पांडवप्रताप - अध्याय ५४ वा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ वैशंपायन म्हणे जयमेजया ॥ कथा ऐकें नृपवर्या ॥ दुर्योधन निमालिया ॥ धृतराष्ट्र सौबली अतिदुःखित ॥१॥
अंध पडला भूमीवरी ॥ मस्तक आपटी ते अवसरीं ॥ माझे पक्ष छेदिले निर्धारीं ॥ वृद्धपणीं समूळ ॥२॥
माझे डोळ आजि फोडिले ॥ माझे धैर्यदुर्ग आजि पाडिले ॥ माझे हात पाय तोडिले ॥ मत्सरशस्त्रेंकरुनियां ॥३॥
माझी आंधळ्यची काठी ॥ नेऊनि ठेविली स्वर्गकपाटीं ॥ माझी दरिद्य्राची गांठी ॥ सोडूनि नेली पूर्वकर्मै ॥४॥
माझे पुत्रपौत्र महाबळी ॥ कैसे मारिले रणमंडळीं ॥ धृतराष्ट्र घेऊनि धुळी ॥ मुखीं मस्तकीं घालीत ॥५॥
मज कृष्णें पूर्वी सांगितलें ॥ व्यासनारदें साक्षेपें कथिलें ॥ विदुरें गेहीं बहुत शिलविलें ॥ परी म्यां ऐकिलें नाहीं तें ॥६॥
भीष्म द्रोण शारद्वत ॥ संजय क्षणोक्षणीं सांगत ॥ मैत्रेयऋषीनें बहुत ॥ सांगतां म्या नायकिलें ॥७॥
मग बोले गांधारी ॥ संजया गोष्टी अवधारीं ॥ युद्धाआधीं एक रात्रीं ॥ दुःस्वप्न म्यां देखिलें ॥८॥
मी बैसलें असतां मंदिरीं ॥ कृष्णवसनवेष्टित विधवा नारी ॥ मृत्तिका घेऊनि झडकरी ॥ ओंटी भरीत माझी पैं ॥९॥
घृताचे घट श्वानें फोडिती ॥ उताणीं पडूनि चाटिती ॥ पिंजर्‍यांतेल रावे मारिती ॥ बिडालकें येवोनियां ॥१०॥
आणि दुर्योधनाची कामिनी ॥ तिचे कंठीचा मंगळमणी ॥ कृष्णवर्ण पुरुष येऊनी ॥ नेला तोडूनि स्वप्नांत ॥११॥
शतही माझिया सुना ॥ देखिल्या स्वप्नीं मी कुंकुमहीना ॥ बंधूंसमवेत दुर्योधना ॥ मांडीवरी देखिलें म्यां ॥१२॥
पूर्वीं म्यां पूजिला ईश्वर ॥ व्रत नेम चालविला फार ॥ परी व्रत पूर्ण न करितां साचार ॥ मध्येंचि सोडूनि दीधलें ॥१३॥
त्या दोषेंकरुन ॥ गेले शतही पुत्र आटोन ॥ किंवा द्वेषिले संतसज्जन ॥ न केलें अर्चन तयांचें ॥१४॥
किंवा पंक्तिभेद घडला ॥ कीं कीर्तनरंग उच्छेदिला ॥ किंवा गुरुद्रोह घडला ॥ मजपासूनि पूर्वीं हो ॥१५॥
कीं परद्रव्य अभिलाषिलें ॥ कीं दाता दान देता विघ्न केलें ॥ कीं हरिहरांसी निंदिलें ॥ अपमानिलें कुलदैवत ॥१६॥
कोणाचे मुखींचा ग्रास जाण ॥ म्यां पूर्वीं घेतला हिरोन ॥ कीं मायबापें अन्नावीण ॥ पीडून मारिलीं पूर्वजन्मीं ॥१७॥
कीं गुरुनिंदा गुरुहत्या ॥ पूर्वीं पडल्या माझे माथां ॥ कीं पात्रीं बैसला विप्र तत्त्वतां ॥ उठवूनि घातला बाहेरी ॥१८॥
कीं यतीश्वराची निंदा ॥ केली पूर्वीं अमर्यादा ॥ कुरंगिणी पाडसां करुनि भेदा ॥ पूर्वीं म्यां विघडिलीं ॥१९॥
कीं गाईनवत्सांसी तुटी ॥ केली म्यां परमेष्ठी ॥ अहा रे कासया रचिली सृष्टी ॥ माझे अदृष्टी लिहिलें हें ॥२०॥
कीं वेदशास्त्रपुराणें ॥ हरिहरचरित्रें पावनें ॥ उच्छेदिलीं म्यां संपूर्ण ॥ म्हणोनि ऐसें जाहलें ॥२१॥
किंवा स्त्री आणि पुरुष ॥ माता आणि पुत्रांस ॥ कीं गुरु आणि शिष्यांस ॥ विकल्प घालूनि विघडिलें ॥२२॥
पोटांतूनि उमाळे उठती ॥ भडभडां नेत्रीं अश्रु वाहती ॥ असो यावरी संजय महामती ॥ धृतराष्ट्रासी बोलत ॥२३॥
म्हणे कुरुनायका तूं विचक्षण ॥ बहुत तुज जाहलें श्रवण ॥ श्रीव्यासप्रसादेंकरुन ॥ बहुत शास्त्रे ऐकिलीं ॥२४॥
बहुत पुराणें इतिहास ॥ ऐकिली भगवद्भीता निर्दोष ॥ बहुत ऋषिमुखें सुरस ॥ दिव्य निरुपणें ऐकिलीं ॥२५॥
सनत्सुजात महाराज आला ॥ दिव्यज्ञानामृत वर्षला ॥ आतां तूं ये वेळां ॥ शोक दूर करीं कां ॥२६॥
लटकी हे संसारमाया ॥ मरीचिजलवत जाहलिया ॥ सत्पुरुषांच्या गोष्टी हृदया ॥ माजी आठवीं तूं सर्वही ॥२७॥
प्रानी जितुके आले आकारा ॥ चंद्रसूर्यादि पसारा ॥ तितुके लया जातील राजेंद्रा ॥ पंचभूतांचे सर्वही ॥२८॥
राजा पूर्वज तुझे सकळी ॥ त्यांही नागपुरीची संपदा भोगिली ॥ ती कोठें उरली वंशावळी ॥ तुजपर्यंत सांग पां ॥२९॥
येथींचें सुख क्षणिक जाण ॥ जैसें विषाचें शीतलपण ॥ कीं सावचोराचें गोड वचन ॥ असत्य पूर्ण सर्वही ॥३०॥
अरण्यांत मिथ्याघन ॥ कीं अभ्राचीं साउली सघन ॥ कीं शत्रूचा आदर पूर्ण ॥ क्षणांत प्राण घेईल ॥३१॥
संसारदुःख दारुण ॥ क्लेशतरुचें उद्यान ॥ जेवीं मृगांबुलहरी सघन ॥ दिसती परी क्षणिक त्या ॥३२॥
विद्युल्लतेची प्रभा क्षणिक साचार ॥ सवेंचि गाढ पडे अंधार ॥ परी त्या प्रकाशें व्यवहार ॥ वर्तणूक घडेना ॥३३॥
रज्जूवरी अहि दिसत ॥ शुक्तिकेवरी भासे रजत ॥ स्थाणूचे ठायीं चोर भास ॥ मिथ्या पाहतां साचार ॥३४॥
रया पाहता ब्रह्मादिका ॥ सर्वदा काळ नाहीं सारिखा ॥ मागें भरिल्या ज्या घटिका ॥ त्या पुढें सर्वथा न येती ॥३५॥
भरला दिसे गंगापूर ॥ परी पाहतां तें ओहोटलें नीर ॥ मागूनि येतें तेंही जाणार ॥ क्षणभंगुर सर्वही ॥३६॥
तैसें बरें हें दिसतसे शरीर ॥ परी आयुष्य सरलें नेणे नर ॥ जैसा रांजणींचा मकर ॥ म्हणे नीर बहु आहे ॥३७॥
पर्जन्यकाळींची ओल देखोन ॥ दानवे म्हणती ध्रुवासमान ॥ तैसे नर गेले भूलोन ॥ विषयभा देखोनियां ॥३८॥
कें हिंसकस्कंधीं बस्त ॥ सुख मानी म्हणे मी भाग्यवंत ॥ परी पुढें मरण आलें जवळी बहुत ॥ नेणवेचि तयातें ॥३९॥
द्विजस्कंधी वहन देऊन ॥ नहुषें भाविलें कल्याण ॥ परी पुढें अनर्थ दारुण ॥ तें त्यासी कदा नेणवेचि ॥४०॥
मेदिनीगर्भरत्न ॥ नेतां सुखावला विंशतिनयन ॥ परी पुढें कुलक्षय पूर्ण ॥ तें त्यासी कदा नेणवे ॥४१॥
तैसें जीव भुलले समग्र ॥ पुढील दुःख नेणती पामर ॥ चौर्‍यायशीं लक्ष योनी थोर ॥ किती म्हणोनि भोगाव्या ॥४२॥
कुर्‍हाडीचे घाय गणीत ॥ तरुचा गर्भ जाय तुटत ॥ तेवीं कुठारपाणि काल येथ ॥ छेदितो कांड आयुष्यवृक्षाचें ॥४३॥
अहो बरवा देखिला बाळ ॥ मग तरुण होय तो वेल्हाळ ॥ सवेंचि जरेनें घातली माळ ॥ पडिला व्याकुळ होऊनी ॥४४॥
मग सवेंचि गेला मरोन ॥ भोगिले कुंभीपाक दारुण ॥ सवेंचि गर्भांत राहिला येऊन ॥ पावला जनन मागुती ॥४५॥
ऐशा जन्ममरणांच्या पंक्ती ॥ प्राणी असंख्यात भोगिती ॥ परी त्रास नुपजे चित्तीं ॥ पडली भ्रांति मूर्खत्वें ॥४६॥
म्हणोनि प्रज्ञाचक्षु अवधारीं ॥ पहुडें सद्विवेकमंदिरीं ॥ शोकमोहांतें दूर करी ॥ निजसुखी बुडी दे कां ॥४७॥
शस्त्रें कासया जवळी रक्षावीं ॥ कीं निर्वाणीं कामा यावीं ॥ तैसीं शास्त्रें श्रवण करावीं ॥ अंतीं विवेक उपजावया ॥४८॥
जवळी कासया रक्षावें ओडण ॥ कीं घाय पडतां पुढें रक्षण ॥ तैसा शोक मोह दवडून ॥ पुढें विवेक प्रकट करीं ॥४९॥
तुझें कुळ संहारिलें ॥ पांडवांचें तरी कोठें उरलें ॥ द्रौणीनें सर्व आटिलें ॥ रात्रीमध्यें जाऊनियां ॥५०॥
आतां पांडव तुझे कुमार ॥ त्यांवरी स्त्रेह करीं अपार ॥ तुज तिलांजलि साचार ॥ तेचि देतील पुढेंही ॥५१॥
आतां प्रज्ञाचक्षु यावरी ॥ उत्तरक्रिया पुत्रांची करीं ॥ अंध म्हणे ते अवसरीं ॥ मी जाईन वनवासा ॥५२॥
संजय म्हणे राया देख ॥ आपुली क्रिया तारक मारक ॥ तैसीं दुर्योधनाची दुष्कर्मे देख ॥ त्याचीं त्यासी फळा आलीं ॥५३॥
आपुले गृहासी आपण ॥ लाविला जैसा महाअग्न ॥ कीं रुईचा चीक घालूनि नयन ॥ बळेंचिकरुन दवडिले ॥५४॥
आपुलें अस्त्र आपण ॥ ठेविलें खोंवून ॥ विखारबिळीं जाऊन ॥ बळेंचि हात घातला ॥५५॥
तैसें दुर्योधनें पांडव छळून ॥ कैंचें कपटद्यूत मांडून ॥ वडिलीं वारितां न जाणून ॥ कुलक्षय आपुला केला ॥५६॥
विदुर म्हणे जें होणार ॥ तें कालत्रयीं न चुके साचार ॥ जरी गृहांत लपाला निरंतर ॥ तरी मृत्यु सोडीना ॥५७॥
राया हाचि दृढ विचार ॥ आदि अंतीं अवघा ईश्वर ॥ मध्यें जीव हे समग्र ॥ मिथ्या सर्व आहे हें ॥५८॥
जैसा बीजापोटीं तरुवर ॥ तरुचे अग्रीं साचार ॥ मध्यें दिसे काष्ठ थोर ॥ तेवीं प्रपंच सबळ हा ॥५९॥
जप तप तीर्थ होम दान ॥ सर्वांहूनि श्रेष्ठ आत्मज्ञान ॥ राया हें हृदयीं धरुन ॥ शोक दूर करीं कां ॥६०॥
पूर्वजन्मींचा परिवार ॥ कोठें तुझा सांग समग्र ॥ जें पूर्वींचे कुटुंब साचार ॥ सुखी कीं दुःखीं कोठें आहे ॥६१॥
यौवन धन आयुष्य देख ॥ विद्युत्प्राय अवघें क्षणिक ॥ या मायाचक्रींचें कौतुक ॥ इंद्रजालवत असे हें ॥६२॥
शरीर हाचि स्यंदन ॥ मनाचे तुरंग जुंपिले जाण ॥ त्या रथाचीं चक्रें चरण ॥ पूर्वकर्म सारथी पुढें ॥६३॥
तो सारथी ओढील जिकडे ॥ शरीररथ धांवे तिकडे ॥ एवं प्राक्तनाधीन धडे ॥ वर्तणूक सर्वही ॥६४॥
कर्मानुसार बुद्धी ॥ प्राणियांसी उपजे त्रिशुद्धी ॥ पदरीं दोष तैशा आधिव्याधी ॥ कवळिती बहु सक्रोध ॥६५॥
पाप पुण्य होय समान ॥ तेव्हां कर्मभूमीस होय जनन ॥ जरी विशेष दोष दारुण ॥ तरी पतन नर कीं होय ॥६६॥
बहुत जाहला पुण्योत्कर्ष ॥ तरी सहजचि होय स्वर्गवास ॥ पापपुण्यसमानता निःशेष ॥ नरयोनींत जनन होय ॥६७॥
तरी एकासी सुबुद्धि जाण प्राप्त ॥ कित्येक पापेंकरुनि लिप्त ॥ ऐसें व्हावया विपरीत ॥ कारण काय ऐकें पां ॥६८॥
एकाचें पुण्य सबळ ॥ एक पापाचा पुतळा केवळ ॥ तो नर होय पुण्यशीळ ॥ बुद्धि अढळ सत्कीर्ति ॥६९॥
एकाचें पाप अचाट ॥ पुण्य पदरीं नाहीं नीट ॥ तरी पापबुद्धि होय प्रकट ॥ दरिद्र कष्ट भोगी तो ॥७०॥
ऐसें जों विदुर बोधीत ॥ तो कृष्णद्वैपायन आले तेथ ॥ म्हणे राया मनांत ॥ खेद कांहीं न करावा ॥७१॥
वृथा द्रव्य दारा सदन ॥ वृथा पुत्र स्त्रुषा आप्तजन ॥ अवघीं मोहाचीं चोरटीं जाण ॥ जाती ठकवून सर्वस्वें ॥७२॥
येथें मानावया हरिख ॥ तिळमात्र नाहीं सुख ॥ खदिरांगारीं शयन देख ॥ निद्रा केवीं लागे ॥७३॥
गर्भवासाचें जैसें दुःख ॥ कुंभीपाकाहूनि अधिक ॥ मलमूत्रद्वारीं तैसें देख ॥ नवमास उकडतसे ॥७४॥
उपजतां बहुत कष्ट देख ॥ बाहेर आलिया नाहीं सुख ॥ वाचा नाहीं रडे मूर्ख ॥ माता तर्क करी बहु ॥७५॥
क्षुधेनें रडे साचार ॥ म्हणे याचें दुखतें उदर ॥ मग औषध घालिती तिक्त फार ॥ भाजे अंतर नेणती ॥७६॥
जरी पोट दुखोनि रडत ॥ म्हणे बाळ आहे क्षुधाक्रांत ॥ मग बळेंचि क्षीर पाजीत ॥ एवं अनर्थ बालपणीं ॥७७॥
तरुणपणीं अत्युन्मत्त ॥ चवडां चाले वरी पाहत ॥ काममदें मुस मुशित ॥ आपपर नेणे कांहीं ॥७८॥
मायबापांसी निर्भर्त्सित ॥ गुरुसी सदा चाळवीत ॥ केलें स्त्रीआधीन जीवित ॥ हा अनर्थ तरुणपणीं ॥७९॥
यावरी वृद्धपणीं तत्त्वतां ॥ दंत पडूनि गेले दिगंतां ॥ कर्ण बुजले बोलतां ॥ बोबडी वळे वाचेची ॥८०॥
डोळां न दिसे कांहीं ॥ चरण न चालती सर्वथाही ॥ नेत्रनासिकीं मुखीं पाहीं ॥ प्रवाह चाले जळाचा ॥८१॥
खोकतां खोकतां जाण ॥ कासावीस होती प्राण ॥ दारा पुत्र स्वजन ॥ सोय न धरी कोणीही ॥८२॥
परमदुःखकारक वृद्धपण ॥ सवेंचि पापी पावला मरण ॥ एवं सर्व दुःख पूर्ण ॥ किती म्हणे सांगावें ॥८३॥
तरी धृतराष्ट्रा तूं वृद्ध ॥ होईं हरिभजनीं सावध ॥ जें दिसे तें नाशिवंत प्रसिद्ध ॥ सृष्टिक्रम ऐसाचि हा ॥८४॥
जैशा राहाटघटमाळा पाहतां ॥ रिक्ता भरती पुनरेव रिक्ता ॥ ऐसें धृतराष्ट्रें ऐकतां ॥ मूर्च्छना आली पुत्रदुःखें ॥८५॥
अंतर्बाह्य केवळ अंधु ॥ हृदयीं न ठरे ज्ञानबोधु ॥ जैसा पालथे घटीं जलबिंदु ॥ सर्वथाही प्रवेशेना ॥८६॥
भस्मामाजी अवदान ॥ व्यर्थ काय समर्पून ॥ रोगिष्ठासी मिष्टान्न ॥ व्यर्थ घालून काय तें ॥८७॥
जान्हवीचें जीवन ॥ भग्नभाजनीं काय घालोन ॥ उत्तम शर्करा नेऊन ॥ दानव्यांसी समर्पिली ॥८८॥
तैसा धृतराष्ट्र आंधळा ॥ व्यासदेवें पूर्ण बोधिला ॥ परी अंतरीं नाहीं द्रवला ॥ कैसा भुलला मायामोहें ॥८९॥
म्हणे धृतराष्ट्रा तूं कवण ॥ कैंचा आलासी कोठून ॥ तूं भोगसी जन्ममरण ॥ देहाभिमान वाहोनियां ॥९०॥
तुझिया इंद्रियांसी चाळक ॥ कोण असे बुद्धीचा पाळक ॥ तुज वाटे बहुतेक ॥ मीच चालवितों सर्वही ॥९१॥
गाडीखालीं धांवे श्वान ॥ म्हणे माझा वेग आहे गहन ॥ माझेनें हें चाले संपूर्ण ॥ वाहे अभिमान व्यर्थचि ॥९२॥
तैसे प्राणी गेले भुलोन ॥ तरी आतां होई रे सावधान ॥ कोणाचे पुत्र तूं येथें कोण ॥ माझें म्हणून भुललासी ॥९३॥
मी इंद्रसभेसी असतां जाण ॥ उर्वी करुं लागली रुदन ॥ म्हणे मज भार जाहला दारुण ॥ दुष्ट नष्ट रायांचा ॥९४॥
जो तो म्हणे माझा पती ॥ आणि पाप कर्मे आचरती ॥ आतां मी जाच सोसूं किती ॥ सांग मातें त्रिदशेश्वरा ॥९५॥
मग बोलिला पाकशासन ॥ कुरुकुलीं जन्मेल दुर्योधन ॥ त्याचे पापें सर्वही जाण ॥ भार तुझा उतरेल पैं ॥९६॥
ऐसी त्रिदशेश्वराची वाणी ॥ श्रवण करोनि ते मेदिनी ॥ गांठी देत पल्लवालागूनी ॥ वाट पाहे समयाची ॥९७॥
तैसेंचि झालें राया पाहीं ॥ भूपती आटले सर्वही ॥ पांडवांचा अपराध नाहीं ॥ मूळापासोनि तत्त्वतां ॥९८॥
आतां सोडूनि सकल क्षोभ ॥ करीं पंडुपुत्रांवरी लोभ ॥ अजातशत्रु धर्म स्वयंभ ॥ तुजकारणें कष्टी असे ॥९९॥
तुझा शोक देखोन ॥ तो तत्का देईल आपुला प्राण ॥ तरी विवेकसलिल घेऊन ॥ शोकाग्नी शांत करीं हा ॥१००॥
धृतराष्ट्र म्हणे तुझी आज्ञा ॥ शिरीं वंदितों मी सर्वज्ञा ॥ तों व्यास पावूनि अंतर्धाना ॥ निजभुवना पातला ॥१०१॥
विशोकपर्व रसभरित ॥ एकाचि अध्यायीं जाहलें समाप्त ॥ पुढें स्त्रीपर्व कारुण्ययुक्त ॥ सुरस बहुत ऐका तें ॥१०२॥
आतां स्त्रीपर्व सुरस फार ॥ वर्णील वैशंपायन चतुर ॥ तें श्रीधरमुखें रुक्मिणीवर ॥ रस अपार कथील पैं ॥१०३॥
ब्रह्मानंदा आत्मारामा ॥ पांडुरंगा अजा अनामा ॥ श्रीधरवरदा पूर्णकामा ॥ मंगलधामा अभंगा ॥१०४॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ विशोकपर्व व्यासभारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ चौपन्नाव्यांत कथियेला ॥१०५॥
इति श्री श्रीधरकृतपांदवप्रतापे विशोकपर्वणि धृतराष्ट्रसंबोधनं नाम चतुःपंचाशत्तमाध्यायः ॥५४॥
इति विशोकपर्व समाप्त ॥