीसमवेत ॥ धर्म तीर्थयात्रेसी निघत ॥ लोमश ऋषि सांगातें ॥१०॥
प्रजा आणि ब्राह्मण ॥ सहवासी धर्माचे पूर्ण ॥ त्यांप्रति पंडुनंदन ॥ विनविता जाहला ते वेळे ॥११॥
तुम्हीं जावें गजपुराप्रती ॥ अथवा रहावें शक्रप्रस्थीं ॥ कीं पांचालपुरीं करावी वस्ती ॥ कीं द्वारकेसी रहावें सुखें पैं ॥१२॥
जरी असेल पुण्य गांठीस अद्भुत ॥ आणि शरीरीं शक्ति बहुत ॥ तरी तितुके तीर्थयात्रे चला त्वरित ॥ वासना मुक्त करोनियां ॥१३॥
लोक धर्माज्ञेंकरून ॥ स्थळीं स्थळीं राहिले जाऊन ॥ त्यांमध्यें बहुत ब्राह्यण ॥ समागमें चालिले ॥१४॥
धरामर म्हणती धर्मासी ॥ तुम्ही शक्ति मंत तेजोराशी ॥ सांभाळूनि न्यावें आम्हांसी ॥ कठिणस्थळीं रक्षूनियां ॥१५॥
भीम म्हणे मी तुमचा दास ॥ असतां भय नाहीं तुम्हांस ॥ तुमची सेवा निर्दोष ॥ याहुनि यश कोणतें ॥१६॥
समागमें ऋषि लोमश ॥ तीर्थें दाखवीत जात धर्मास ॥ वनपर्वीं स्वामी वेदव्यास ॥ तीर्थें अपार बोलिला ॥१७॥
अजातशत्रु धर्मराज ॥ तीर्थें करीत जात तेजःपुंज ॥ सवें वृकोदर माद्रीतनुज ॥ महावीर प्रतापी ॥१८॥
सकल प्रमदांची स्वामिनी ॥ पद्मजातजनकाची भगिनी ॥ ते सवें हंसगामिनी ॥ चरणचाली चमकत ॥१९॥
सवें धौम्य पुरोहित ॥ लोमश सकल तीर्थें दावीत ॥ समागमें विप्र असंख्यात ॥ शापानुग्रहसमर्थ जे ॥२०॥
तों समांगा नामें नदी तेथ ॥ वाटेसी लागली अकस्मात ॥ लोमश धर्मासी सांगत ॥ तीर्थविधि करा येथें ॥२१॥
पूर्वीं इचें नाम मघुबिला जाण ॥ आतां समंगा म्हणती ऋषिजन ॥ धर्म म्हणे काय कारण ॥ समंगा नाम पडावया ॥२२॥
लोमश म्हणे ऐकें कथा पवित्र ॥ जनकनृपें मांडिले दीर्घ सत्र ॥ तेथें ऋषि मिळाले अपार ॥ अपरसूर्य़ शास्त्रद्रष्टे ॥२३॥
तों बंदी वरुणसूतपुत्र ॥ गौतमशिष्य पढला न्यायशास्त्र ॥ त्यासी रसनायकें पाठविलें सत्वर ॥ विप्र आणीं यागातें ॥२४॥
तो परमवादक दुष्ट दुर्जन ॥ जनकासी भेटला येऊन ॥ त्याची विद्या देखोनि तीक्ष्ण ॥ मिथिलाधिप संतोषला ॥२५॥
म्हणे तूं करिसी तें प्रमाण ॥ आमुचा याग जाहला संपूर्ण ॥ वादीं जिंकोनि हे ब्राह्मण ॥ जाईं घेऊन वरुणसत्रा ॥२६॥
आधींच वादक सबळ ॥ त्यावरी पाठीराखा भूपाळ ॥ तेणें वादीं विप्र जिंकूनि सकळ ॥ समुद्रांत बुडविलें ॥२७॥
रसाधिपतीचे दूत अपार ॥ वरुणगृहासी नेती सत्वर ॥ ऐसे ब्राह्मण चौदा सहस्त्र ॥ बंदी पाठविता जाहला ॥२८॥
राजा दूत पाठवून ॥ शोधूनि आणवी सकल ब्राह्मण ॥ वादीं निरुत्तर करून ॥ बुडवी नेऊन समुद्रांत ॥२९॥
बंदीच्या भयें ब्राह्मण ॥ पळती आडमार्गें घेती रान ॥ वरुणगृहीं नेऊन ॥ बंदी घालितो म्हणूनियां ॥३०॥
बंदीस वादीं जिंकोन ॥ सोडवी सकल ब्राह्मण ॥ ऐसा कोणी नाहीं निपुण ॥ तों नवल अपूर्व जाहले ॥३१॥
उद्दालककन्या सुमती ॥ ते दिधली कहोळऋषीप्रती ॥ ते गर्भिणी असतां सती ॥ करीत पति वेदाध्ययन ॥३२॥
तिचे गर्भांत पुरुष अभिनव ॥ महाज्ञानी जेवीं शुक वामदेव ॥ योगभ्रष्ट निपुण सर्व ॥ वेदशास्त्रसंपन्न जो ॥३३॥
पिता करितां अध्ययन ॥ अबद्ध म्हणतां बोले आंतून ॥ ठायीं ठायीं पडतां न्यून ॥ क्षणक्षणां सांगे त्यातें ॥३४॥
कहोळ चहूंकडे पाहात ॥ म्हणे कोण पुरुष बोलतो येथ ॥ ऋषिपत्नी म्हणे माझ्या गर्भांत ॥ महापंडित वदतसे ॥३५॥
क्षणक्षणां काढितो न्यून ॥ कहोळ क्षोभला बोले वचन ॥ म्हणे तुज नसतां द्विजत्व पूर्ण ॥ नरकीं राहून गोष्टी वदसी ॥३६॥
शाप दिधला परम तीव्र ॥ होईं आठां ठायीं अंगवक्र ॥ यावरी तो कहोळ विप्र ॥ जात पृथ्वीपर्यटना ॥३७॥
तों बंदीनें धरूनि अकस्मात ॥ वादीं निरुत्तर करीत ॥ समुद्रांत नेऊनि बुडवीत ॥ दूत नेत वरूणापाशीं ॥३८॥
पाप वर्तलें बहुत ॥ ऋषिपतया पतिवियोगें आहाळत ॥ संतती खुंटल्या समस्त ॥ थोर अनर्थ प्रवर्तला ॥३९॥
बंदीच्या संगें झाल्या पापराशी ॥ तें नेणवेचि जनकासी ॥ असो इकडे कहोळस्त्रियेसी ॥ पुत्र मागें जन्मला ॥४०॥
तेथें उद्दालकें येऊन ॥ केलें जातकर्मादि संपूर्व ॥ अष्टावक्र नाम ठेवून ॥ लालन पालन करीन त्याचें ॥४१॥
उदालकपुत्र श्वेतकेत ॥ तोही त्यासमागमें खेळत ॥ दोघेही अंकीं बैसत ॥ तात तात म्हणती तया ॥४२॥
अष्टावक्राचें उपनयन ॥ उद्दालकें केलें आपण ॥ त्यावरी वेदाध्ययन ॥ आरंभिलें तयासी ॥४३॥
श्रवणमात्रेंचि सत्य ॥ चार वेद झाले मुखोद्नत ॥ षदशास्त्रीं पारंगत ॥ नाहीं अंत विद्येसी ॥४४॥
दशग्रंथ करतलामला ॥ पुराणें मुखोद्नत सकल ॥ चतुर्दश विद्येंत कुशल ॥ निपुण किती सांगावा ॥४५॥
जरी पितृशापेंकरून ॥ हीन अष्टांगें परी न दिसे न्य़ून ॥ प्रतापें चित्सूर्य पूर्ण ॥ अष्टावक्र जाहला ॥४६॥
योगभ्रष्ट महाज्ञानी ॥ कीम चिदंहरींचा वासरमणी ॥ मघवा - कवि - गुरूंहूनी ॥ विद्या विशेष तयाची ॥४७॥
एकदां उद्दालकाचे अंकीं येऊनी ॥ अष्टावक्र बैसला प्रीतीकरूनी ॥ तों मातुल श्वेतकेतें ते क्षणीं ॥ अंकाहूनि ढकलिला ॥४८॥
म्हणे माझ्या पितयाचा अंक जाण ॥ तेथें तूं बैसावया कोण ॥ अष्टावक्र खेद पवोन ॥ जननीलागीं पुसतसे ॥४९॥
म्हणे श्वेतकेतें लोटिलें मजलागून ॥ माझा तात सांग कवण ॥ तों जननी करी रोदन ॥ कहोळपति आठवूनि ॥५०॥
म्हणे तुझा पिता पाहीं ॥ बंदीनें बंदीं घातला वरुणगृहीं ॥ पूर्ववृत्तान्त सकलही ॥ वर्तला सांगे पुत्रातें ॥५१॥
ऐकतां सर्व वृत्तान्त ॥ अष्टावक्र जाहला संतप्त ॥ जननीस नमूनि त्वरित ॥ मिथिलेप्रति चालिला ॥५२॥
ऐकतां माता म्हणे ते वेळीं ॥ तुजही बंदी कोंडील पाताळीं ॥ मग द्यावया तिळांजळी ॥ वंशीं कोणी नाहीं पां ॥५३॥
अष्टावक्र बोले वचन ॥ कहोळ पडला बंदीं जाऊन ॥ धिक्‍ माझें पुत्रपण ॥ कासया प्राण ठेवूं हा ॥५४॥
अंबे तूं न करीं चिंता ॥ बंदीस जिंकोनि तत्त्वतां ॥ घेऊनि येईन कहोळपिता ॥ तरीच पुत्र तुझा मी ॥५५॥
यावरी तो अष्टावक्र ॥ पवला वेगें मिथिलानगर ॥ लक्षूनियां राजद्वार ॥ वैसे चौवारां जाऊनि ॥५६॥
आठां ठाय़ीं वांकुडा देखोन ॥ पहावया मिळती बहुत जन ॥ शोभे कौपीन मौंजी मृगाजिन ॥ सर्वांगीं भस्म चर्चिलें ॥५७॥
तों मृगयेलागीं जनक निघत ॥ सवें पृतना चालिलि बहुत ॥ जे ते पाहतां होती विस्मित ॥ कहोळसुत बैसला त्या ॥५८॥
तों बंदी सुखासनीं बैसोन ॥ पुढें येत वेगेंकरून ॥ म्हणे हा बैसला कोण ॥ उठवा येथून एकीकडे ॥५९॥
दूत येऊनि तेथ ॥ म्हणती बंदी आला सोडीं पंथ ॥ बाळ म्हणे येऊं द्या येथ ॥ पुसेन सत्य मी त्यासी ॥६०॥
तों बंदी आला जवळी ॥ अष्टावक्र क्रोधें न्याहाळी ॥ म्हणे महामूढा ये वेळीं ॥ पंथ सोडावा कोणीं कोणा ॥६१॥
मनुष्य अथवा नृपनाथ ॥ यांणीं अंधांसी सोडावा पंथ ॥ मूक बधिर पंगु यथार्थ ॥ यांसही मार्ग सोडावा ॥६२॥
स्त्री आणि वृद्ध बहुत ॥ गायी आणि भारवाहक सत्य ॥ राजा देखोनि ब्राह्मणसंयुक्त ॥ त्यांसी पंथ सोडावा ॥६३॥
मुख्य ब्राह्मणांचा पंथ ॥ त्याहीवरी मी अंगवक्र अशक्त ॥ तरी तूं बंदी मूढ सत्य ॥ मज पंथ सोड म्हणसी ॥६४॥
रायासी सांगती सेवक ॥ पुढें बैसला विप्रबालक ॥ तो बंदीस म्हणे तूं शतमूर्ख ॥ तृणप्राय मानूनि ॥६५॥
तें पहावया कौतुक ॥ पुढें आला राजा जनक ॥ त्यासी देखोनि कहोळबालक ॥ क्रोधें संतप्त बोलतसे ॥६६॥
म्हणे विप्र मी असें मेदिनीं ॥ तूं क्षत्रिय कैसा बैसलासी वहनीं ॥ भयभीत होऊनि जनक मनीं ॥ शिबिकेखाळीं उतरला ॥६७॥
कल्पांतरुऐसा तेथ ॥ अष्टावक्र दिसे क्रोधयुक्त ॥ राव थरथरां कांपत ॥ भयें लागत चरणांसी ॥६८॥
वहनांत बैसवूनि अष्टावक्र ॥ बंदीसहवर्तमान नृपवर ॥ परत गेला वेगें सत्वर ॥ सभा करूनि बैसला ॥६९॥
घालूनियां श्रेष्ठासन ॥ रायें पूजिला कहोळनंदन ॥ यावरी नृपाप्रति परम तीक्ष्ण ॥ अष्टावक्र बोलतसे ॥७०॥
म्हणे तुवां बंदीची पाठ राखोन ॥ बुडविले चतुर्दश सहस्त्र ब्राह्मण ॥ पापें घडलीं तुज दारुण ॥ तीं सूर्यनंदन पुसेल पुढें ॥७१॥
आधींच राज्यांतीं नरक ॥ त्यावरी हें घडलें महत्पातक ॥ ऋषींची संतति बुडाली सकळिक ॥ तळमळती स्त्रिया त्यांच्या ॥७२॥
जाहले द्वादश संवत्सर ॥ विप्रांसी होते बहुत पुत्र ॥ त्या बालहत्या समग्र ॥ तुझ्या माथां पडियेल्या ॥७३॥
हा बंदी अपवित्र ॥ महावादक सूतपुत्र ॥ हा मनुष्यरूपें रासभ साचार ॥ किंवा श्वान पिसाळलें ॥७४॥
आंधळें हत्तिरूं माजलें ॥ कीं डुकर वनीं खळीस आलें ॥ कीं बस्त धांवे बळें ॥ थडका द्यावया भलत्याशीं ॥७५॥
कीं लेंडियेसी दाटे पूर ॥ कीं मद्यपानें माजलें वानर ॥ कीं नीचासी भाग्य आलें अपार ॥ मग तो न मानी कोणातें ॥७६॥
अंत्यजासी राज्य येत ॥ कीं वेश्या पतिव्रता म्हणवीत ॥ कीं विप्रवेष धरूनि गुप्त ॥ मैंद हिंडे यात्रेमध्यें ॥७७॥
कोल्हाटी असिलता घेऊनी ॥ तळपे परी न तगे रणीं ॥ याणें विप्र निरुत्तर करूनी ॥ पाताळीं बंदीं घातले ॥७८॥
अष्टावक्राचे बोल रसाळ ॥ त्यावरी बालभाषण कोमळ ॥ जनकासी आनंद प्रबळ ॥ परमादर ऐकावया ॥७९॥
म्हणे या बंदीस बंदीस विशेष ॥ होता विद्येचा उत्कर्ष ॥ तो गर्व सांडवावया निःशेष ॥ अष्टावक्र बरा आला ॥८०॥
उघडोनि श्रवणाचे श्रवण ॥ सभा बैसली सावधान ॥ यावरी बंदीप्रति तीक्ष्ण ॥ अष्टावक्र बोलतसे ॥८१॥
म्हणे तूं पढलासी रे काये ॥ त्यांचीं नांवें घे लवलाहें ॥ बंदी म्हणे षट्‍शास्त्रें पाहें ॥ मुखोद्नत मज असती ॥८२॥
अष्टावक्र म्हणे न्यायशास्त्र ॥ पूर्वींच गौतम बोलिला पवित्र ॥ मीमांसाही अपार ॥ जैमिनीमुनि बोलिलासे ॥८३॥
सांख्यशास्त्र कपिलमुनी ॥ पूर्वींच गेलासे बोलूनी ॥ पातंजल दुर्वास करूनी ॥ गेला असे पहिलेंचि ॥८४॥
पाणिनि वदला व्याकरण ॥ वेदान्त वदला सत्यवतीनंदन ॥ हीं तों सिद्ध आहेत पूर्वींहून ॥ तूं पैं काय बोलसी ॥८५॥
तरी तूं एक स्थापीं परिपूर्ण ॥ ज्यावरी दुसरें न चाले वचन ॥ मग मी दोन स्थापीन ॥ ज्यावरी तिसरें चालेना ॥८६॥
ऐसा तूं कोठवरी चालसी सत्य ॥ तें ऐकती नृप आणि सभासंत ॥ यावरी एक बंदी स्थापीत ॥ तें सावचित्त परिसें धर्मा ॥८७॥
सूर्य आकाश समुद्रा धरणी ॥ अग्नि इंद्र काल आदिकरूनी ॥ हे एकचि त्रिभुवनीं ॥ दुसरी प्रति नाहींच ॥८८॥
अष्टावक्र म्हणे ते समयीं ॥ दोन स्थापितों ऐक लवलाहीं ॥ प्रकृति पुरुष दोघें पाहीं ॥ अश्विनीकुमार दोघोचि ॥८९॥
नारद पर्वत दोघे जण ॥ दोन पक्ष अयनें दोन ॥ पूर्वोत्तरमीमांसी जाण ॥ सगुण निर्गुण दोघेंचि ॥९०॥
बंदी बोले सरसावोन ॥ सत्त्व रज तम तिघे जण ॥ त्रिताप त्रिविध भेद पूर्ण ॥ त्रिकांड संपूर्ण वेद कीं ॥९१॥
त्रिदोष लक्षणें तीन ॥ आदि मध्य आणि अवसान ॥ चवथें काय तें संपूर्ण ॥ बोल आतां यावरी ॥९२॥
अष्टावक्र बोले उत्तम ॥ चार वर्ण चार आश्रम ॥ देहावस्था चार परम ॥ तत्तवेत्ते बोलती ॥९३॥
खाणी चार्‍ही वाणी भेद ॥ स्थानें अभिभान भोग प्रसिद्ध ॥ चार्‍ही वाद्यें अन्नें चतुर्विध ॥ चार मुक्ति चार युगें ॥९४॥
यावरी बोले बंदी वाणी ॥ सभ्य़ आवसथ्य गार्हपत्य ॥ आहवनी ॥ दक्षिणाग्निसहित पंचाग्नी ॥ पूर्वीहूनि स्थापिले ॥९५॥
पंच यज्ञ पंच भूतें जाण ॥ एक एक भूतीं पांच गुण ॥ पंच प्रलय पंच कोश पूर्ण ॥ पंच मुद्रा पंच नाद ॥९६॥
यावरी अष्टावक्र बोलत ॥ सहा कृत्तिक सहा ऋतु ॥ षडूर्मी षड्रिपु सत्य ॥ षड्रस षड्‍इविकार ॥९७॥
षट्‍चक्रें षट्‍कर्म ॥ षड्‍गुणैश्वर्य निरुपम ॥ षड्‍भार्यांसहित उत्तम ॥ सहा राग जाण पां ॥९८॥
सहा याग सहा दक्षिणा ॥ सहा अवधानें अनुक्रमें जाणा ॥ आतां सात बोलें विचक्षणा ॥ सूतपुत्रा वादका ॥९९॥
बंदी म्हणे सप्तर्षि सप्त धातु स्वर ॥ सप्त रंग सप्त द्वीप सुंदर ॥ सप्त पाताळें सप्त समुद्र ॥ सप्त भूमिका चिंरजीव पैं ॥१००॥
सभा सप्तांगलक्षण ॥ सप्त चक्रवर्ती सप्त पुर्‍या जाण ॥ सप्त संस्थानें सप्त ग्रामपशु जाण ॥ अरण्यपशु सप्तही ॥१०१॥
अष्टावक्र म्हणे अष्टपाश ॥ अष्टवसु दिक्पालविशेष ॥ अष्ट नायिका अष्टभोग सुरस ॥ अष्ट मद अष्ट भाव ॥१०२॥
अष्ट महासिद्धि अष्ट भैरव ॥ अष्टधा प्रकृति अष्ट गुणभाव ॥ अष्ट दिग्गज अष्टांगयोग अपूर्व ॥ अष्ट पदें शरभासी ॥१०३॥
मुक्तें निपजती अष्ट स्थानीं ॥ अष्टकोणमंडप अष्टवर्ग लग्नीं ॥ यावरी बंदी ते क्षणीं ॥ नवम प्रकार वर्णीत ॥१०४॥
समिधा नवप्रकार ॥ नवविध रत्नें नवरस साचार ॥ नवविधा भक्ति नव लग्नप्रकार ॥ नव नारायण नव खंडें ॥१०५॥
नवांक नवनिधि जाण ॥ नव भद्र पूजा नवसप्तगुण ॥ यावरी दशम लक्षण ॥ अष्टावक्र बोलतसे ॥१०६॥
दश लक्षणें दशावतार ॥ दश दिशा दशेंद्रियें साचार ॥ द्श दर्भ दशचिन्हीं मंडित विप्र ॥ क्षत्रिय निर्धार दशलक्षणी ॥१०७॥
दशनामें मंडित नमस्कारी ॥ दशधा भेद शरीरीं ॥ यावरी अकरावें विर्धारीं ॥ बंदी काय बोलत ॥१०८॥
यागीं पशु एकादश ॥ मनासहित करणें विशेष ॥ एकादश रुद्र एकादश रूपें निःशेष ॥ अवतरलासे जाण पां ॥१०९॥
एकादश धारा सतेज ॥ यावरी तो अष्टावक्र महाराज ॥ काय बोलत तेजःपुंज ॥ बारा प्रकार ऐका तें ॥११०॥
द्वादश राशी गुरुचिन्हें द्वादश ॥ द्वादश मित्र द्वादश मास ॥ भुजंगप्रयात छंद अक्षरें द्वादश ॥ द्वादश प्रकार बोलिले ॥१११॥
यमाचीं द्वादश लक्षणें ॥ नियमाचीं द्वादश जाणणें ॥ यावरी अष्टावक्र म्हणे ॥ बंदी बोल त्रयोदश तूं ॥११२॥
बंदी उगाचि अधोवदन ॥ वरतें न पाहे न बोले वचन ॥ अष्टावक्र आनंदघन ॥ सभा संपूर्ण संतोषली ॥११३॥
अष्टावक्र म्हणे बंदीसी ॥ कां रे प्रत्युत्तर न देसी ॥ तेरा स्त्रिया कश्यपासी ॥ कां रे नेणसी शतमूर्खा ॥११४॥
जगतीछंद विशेष ॥ त्याचीं अक्षरें त्रयोदश ॥ केशिदैत्ययुद्ध तेरा दिवस ॥ द्विपही तेरा जातींचे ॥११५॥
तेरावी तिथि श्रेष्ठ ॥ तेरा रूपें वायूचीं वरिष्ठ ॥ त्रयोदशगुणी अवीट ॥ महापुरुष जाण पैं ॥११६॥
बंदी नेदी प्रत्युत्तर ॥ रायासी म्हणे अष्टावक्र ॥ याचे हातीं आणवी विप्र ॥ किंवा समुद्रीं बुडवीं हा ॥११७॥
बंदी अभाग्य तूं देख ॥ जन्मूनि काय केलें सार्थक ॥ विद्याभ्यासें नरक ॥ साधन केलें तुवां कीं ॥११८॥
या पापाचे झाडे ॥ यम पुसेल कीं तुज पुढें ॥ तेव्हां मग होशील वेडें ॥ चहूंकडे विलोकिसी ॥११९॥
बंदी होऊनि सद्नदित ॥ अष्टावक्राचे चरण धरीत ॥ म्हणे मी अन्यायी यथार्थ ॥ विप्र बहुत छळियेले ॥१२०॥
वरुणाचा याग जाहला पूर्ण ॥ येतील समस्त ब्राह्मण ॥ मीं मारिले नाहींत द्विजजन ॥ आतां येऊन भेटती ॥१२१॥
तों पाताळाहूनि विप्रमेळा ॥ मिथिलागराप्रति आला ॥ अष्टावक्रें बंदी जिंकिला ॥ कळलें सर्व विप्रांसी ॥१२२॥
म्हणती धन्य धन्य अष्टावक्र ॥ धन्य महाराज विद्यापात्र ॥ धन्य माउलीची कुशी पवित्र ॥ ऐसा पुत्र प्रसवली ॥१२३॥
धन्य धन्य त्याचें ज्ञान ॥ धन्य त्याचें अनुष्ठान ॥ बंदी वादीं जिंकोन ॥ सोडविले जेणें आम्हां पैं ॥१२४॥
अष्टावक्राचें दर्शन घेऊन ॥ वंदूं त्याचे आधीं चरण ॥ धाकुटा बाल परी परम सुगुण ॥ अगाधपण विद्येचें ॥१२५॥
चिमणाचि दिसे वासरमणी ॥ परी प्रकाशें भरली धरणी ॥ वामन धाकुटा बलिसदनीं ॥ त्रिभुवन आटिलें तीन पदीं ॥१२६॥
धाकुटेंचि दिसे वज्र ॥ परी महानग केले चूर ॥ धाकुटाचि कलशोद्भव विप्र ॥ परी सागर सर्व प्राशिला ॥१२७॥
धाकुटेंचि परी उत्तम रत्न ॥ काय करावे थोर पाषाण ॥ केतकीचें लघुपत्र जाण ॥ काय कारण थोराशीं ॥१२८॥
ऐसें धरामर बोलत ॥ जनकमंडपा आले समस्त ॥ अष्टावक्र आज्ञापीत ॥ जनकरायासी ते काळीं ॥१२९॥
साष्टांगें नसूनि सर्व ब्राह्मण ॥ षोडशोपचारें करावें पूजन ॥ अपेक्षित देऊनि धनधान्य ॥ आशीर्वाद घेईं यांचे ॥१३०॥
जनकें तैसेंचि करून ॥ तोषविले समस्त ब्राह्मण ॥ विप्र तेव्हां बहुत स्तवन ॥ अष्टावक्राचें करितें जाहले ॥१३१॥
विप्र नमिती अष्टावक्रासी ॥ येरू साष्टांगें नमी तयांसी ॥ परी नामाभिधानें सर्वांसी ॥ पुसे आधीं अष्टावक्र ॥१३२॥
पिता नमील आपणा ॥ म्हणोनि पुसे नामाभिधाना ॥ तों कहोळ आला दर्शना ॥ अष्टावक्राचे ते काळीं ॥१३३॥
अष्टावक्र म्हणे नाम काय ॥ येरू म्हणे मी कहोळ होय ॥ ऐसें ऐकतां लवलाहें ॥ बाळ घाली लोटांगण ॥१३४॥
उभा ठाकला कर जोडून ॥ म्हणे तुम्ही नका करूं नमन ॥ कहोळ म्हणे तूं कोणाचा नंदन ॥ धन्य निधान जन्मलासी ॥१३५॥
येरू म्हणे मी तुझाचि पुत्र ॥ शरीर तव शापें अष्टवक्र ॥ पूर्व स्मरोनि कहोळविप्र ॥ शोकें व्याकुळ जाहला ॥१३६॥
अष्टावक्रासी ह्रदयीं धरून ॥ कहोळ करी दीर्घ रोदन ॥ म्हणे म्यां ऐसें निधान ॥ मतिमंदें काय शापिलें ॥१३७॥
गर्भींच ज्याची ज्याची एवढी स्फुर्ति ॥ महाज्ञानी अगाध कीर्ति ॥ जळो क्रोध महापापमती ॥ बाळ म्यां कैसा शापिला ॥१३८॥
असो निजांकीं घेऊनि बाळ ॥ मस्तक अवघ्राणूनि कहोळ ॥ भोंवते विप्र सकळ ॥ आनंदमय पाहती ॥१३९॥
मग पित्याचें समाधान ॥ अष्टावक्र करी सुजाण ॥ म्हणे शरीर प्राक्तनाधीन ॥ त्याचें सुखदुःख कायसें ॥१४०॥
शरीर वक्र किंवा सरळ ॥ कृश किंवा हें स्थूळ ॥ एवं मृतिका केवळ ॥ आत्मा निर्मळ अविनाश ॥१४१॥
येणें जाणें जिणें मरण ॥ आत्म्यासी नाहीं शरीरालागून ॥ जैसें घटमठ संगें गगन ॥ व्यापून वेगळें असे पैं ॥१४२॥
अष्टावक्राचिये चरणीं ॥ जनक लागे तये क्षणीं ॥ महाराज तूम पूर्ण मुनी ॥ दिव्यज्ञान बोलका ॥१४३॥
बंदीच्या संगेंकरून ॥ तृप्त जाहलें माझें मन ॥ वाविवाद ऐकोन ॥ परम शम पावलों ॥१४४॥
तरी दिव्य आत्मज्ञान ॥ बोल स्वामी करीन श्रवण ॥ संसारदुःख परम गहन ॥ सोडवीं आतां यापासूनि ॥१४५॥
बंदी वंदूनि सर्वांसी ॥ गेला तेव्हां वरुणापाशीं ॥ यावरी राजा जनकासी ॥ अष्टावक्र बोलत ॥१४६॥
चतुर्दश सहस्त्र ब्राह्मण ॥ ऐकती तेव्हां सावधान ॥ अष्टावक्र पीयूषघन ॥ वर्षता जाहला उदारत्वें ॥१४७॥
म्हणे सकलनृपचक्रचूडामणी ॥ वेदांतज्ञान ऐक श्रवणीं ॥ मनन करिती निदिध्यासेंकरूनी ॥ साक्षात्कारी समरसें ॥१४८॥
मुक्ति इच्छिसी जरी मनीं ॥ तरी विषय विषवत मानीं ॥ किंवा वमन देखोनी ॥ विटे जैसें मानस ॥१४९॥
कीं उरग धुसधुसीत ॥ त्यावरी जैसा न घालवे हात ॥ कीं व्याघ्राचिया गृहांत ॥ वस्ती जैसी न करवे ॥१५०॥
कीं कांचरस न करवे प्राशन ॥ तैसें विषयीं विटेल मन ॥ मग स्वरूपीं समाधान ॥ पावशील तत्त्वतां ॥१५१॥
ऐकें राया सार्वभौमा ॥ ज्ञानाचें आभरण क्षमा ॥ जैसी भ्रताराविण रामा ॥ व्यर्थ सुंदर कासया ॥१५२॥
क्षमेविण  विराग्य ॥ जेवीं नटें घेतलें वरिवरी सोंग ॥ कीं प्रेतासी भोगविले भोग ॥ उपहास व्यर्थचि ॥१५३॥
सर्व भूतांचें आर्जव ॥ कोणाशीं न करावा विपरीत भाव ॥ हें चराचर सर्व ॥ आपणचि होइंजे ॥१५४॥
सर्वभूतीं दया ॥ ज्ञानचें सर्व लक्षण राया ॥ सत्य बोलणें सत्य क्रिया ॥ कायावाचामानसें ॥१५५॥
जेथें परिपूर्ण ज्ञान ॥ ज्ञान तेथेंचि विज्ञान ॥ विज्ञानींच समाधान ॥ संतोषरूप सर्वदा ॥१५६॥
संतोष तेथें शांती ॥ शांति तेथें अभेदभक्ती ॥ भक्ति तेथें विरक्ती ॥ आनंदेंचि क्रीडत ॥१५७॥
आनंद तेथें सदा बोध ॥ बोध तेथें समाधि शुद्ध ॥ समाधि तेथें ब्रह्मा।नंद ॥ सुख आलें हातासी ॥१५८॥
जैसा जीवां सुधारस दुर्लभ द्दष्टी ॥ दैवें देखिल्या घालीत मिठी ॥ तैसी अद्वैतीं आवडी मोठी ॥ न आणीं पोटीं दूसरी ॥१५९॥
निरपेक्ष व्हावे मानस ॥ नांदे ह्रदयीं उल्हास ॥ प्रपंच आहे किंवा बुडाला निःशेष ॥ नाहीं स्मरण तयाचें ॥१६०॥
दशेंद्रियें पंचप्राण ॥ अष्टधा प्रकृतीचें नाहीं स्मरण ॥ ब्राह्मानंदें आनंदघन ॥ नसे भान दुसरें पैं ॥१६१॥
हा मूर्ख हा चतुर ॥ हा द्विजन्मा हा शूद्र ॥ हा देही हा विदेही थोर ॥ नाठवेचि तयातें ॥१६२॥
घटमठीं व्यापूनि उत्तम ॥ अखंड अद्वैत जैसें व्योम ॥ तैसें स्वस्वरूप सम ॥ आपणासहित पाहती ॥१६३॥
तो भेदाभेदरहित ॥ पुण्यपापाविवर्जित ॥ निःसंदेह गुणातीत ॥ अमूर्तमूर्त पुरुष तो ॥१६४॥
मुसेंत आटिले अलंकार ॥ तेथें न दिसे द्वैतविकार ॥ कीं घटमठत्यागें अंबर ॥ मुळींच अभेद जैसें ॥१६५॥
जैशा नानावर्ण गायी ॥ परी दुग्धीं पालट नाहीं ॥ कीं नाना सलिलें मेळवितांही ॥ ऐक्य होती अभेदत्वें ॥१६६॥
जैसें सैंधव मिळालें सागरीं ॥ शब्द निमाला अंबरीं ॥ तैसा तो स्वस्वरूपी निर्धारीं ॥ विश्वासहित विराला ॥१६७॥
हें करणें हें न करणें ॥ कांहींच नेणती त्याचीं करणें ॥ हार कीं विखार पाहणें ॥ निद्रिता जेवीं घडेना ॥१६८॥
मन बुद्धि अहंकार ॥ मावळले तयाचे विकार ॥ कर्ता क्रिया कर्म समग्र ॥ त्रिपुटया तेथें निमाल्या ॥१६९॥
बाल्य तारुण्य वृद्धपण ॥ हें त्यासी नाहीं मुळींहून ॥ जीव शिव हें मायाभान ॥ मुळाहून विरालें ॥१७०॥
जागृति स्वप्न सुषुप्ति ग्रासून ॥ समशेजे निजला पूर्ण ॥ तुर्या उन्मनी ओलांडून ॥ पूर्णानंद अभेद तो ॥१७१॥
स्थूल सूक्ष्म कारण ॥ स्थावर जंगस निरसून ॥ पावला स्वरूपीं समाधान ॥ साध्य साधन आटलें ॥१७२॥
रूप रेखा स्थान मान ॥ वर्णावर्ण आश्रम जाण ॥ धारणा ध्यान मनन ॥ विरोन गेली तयाचीं ॥१७३॥
द्दश्य द्र्ष्टा दर्शन ॥ श्वेत पीत आरक्त पूर्ण ॥ वेद शास्त्र पुराण ॥ पाहतां पाहणें विरालें ॥१७४॥
मंत्र जप जप यज्ञ ॥ गेलें सर्वही गळून ॥ अधऊर्ध्व ओतप्रोत भान ॥ गेलें विरोन सर्वही ॥१७५॥
जनक करीतसे प्रश्न ॥ हे निर्णाणदीक्षा परिपूर्ण ॥ अंगीं ठसावया कारण ॥ सांगावें तें दयार्णवा ॥१७६॥
त्यासी प्रथम पायरी कोण ॥ तो अनुक्रम सांगावा परिपूर्ण ॥ यावरी अष्टावक्र कृपाघन ॥ बोलता जाहला ऐका तें ॥१७७॥
सप्त भूमिका वेदांतीं पूर्ण ॥ सांगितल्या ऐका सावधान ॥ शुभेच्छा प्रथम जाण ॥ विचारणा नाम दुसरी पैं ॥१७८॥
तनुमानसा तिजी निश्चितीं ॥ चवथी जाण सत्त्वापत्ती ॥ पांचवी ते असंसक्ती ॥ पदार्थाभाविनी सहावी ते ॥१७९॥
तुर्या गा सातवी पूर्ण ॥ आतां ऐकें पहिलीचें लक्षण ॥ शुभेच्छा म्हणती जियेलागून ॥ ऐक विवरण तियेचें ॥१८०॥
माझें मूढत्व कैं जाईल समस्त ॥ केव्हां भेटती साधुसंत ॥ कैं मज होईल ज्ञान प्राप्त ॥ तळमळ मनांत वाटतसे ॥१८१॥
अंगीं विराग्य आसमास ॥ सर्व पदार्थांवरी जो उदास ॥ शरण रिघे सद्नुरूस ॥ शुभेच्छा यास म्हणावें ॥१८२॥
आचार्यमुखेंकरून ॥ करी वेदशास्त्रांचें श्रवण ॥ तदनुसार करी साधन ॥ विचारणा जाण दुसरी हे ॥१८३॥
मन विषयीं होय विरक्त ॥ प्रवृत्तिशास्त्रीं नुपजे हेत ॥ श्रवणीं आवडी बहूत ॥ तनुमानसा नामें तिसरी हे ॥१८४॥
मुख्य करीं आधीं श्रवण ॥ मग श्रवणासहित मनन ॥ श्रवणमनन बिंबतां पूर्ण ॥ निदिध्यास मग जडे ॥१८५॥
हीं तिन्ही चढतां हातासी ॥ तोचि पावला साक्षात्कारासी ॥ महावाक्य तत्त्वमसि ॥ विचारासी पावे तो ॥१८६॥
ज्ञानें जिरसिलें अज्ञान ॥ विश्रांतीस पावलें मन ॥ सत्त्वापत्ति हे पूर्ण ॥ चवथी भूमिका जाणिजे ॥१८७॥
सर्व पदार्थ देखत ॥ परी कोठेंही न गुंते चित्त ॥ आनंदरूप सर्वदा वर्तत ॥ असंसक्ति हे पांचवी ॥१८८॥
पंचभूमिकाभ्यासेंकरून ॥ पुढें विसरला पदार्थज्ञान ॥ सर्व चिन्मात्रचि भासे पूर्ण ॥ पदार्थाभाविनी सहावी पैं ॥१८९॥
साही भूमिकांचा होतां बोध ॥ निरसले सर्व भेदाभेद ॥ स्वस्वरूप देखे प्रसिद्ध ॥ तुर्या भुमिका सातवी हे ॥१९०॥
या भूमिका सांगितल्या सप्त ॥ कोणता कोणे भूमीस राहात ॥ कोण किती भूमि ओलांडीत ॥ हें जाणती तत्त्ववेत्ते ॥१९१॥
या भूमिका साधितां सत्वर ॥ जाहला नसतां साक्षात्कार ॥ तों मावळला आयुष्यदिनकर ॥ देहपतन जाहलें ॥१९२॥
साधु देहान्तकाळीं भावी पूर्ण ॥ म्हणे राहिलें माझें आत्मसाधन ॥ मग करूनि भगवत्स्मरण ॥ देह त्यागीं साधक तो ॥१९३॥
सत्यलोक वैकुंठ कैलास ॥ तेथें वास करी बहु दिवस ॥ तुझें सुकृत सरलें त्यास ॥ कोणी न म्हणे कल्पांतीं ॥१९४॥
क्षीणे पुण्ये मर्त्य लोकं विशन्ति ॥ हे इतर जीवांची गति ॥ तैसा साधक नव्हे निश्चितीं ॥ सदा वंदिती देव त्यातें ॥१९५॥
मरीचि सहस्त्राक्ष मृगवाहन ॥ हरिहरादिपदें स्वेच्छें पावोन ॥ तेथेंही त्याचें विटे मन ॥ म्हणे राहोन काय येथें ॥१९६॥
मग तो कर्मभूमीस उतरून ॥ त्यासी योगिकुलीं होय जन्म ॥ माता पिता योगी पूर्ण ॥ असती पावन दोन वंश ॥१९७॥
प्रारब्धें होय ऐश्वर्यवंत ॥ भोग भोगितां विराग बहुत ॥ उरल्या भूमिकांसी तो झटत ॥ साक्षात्कार व्हावयासी ॥१९८॥
त्यासी प्रतिष्ठा देखोन ॥ वाटे सकळ विष्ठेसमान ॥ वांति देखोनि विटे मन ॥ विषयीं जाण तैसा तो ॥१९९॥
मग आचार्यवाक्यें सत्वर ॥ वेगें पावे तो साक्षात्कार ॥ दग्धपटवत शरीर ॥ भासमात्र उरलासे ॥२००॥
तो योगभ्रष्ट अद्भुत ॥ सप्तभूमींस झेंपावत ॥ जैसें पळें पळें चढत ॥ मित्रमंडल त्वरेनें ॥२०१॥
कीं बीजेपासूनि रोहिणीपती ॥ कला विशेष वाढती ॥ कीं अभ्यासेंकूरुनि वाढे मती ॥ पंडिताची विशेष ॥२०२॥
की वटबीजापासूनि अंकुर ॥ भेदीत जाय जेवीं अंबर ॥ कीं गोमती धांवे सत्वर ॥ सागरासी भेटावया ॥२०३॥
कीं अग्रापासूनि मूळापर्यंत ॥ इक्षुदंड गोड लागत ॥ कीं तप आचरतां शुचिष्मंत ॥ वाढे अद्भुत पुण्य पैं ॥२०४॥
कीं स्त्रेह धरितां आदरें बहुत ॥ मित्रत्व अत्यंत वाढत ॥ कीं परोपकारें अद्भुत ॥ यश वाढे त्रिलोकीं ॥२०५॥
तैसा योगभ्रष्ट जाण ॥ सदा ब्रह्माभ्यासेंकरून ॥ दया क्षमा शांति पूर्ण ॥ दिवसेंदिवस वाढती ॥२०६॥
सप्तभूमिका जिंकून ॥ तो निद्वद्व विजयी अनुदिन ॥ संचित आणि क्रियमाण ॥ दग्ध जाहलीं तयाचीं ॥२०७॥
तो देहींच विदेही पूर्ण ॥ देह मिथ्यात्वें गेला निरसून ॥ तरी प्रारब्ध कोठोन ॥ उरलें त्यासी सांग पां ॥२०८॥
तो स्वसुखें विचरत ॥ जेवीं सागरीं लहरी अभेद क्रीडत ॥ कीं सुवर्णमूर्ति सत्त्वास येत ॥ तैसा वर्तत योगी तो ॥२०९॥
मग त्याचा देह पडे तीर्थी ॥ अथवा श्वान श्रृगाल भक्षिती ॥ परी योगियासी गर्भस्थिती ॥ कल्पांतींही नव्हेचि ॥२१०॥
जैसें उदकीं मिळे लवण ॥ कीं जळगारा जाय जळीं विरोन ॥ कीं सागरामाजी येऊन ॥ मेघधारा मिसळती ॥२११॥
कीं नाद विरे निराळीं ॥ कीं कर्पूरज्योति एक जाहली ॥ कीं झांकिलिये घटीं विराली ॥ दीपकलिका जैसी कां ॥२१२॥
ऐसा तो महाराज ॥ पावला निर्वाण स्वतेज ॥ हें जनकराया तुज ॥ दिव्य ज्ञान कथियेलें ॥२१३॥
हेचि दीक्षा मनीं धरीं ॥ वादप्रतिवाद कदा न करीं ॥ याचि बोधें अंतरीं ॥ ब्रह्मानंदें तृप्त होय ॥२१४॥
तुज पंचशीर्षाचें होईल दर्शन ॥ याज्ञवक्ल्य कथील ज्ञान ॥ तेंचि तूं ह्रदयीं धरून ॥ विदेहत्वें विचरें कां ॥२१५॥
जनकें द्दढ धरिले चरण ॥ केलें अष्टावक्राचें पूजन ॥ चतुर्दश सहस्त्र ब्राह्मण ॥ स्थास्थानाप्रति पावले ॥२१६॥
सवें श्वेतकेतु मातुल ॥ महाराज तो पिता कहोळ ॥ अष्टावक्र निघाला तत्काळ ॥ स्वस्थानासी आपुल्या ॥२१७॥
कहोळ पुत्राकडे पाहून ॥ कळवळलें त्याचें अंतःकरण ॥ म्हणे याचें वक्रपण ॥ दूर करूं यावरी ॥२१८॥
अष्टावक्रासी म्हणे कहोळ ॥ हे मधुबिला नदी निर्मळ ॥ स्त्रान करितां सकळ ॥ सम अंगें तुझीं होती ॥२१९॥
लोमश म्हणे धर्मराया ॥ अष्टावक्रें पित्यासी नमूनियां ॥ स्त्रान करितां दिव्य काया ॥ अंगें सम जाहलीं ॥२२०॥
कहोळ परम संतोषोन ॥ ह्रदयीं आलिंगिला नंदन ॥ यावरी जिजाश्रम पावोन ॥ सुखरूप राहिले ॥२२१॥
अष्टावक्राचें गेलें वक्रपण ॥ समंगानदी हे तेथपासून ॥ सकुटुंब करीं स्त्रान ॥ धर्मराजा येथें आतां ॥२२२॥
मग बंधूंसहित युधिष्ठिर ॥ स्त्रान करी तेथें सत्वर ॥ कृष्णभगिनी कृष्णा पवित्र ॥ स्त्रान करी यथाविधि ॥२२३॥
तीर्थविधि सारून ॥ पुढें चालिले पृथानंदन ॥ हें अष्टावक्रोपाख्यान ॥ लोमशानें कथियेलें ॥२२४॥
ब्रह्मानंदा गुणगंभीरा ॥ श्रीधरवरदा रुक्मिणीवरा ॥ श्रीमद्भीमातटविहारा ॥ आनंदनेत्रा अभंगा ॥२२५॥
सुरस पांडवप्रताप ग्रंथ ॥ वनपर्व व्यासभारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ सव्विसाव्यांत कथियेला ॥२२६॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रातप ग्रंथ ॥ वनपर्वटीका श्रीधरकृत ॥ अष्टावक्राख्यान समस्त ॥ लोमश सांगे धर्मासी ॥२२७॥
इति श्रीश्रीधरकृतपांडवप्रतापे वनपर्वणि षडिंवशाध्यायः ॥२६॥ ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥

श्रीपांडवप्रताप - वनपर्व - षडिंवशाध्याय समाप्त ॥