पांडवप्रताप - अध्याय २७ वा

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ अष्टावक्राचें आख्यान ॥ मागें संपलें संपूर्ण ॥ यावरी लोमशाप्रति पंडुनंदन ॥ धर्मराज बोलत ॥१॥
याज्ञवल्क्यानें आघवें ज्ञान ॥ उपदेशिलें जनकालागून ॥ ती पुण्यकथा सांग पूर्ण ॥ करूं श्रवण सर्वही ॥२॥
मार्गें जातां क्रमेल वेळ ॥ मुनि बोले ती कथा रसाळ ॥ यावरी लोमश पुण्यशीळ ॥ सुरस इतिहास सांगतसे ॥३॥
दत्तात्रेय शुक कपिलमुनी ॥ चौथा याज्ञावल्क्य निर्वाणज्ञानी ॥ ज्यांचा महिमा वेदपुराणीं ॥ वर्णिजेतॊ अत्यादरें ॥४॥
योगभ्रष्ट उपजतज्ञानी ॥ याज्ञवक्ल्य महामुनी ॥ वेदविघेलगूनी ॥ ऊर्ध्वरेता गुरु केला ॥५॥
तेथें केलें वेदपठण ॥ विधियुक्त अर्थ पाहिला संपूर्ण ॥ परी जाहलें नाहीं समाधान ॥ ब्रह्मविद्येवांचूनियां ॥६॥
सकल विद्यांमाजी मुकुटमणी ॥ अध्यात्मविद्या ज्ञानखाणी ॥ त्या विद्येलागीं दिवसरजणी ॥ गुरुसेवा करी बहु ॥७॥
जो ब्रह्मविद्येचा दाता ॥ तो गुरु नव्हेचि तत्वतां ॥ कर्मकांडीं कुशल जाणता ॥ मीमांसक पुरता गुरु तो ॥८॥
तों जनकराव परम सज्ञान ॥ पोटीं नाहीं पुत्रसंतान ॥ बहुत यज्ञ अनुष्ठान ॥ करितां कदा न होय पैं ॥९॥
तों घरासी आला एक द्विज ॥ तेणें जनकासी सांगितलें गुज ॥ त्या याज्ञावल्क्याच्या अक्षता सतेज ॥ जरी मस्तकीं पडती तुझ्या ॥१०॥
तरी होईल तत्काल सुत ॥ ऐकतां तोषला नृपनाथ ॥ मग ऊर्ध्वरेता ऋषि समर्थ ॥ गेला द्र्शान त्याचिया ॥११॥
ऋषीस साष्टांगें नमून ॥ जनक विनवी कर जोडून ॥ तुमचा याज्ञवल्क्य शिष्य सुजाण ॥ धाडा भोजना आमुचे येथें ॥१२॥
ऋषि म्हणे तो व्रतस्थ ॥ येईल कीं न येईल तेथ ॥ तरी एक सांगतों मुखार्थ ॥ तोचि करीं निर्धारें ॥१३॥
सप्तशत शिष्य परियेसीं ॥ एक एक बोलावीं प्रतिदिवसीं ॥ ज्येष्ठापासूनि अनुक्रमेंशीं ॥ शेवटवरी पूजीं कां ॥१४॥
याज्ञवल्याचा येतां दिवस ॥ आपणचि येईल तो नेमास ॥ ऐकतां तोषला मिथिलाधीश ॥ म्हणे अवश्य ऋषिवर्या ॥१५॥
प्रथम दिवशीं पट्टशिष्य ॥ पूजी भोजन देऊनि नरेश ॥ त्याच्या मंत्राक्षता विशेष ॥ मसतकीं धरी आदरें ॥१६॥
ऐसेंचि नित्यकाळ होत ॥ एकेक शिष्य भोजन करूनि जात ॥ परी याज्ञवल्क्याचा दिवस सत्य ॥ न कळे कोणता निश्चयें ॥१७॥
त्याहीमाजी एकादे दिवशीं ॥ राव गुंते राज्यकार्यासी ॥ किंवा जात मृगयेसी ॥ न साधे पंक्तीसी दिवस तया ॥१८॥
जनक सांगे पट्टराणीसी ॥ याज्ञवल्क्य येईल कोणे दिवशीं ॥ बहुत सावधान मानसीं ॥ अक्षता मस्तकीं घेईं तूं ॥१९॥
प्रत्यहीं येत ब्राह्मण ॥ अक्षता देत मंत्रून ॥ समीप नसतां यजमान ॥ नृपपत्नीस देती मग ॥२०॥
तीही समीप नसतां जाण ॥ राजमंचकीं टाकिती नेऊन ॥ तों आपुला दिवस लक्षून ॥ याज्ञवल्क्या आला भोजना ॥२१॥
तों अद्दष्टरेखा विपरीत ॥ मृगयेसी गेला मिथिलानाथ ॥ राणी जाहली ऋतुस्त्रात ॥ तों जेवूनि पुसत याज्ञवल्क्य ॥२२॥
म्हणे अक्षता ध्यावया कोणी ॥ आहे कीं नाहीं नृप राणी ॥ याज्ञवल्याचें स्वरूप नोळखोनी ॥ राजसेवक बोलती ॥२३॥
राकमंचकीं अक्षता टाकोनी ॥ द्विजा जाईं आश्रमालागूनी ॥ परी तो महाराज केवळ तरणी ॥ स्वरूप कोणी ओळखेना ॥२४॥
समीप असतां निधान ॥ अभाग्यासी न कळे पूर्ण ॥ कीं पुढें पडलें पडलें दिव्य रत्न ॥ अंध जैसा नेणेचि ॥२५॥
असो शयनशाळेंत ॥ याज्ञवल्क्य अक्षता टाकीत ॥ मंचकस्तंभीं जाऊनि पडत ॥ महिमा अद्भुत कोणी नेणे ॥२६॥
शयनशाळा घेतली झांकून ॥ याज्ञवल्क्य गेला आश्रमालागून ॥ नृप आला मृगया करून ॥ शयनस्थानी प्रवेशला ॥२७॥
तों मंचकस्तंभासी अभिनव ॥ कोमल फुटले पल्लव ॥ आश्वर्य करी जनकराव ॥ निकट सेवक बोलाविले ॥२८॥
शयनशाळेंत आला होता कोण ॥ सेवक बोलती कर जोडून ॥ नित्यावळीचा ब्रह्मण ॥ अक्षता टाकून गेला जी ॥२९॥
जनक शोक करीत पाहे ॥ म्हणे याज्ञवल्क्य पूर्ण होये ॥ कारण कोरडे काष्टीं लवलाहें ॥ नवपल्लव फुटले कीं ॥३०॥
गहन कर्मगति विचित्र ॥ मज कैंचा आतां पुत्र ॥ महाराज तो पुण्यपवित्र ॥ दर्शनही मज नव्हेचि ॥३१॥
अहा वाउगी गोष्ट जाहली ॥ कामधेनु सदनाप्रति आली ॥ ते काष्ठप्रहारें मारूनि पिटिली ॥ परी केली तैसीच ॥३२॥
धुवण म्हणोनि अमृत ॥ अभागी उकरडां ओतीत ॥ चिंतामणि गोफणींत ॥ दरिद्री जैसा घालवी ॥३३॥
गृहासी पातला सुपर्व ॥ काक म्हणोनि मारिला पाषाण ॥ कीं परिस जैसा फोडून ॥ पायरीस घातला ॥३४॥
कल्पवृक्ष दैवें भेटला ॥ कुडा म्हणोनि तो तोडिला ॥ तैसा याज्ञवल्क्य न ओळखिला ॥ हतदैवें कोणींही ॥३५॥
मागुती ऋषीजवळी जाऊन ॥ जनक घाली लोटांगण ॥ म्हणे एकदां मागुत्यान ॥ याज्ञवल्क्य धाडिंजे ॥३६॥
ऋषि म्हणे तो परम हट्टी होये ॥ सर्वथाही भोजना न ये ॥ जनक श्रमोनि पाहें ॥ मिथिलेप्रति गेला हो ॥३७॥
ऐक धर्मा सावधान ॥ गुरु कर्मकांडीं परमनिपुण ॥ याज्ञवल्क्य वेदांतज्ञान ॥ पुसे त्यासी क्षणक्षणां ॥३८॥
तें अध्यात्म न कळे त्यासी ॥ गुरु क्षोभे परम मानसीं ॥ कर्मकांडा आचरतां दिननिशीं ॥ संशय उपजे चित्तातें ॥३९॥
विधिनिषेध पाहतां अपार ॥ व्याकुळ होय परम विप्र ॥ विधियुक्त परम प्रकार ॥ घडला नाहीं वाटे मज ॥४०॥
मन व्याकुळ अत्यंत ॥ गुरुनें आरंभिलें प्रायश्चित्त ॥ परी वृद्ध आपण अशक्त ॥ प्रायश्चित्त नाचरवे ॥४१॥
आणिक होते शिष्य बहुत ॥ त्यांसी म्हणे आचरा प्रायश्चित्त ॥ मज श्रेय द्या समस्त ॥ विधियुक्त करोनि ॥४२॥
तों याज्ञवल्क्य बोलत ॥ हीं तो बाळकें समस्त ॥ मी हें आचरीन प्रायश्चित ॥ आज्ञा त्वरित करणें जी ॥४३॥
तो अभिमान सांडून ॥ करूं नेणे बोलिलें वचन ॥ तों गुरु क्षोभला दारूण ॥ म्हणे अभिमान तुज जाहला ॥४४॥
तुज दंड करीन यथार्थ ॥ माझी वेदविद्या टाकीं समस्त ॥ ऐसा त्याचा गुरु बोलत ॥ क्रोधें संतप्त कांपतसे ॥४५॥
मग याज्ञवल्क्य विद्या वमीत ॥ जैसा खदिरांगार धगधगित ॥ ऋषि तित्तिरपक्षी होत ॥ विद्या प्राशीत आपुली ॥४६॥
वमिला वेद प्राशीत ॥ तो तैत्तिरीयशाखाभेद होत ॥ अद्यापि तित्तिरपक्षी भक्षीत ॥ विंगळ्यांच्या आहारातें ॥४७॥
गुरूसी करूनि नमन ॥ याज्ञवल्क्य निघाला तेथून ॥ मग आचरोनि अनुष्ठान ॥ निघे शरण सूर्यासी ॥४८॥
देवतात्रयस्वरूप पूर्ण ॥ प्रत्यक्ष दैवत सूर्यनारायण ॥ याज्ञवल्क्यासी होऊनि प्रसन्न ॥ ब्रह्मविद्या उपदेशिली ॥४९॥
विदेह पढला अद्भुत ॥ अनुच्छिष्ट मंत्र सांगत ॥ अपरोक्षज्ञान झालें प्राप्त ॥ होय विख्यात तिहीं लोकीं ॥५०॥
अध्ययन तप ज्ञान ॥ सर्वविषयीं याज्ञवक्ल्य पूर्ण ॥ कीर्तीनें भरलें त्रिभुवन ॥ धन्य धन्य सर्व म्हणती ॥५१॥
असो ऐकतां पूर्व कीर्तीनें ॥ अल्पज्ञानी ऋषी जे होते ॥ ते प्रवर्तोनि निंदेतें ॥ नाना दूषणें लाविती ॥५२॥
जैसी मृगेंद्राची निंदा देख ॥ करिती मागें जंबुक ॥ अळिका महणती विनायक ॥ धरूनि आणूं क्षणमात्रें ॥५३॥
यश धैर्य सद्नुण ॥ सभाग्याचे कर्णीं ऐकोन ॥ परम खेद मानिती कुजन ॥ नसतेंचि दूषण लाविती ॥५४॥
एवं निंदेसी प्रवर्तले ऋषी ॥ म्हणती सूर्यें कैसें उपदेशिलें यासी ॥ आदित्य जाळी सकळांसी ॥ हा तेथें कैसा वांचला ॥५५॥
देहधारी होऊनि सूर्यनारायण ॥ यासी कैसें उपदेशिलें ज्ञान ॥ मीमांसक हें न मानिती वचन ॥ असत्य पूर्ण याज्ञवल्क्य ॥५६॥
यासी गुरु कैंचा सूर्यनारायण ॥ याणेंचि स्वर वर्ण भिन्न करून ॥ वेद केला जनरंजन ॥ जैसें भाषण नटाचें ॥५७॥
वेद वमूनि गुरु त्यागिला ॥ सूर्यासी कधीं शरण गेला ॥ ऐसा ऋषिजन निंदेसी प्रवर्तला ॥ समाचार ऐकिला याज्ञवल्क्यें ॥५८॥
परी समाधानी ऋषीचें चित्त ॥ विषाद नुपजे मनांत ॥ निंदकांसी प्रीति वाढवीत ॥ भावीत परम मित्र हे ॥५९॥
दुर्जनासीं प्रीतिभाषण ॥ हें संतांचें मुख्य लक्षण ॥ आणि दुसर्‍याचे दोषगुण ॥ गेलियाही प्राण न बोलती ॥६०॥
जनक इच्छिता जाहला मानसीं ॥ कीं शरण रिघावें सद्नुरुसी ॥ तरी सर्वज्ञ दयाळु निश्चयेंसीं ॥ गुरु तोचि करावा ॥६१॥
यालागीं पूर्ण आत्मज्ञानी ॥ जनकराव इच्छी मनीं ॥ सद्नुरु भेटावा म्हणोनी ॥ याग तेणें आरंभिला ॥६२॥
परम सन्मानेंकरून ॥ बोलाविले समस्त ऋषिजन ॥ याज्ञवल्क्य ऋषी बोलावून ॥ यागालागीं आणिला ॥६३॥
नवग्रहांमाजी मित्र ॥ कीं त्रिदशांमाजी इंदिरावर ॥ कीं तपियांमाजी पिनाकधर ॥ तैसा ऋषींत याज्ञवल्क्य ॥६४॥
यगाचें करूनि मिष ॥ याज्ञवक्ल्य आणिला घरास ॥ शरण रिघावें तयास ॥ अनुताप बहु वसे अंतरीं ॥६५॥
जन्म मरण गर्भवास ॥ संसारदुःखें असोस ॥ यालागीं शरण रिघावें गुरूस ॥ ऐसें मिथिलेश भावीत ॥६६॥
याज्ञवल्क्यासी बहुत वंदीत ॥ निंदिती कोणी दुष्ट किंचित ॥ परी महाराज खेदरहित ॥ शरण यासी रिघावें ॥६७॥
याज्ञवल्क्यासी रिघोनि शरण ॥ पुसूं जरी आत्मज्ञान ॥ तरी बहुत ऋषी मिळोन ॥ गलबला येथें करितील ॥६८॥
याज्ञवक्ल्याचें थोरपण ॥ प्रकटावया तेतें संपूर्ण ॥ जनकें मांडिलें विंदाण ॥ सावधान परिसावें ॥६९॥
सुवर्णाच्या सहस्त्र गायी ॥ वत्सांसहित केल्या ते समयीं ॥ श्रॄंगारूनि सकलकी ॥ दक्षिणेसहित ठेविल्या ॥७०॥
दानशाळेसी नृपनाथ ॥ दानोद्कझारी करीं घेत ॥ ऋषी बोलावूनि समस्त ॥ काय बोलता जाहला ॥७१॥
जो ब्रह्मवेत्ता संपूर्ण ॥ निस्पृह आणि सर्वज्ञ ॥ तेणेंचि यावें उठोन ॥ गायी देईन सर्व त्यासी ॥७२॥
हें ऐकोनि भूसुर ॥ करिती आपुले ठायीं विचार ॥ आम्ही वक्ते निस्पृह साचार ॥ केवीं उत्तर बोलावें ॥७३॥
मी ब्रह्मवेत्ता म्हणवणें ॥ हेंचि आधीं लाजिजवाणें ॥ त्यावरी निस्पृहता मिरवणें ॥ गायी घेणें कासया ॥७४॥
ऐसिया गोष्टी कठिण ॥ कोण घेईल गाय़ी दान ॥ त्यासीं वाद अत्यंत करून ॥ टाकूं जिंकून क्षणार्धें ॥७५॥
जनक म्हणे तत्त्वतां ॥ कां कोणी न उठे ब्रह्मवेत्ता ॥ सर्व प्रत्युत्तर न देतां ॥ अधोवदन पाहती ॥७६॥
करावया भवचापभंजन ॥ उठिला जैसा मित्रकुलभूषण ॥ तैस याज्ञवल्क्य उठोन ॥ उभा राहिला ते वेळे ॥७७॥
शिष्यांलागीं आज्ञापीत ॥ गायी गृहा न्याव्या समस्त ॥ अलंकादक्षिणेसहित ॥ उचला येथूनि तत्त्वतां ॥७८॥
याज्ञवल्क्य म्हणे जनकासी ॥ ब्रह्मवेत्ता तूं पुससी ॥ जो सर्वभूतनिवासी ॥ ब्रह्मवेत्ता तो एक ॥७९॥
सांडूनि समस्त अहंकृती ॥ सत्यज्ञानानंत स्वयंज्योती ॥ सर्वसाक्षी तो निश्चितीं ॥ शुद्धबुद्ध वेगळा जो ॥८०॥
एकमेव द्वितीयं नास्ति ॥ ऐसें बोले वेदश्रुती ॥ एकावांचूनि वसती ॥ नाहीं दुजयाची सर्वथ ॥८१॥
एको देवः सर्वभूतेषु गूढः’ ॥ श्रुतीनें भेदावरी वाहिला मेंढा ॥ करूनि द्दश्याचा रगडा ॥ मतवादी विभांडिले ॥८२॥
अणोरणीयान्‍ महतो महीयान्‍ ॥ ऐसें श्रुती बोले गर्जोनियां ॥ हा अनुभव आंगीं जयां ॥ उरवूनियां जाण पां ॥८३॥
स्वप्रत्ययें बोले वेदश्रुती ॥ तो आत्मा मी पूर्ण निश्चिती ॥ तंव तो अच्युतोऽहमनंतोऽहं म्हणती ॥ जे वेदांती महंत ॥८४॥
’ नायं देहो नैवेंद्रियाणि ’॥ सर्वांतीत मी श्रुति वाखाणी ॥ केवळ ब्रह्मसुखाची खाणी ॥ क्षराक्षरातीत मीच ॥८५॥
अज अव्यय सर्वज्ञ ॥ अवस्थात्रय निरसोन ॥ जीवशिवांचा साक्षी पूर्व ॥ आद्य अचल अमल मी ॥८६॥
मज येणें जाणें नाहीं ॥ तेथें जिणें मरणें कायी ॥ इंद्रियसुखविमुख पाहीं ॥ विदेही साक्षी वेगळा मी ॥८७॥
’ न जायते म्रियते वा ’ पहा हो ॥ स्वयें बोले रमानाहो ॥ तो अज नित्य शाश्वत आनंदडोहो ॥ निजसुखभरित मी ॥८८॥
निरंतर उपनिषदोद्यानीं ॥ विहारकर्ता मी चिन्मयखणी ॥ द्दश्यसागराचें आचमन करूनी ॥ विदेही विलसे कलशोद्भव ॥८९॥
स्वानु भव पांचाचें सुरसारविंद ॥ अखंड भोगी मी मुक्त मिलिंद ॥ मी उदयास्तादि अर्कविशद ॥ द्दश्य भगणें ग्रासक जो ॥९०॥
तमद्विरदविदारक मृगेंद्र ॥ भेदधराधरच्छेदक वज्रधर ॥ शंबररिपुजालविकृतिसंहार ॥ कर्ता परात्पर शिव मी ॥९१॥
दुर्धर मायावन सकळी ॥ दहनकर्ता मी ज्वालामाळी ॥ भयवल्लीविध्वंसक बळी ॥ निरंकुश इभ मी ॥९२॥
पंचकोशांहूनि वेगळा ॥ षड्विकाररहित निराळा ॥ त्रिविध अहंकार कलुष जाहला ॥ छेदक मी जितेंद्रिय ॥९३॥
दोषत्रयविरहित ॥ देहत्रयादिवर्जित ॥ स्वानुभवें वर्तत ॥ ब्रह्मानंदें अद्वय मी ॥९४॥
ऐसें ऐकतां निरूपण ॥ जनकें धरिले द्दढ चरण ॥ म्हणे मी तनमनधनांशीं शरण ॥ तुजप्रति महाराजा ॥९५॥
अष्ट भावें सद्नदित ॥ अलंकारदक्षिणासहित ॥ गोधनें अर्पिलीं समस्त ॥ अनन्यभावेंकरूनियां ॥९६॥
ऐसें देखोनि ते वेळीं ॥ क्षोभली समस्त ऋषिमंडळी ॥ सकल सभा गडबडली ॥ निंदेसी सर्व प्रवर्तले ॥९७॥
कोणी उठोनि उभे ठाकती ॥ कोणी वैसले ठायींच बोलती ॥ एक क्रोधें थरथरां कांपती ॥ प्रवर्तती वादासी ॥९८॥
निर्भर्त्सिती अवघे जण ॥ उच्चारिती दोष गुण ॥ परी याज्ञवल्क्य आनंदघन ॥ संताषें मन पोळेन ॥९९॥
ब्राह्मण म्हणती देख ॥ तूं ज्ञाता कैसेनि अधिक ॥ शिष्याहातीं गोधनें सकळिक ॥ न्यावया येथें कोण तूं ॥१००॥
मी ब्राह्मवेत्ता म्हणविसी ॥ आशा धरूनि गोधनें नेसी ॥ निस्पृहताही वागविसी ॥ अपमानूनि आम्हांतें ॥१०१॥
येरू म्हणे शिष्य सद्विवेक ॥ वृत्तिगायी वळविल्या देख ॥ गोरक्षण करावें सम्यक ॥ श्रुत्यर्थ हा निर्धारें ॥१०२॥
चरमवृत्ति जोंवरी बाणे ॥ तोंवरी गायी द्दढ रक्षिणें ॥ पैलपारा आहे जाणें ॥ तोंवरी जतन करावें नौकेसी ॥१०३॥
चरम म्हणजे शेवटील स्थिती ॥ जीहूनि थोर नाहीं परती ॥ चंचलता नसे निश्चितीं ॥ चरमवृत्ति ते म्हणिजे ॥१०४॥
गोरक्षण न करितां ॥ चरमवृत्ति न ये हाता ॥ अलंकारसमवेत तत्त्वतां ॥ गोधनें बरीं रक्षावीं ॥१०५॥
तुम्ही म्हणाल कोणते अलंकार ॥ श्रवणमननादि नऊ प्रकार ॥ दया क्षमा शांति निरंतर ॥ श्रृंगारसहित रक्षाव्या ॥१०६॥
निजानुसंधान गोकंठपाश ॥ त्याविण गायी नावरती निःशेष ॥ निरंजन सावकाश ॥ गायी न्याव्या चरावया ॥१०७॥
वेदमर्यादाकाठी घेऊनी ॥ गायी वळाव्या क्षणोक्षणीं ॥ परी विषयक्षेत्रीं जाऊनी ॥ भरों न द्याव्या सर्वथा ॥१०८॥
ऐसें करितां गोरक्षण ॥ सप्तभुमिका ओलांडून ॥ चरमवृत्ति बाणे पूर्ण ॥ शेवटील जीस म्हणती ॥१०९॥
ऐसें याज्ञवल्क्य बोलिला ॥ परी तें न मानेचि तयांला ॥ आश्वलायन अर्थभाग ते वेळां ॥ वाद केला तिहीं बहु ॥११०॥
श्वेतकेतु अजमीढ जरत्कारादिक ॥ अवघे याज्ञवल्क्यानें जिंकिले देख ॥ निरुत्तर केलिया अधोमुख ॥ सर्वही खालीं पाहती ॥१११॥
तों तेथें गार्गेंयीनामें योगीण ॥ ब्रह्मवेत्ती सदा नग्न ॥ अकस्मात उभी ठाकली येऊन ॥ म्हणे कां रे भांडण करीतसां ॥११२॥
जाहला जो पूर्ववृत्तान्त ॥ जनक गार्गेयीप्रति सांगत ॥ ते म्हणे ऋषी हो ऐका समस्त ॥ निवडितें येथें वाद हा ॥११३॥
सावधान ऐका सर्वही ॥ जो सजीव करील अवघ्या गायी ॥ तेणेंचि न्याव्या लवलाहीं ॥ निश्चय पूर्ण जाणिजे ॥११४॥
समस्त ऋषी तेव्हां बोलती ॥ सजीव गायी केवीं होती ॥ नैयायिक तेथें म्हणती ॥ आम्ही न जीववूं यथार्थ ॥११५॥
निर्जीवासी आणावा प्राण ॥ हें ईश्वराचें कर्तृत्व पूर्ण ॥ आम्ही होऊं ईश्वरासमान ॥ कल्पांतींही घडेना ॥११६॥
समस्तांच्या खुंटल्या युक्ती ॥ मग तो याज्ञावल्क्य केवळ गभस्ती ॥ म्हणे एक ईश्वर सर्वांभूतीं ॥ जडाजडीं व्यापक ॥११७॥
जल स्थल काष्ठ पाषाण ॥ अष्ट धातु औषधी जाण ॥ सर्वत्र ईश्वर व्यापला पूर्ण ॥ हें तों सत्य श्रुत्यर्थीं ॥११८॥
ते प्रतिमा प्रत्यक्ष होऊन ॥ भक्तांसीं अर्चाभाव टाकून ॥ साक्षात बोलों लागे वचन ॥ निष्ठा देखोन भाविकांची ॥११९॥
धातूची करावी जे मूर्ति ॥ तेथें द्विज प्राणप्रतिष्ठा करिती ॥ आवाहन करितां दैवतें येती ॥ करिती वस्ती धातूंमाजी ॥१२०॥
तरी सुवर्णगायींमाजी तत्त्वतां ॥ ईश्वर वास्तव्य करील आतां ॥ याज्ञवल्यानें संकल्प करितां ॥ गायी जाहल्या सजीव ॥१२१॥
वत्स करिती स्तनपान ॥ अद्भुत वर्तलें येथें पूर्ण ॥ जनक घाली लोटांगण ॥ म्हणे धन्य ऋषिरावो ॥१२२॥
तों बोलती समस्त ब्राह्मण ॥ येणें कौटल्य केलें पूर्ण ॥ किंवा केलें द्दष्टिबंधन ॥ आम्ही न मानूं सर्वथा ॥१२३॥
आम्ही यासी नेदूं गोधन ॥ मग गार्गेय़ी बोले वचन ॥ म्हणे विप्र हो ऐका एक खूण ॥ निर्वाणप्रश्न दोन असती ॥१२४॥
ते प्रश्न याणें सांगितले ॥ तरी मग सर्वांसी जिंकिलें ॥ तुमचें सामर्थ्य खुंटलें ॥ बोलणें न चाले सहसाही ॥१२५॥
सूर्यापुढें जैसा खद्योत धुरंधर ॥ विनायकापुढें पादोदर ॥ कीं महामण्यापुढें गार ॥ भांडेल कोठें सांग पां ॥१२६॥
तुम्ही गलबला सांडून ॥ स्वस्थाचित्तें करावें श्रवण ॥ मग याज्ञवल्क्याप्रति वचन ॥ गार्गेयी बोलत ऐका तें ॥१२७॥
मी हिंडतें नग्न निःशेष ॥ द्दष्टीसी न दिसे पुरुष ॥ स्त्री नपुंसक पदार्थ द्दश्य ॥ नेणें कांहीं सर्वथा ॥१२८॥
कित्येक मज देखोन ॥ मूर्खें भ्याडें झांकिती नयन ॥ कोणी खालीं मुख करून ॥ मजसीं गोष्टी सांगती ॥१२९॥
कोणी आणिकांकडे पाहती ॥ मग गोष्टी मजसीं बोलती ॥ कोणी उठोनि पळती ॥ समोर न ठाकती कदाही ॥१३०॥
परी विकाररहित पुरुष ॥ आजि मीं देखिला तूं विशेष ॥ इकडे तिकडे न पाहसी निःशेष ॥ समद्दष्टि तुझी असे ॥१३१॥
जैसे नग्न पशु हिंडती ॥ तेथें विकार न उठे चित्तीं ॥ कीं वृक्ष पाषाण दिसती ॥ तैसें भाविसी मजला तूं ॥१३२॥
तुझी केवळ ब्रह्मस्थिती ॥ वादीं जिंकिलें सकलांप्रती ॥ तरी माझे प्रश्न सांग निश्चितीं ॥ याज्ञावल्क्य यावरी बोले ॥१३३॥
तुझ्या प्रश्नांचें करीन निरसन ॥ तूं आडवें घेसी जाणोन ॥ तरी तुझें शिर पडेल तुटोन ॥ जाण खूण हेचि पैं ॥१३४॥
अंतरीं जाणोनि यथार्थ ॥ अन्यथा बळें प्रतिपादीत ॥ तरी होईल अनर्थ ॥ शरीर पडेल खालतें ॥१३५॥
यावरी करीं तूं आतां प्रश्न ॥ मग गार्गेयी काय बोले वचन ॥ संतीं परिसावें सावधान ॥ ब्रह्मानंदेंकरूनियां ॥१३६॥
गार्गेयी म्हणे याज्ञवल्क्यास ॥ म्यां घेतलें संदेहधनुष्य ॥ दोन्ही प्रश्नबाण निःशेष ॥ लावूनि सोडितें तुजवरी ॥१३७॥
अविलंबें सोडीं दोन्ही शर ॥ याज्ञवल्क्य बोले उत्तर ॥ सद्नुरु माझा भास्कर ॥ प्रत्युत्तर देईल तो ॥१३८॥
काय आहे एकवीस स्वर्गांवरी ॥ सप्तपाताळांखालीं काय निर्धारीं ॥ ओतप्रोत मध्यें अवधारीं ॥ काय आहे सांग पां ॥१३९॥
वस्तु व्यापक सर्वांतरीं ॥ हेंही सांग कोणे परी ॥ व्यापूनि वेगळेपणें सर्वत्रीं ॥ कोणे रीतीं सांग पां ॥१४०॥
हे स्त्री करिते प्रश्न ॥ म्हणोनि न करीं हेळण ॥ सांगतां तूं न होईं भिन्न ॥ अभेदपणें सांगावें ॥१४१॥
मग याज्ञवल्क्य मांडी धैर्यठाण ॥ काढी वेदांतींचे दिव्य बाण ॥ आतां प्रश्नशर घेऊन ॥ विदारील आशंका ते ॥१४२॥
तटस्थ पाहे ऋषिमंडळ ॥ सावधान ऐके जनकभूपाळ ॥ ज्ञानी अंतर्लीन निर्मळ ॥ सर्वद्र्ष्टा याज्ञवक्ल्य ॥१४३॥
पुससी तूं स्वर्गांवरतें ॥ आणि पाताळांखालतें ॥ बोलतां त्या मर्यादेतें ॥ सांगतां जाय विरोन ॥१४४॥
तरी वरी खालीं मध्यें जाण ॥ ओतप्रोत संपूर्ण ॥ अवघें चिन्मात्र आनंदघन ॥ अद्वय निरंजन सर्वही ॥१४५॥
जळीं बुडाली जळगार ॥ तीस अंतर्बाह्य अवघें नीर ॥ स्वयें तें सलिल साचार ॥ द्वैतविचार नसेचि ॥१४६॥
कीं समुद्रीम पडाले सामुद्रिक ॥ तें स्वयेंचि होय सागर एक ॥ कीं आर्द्रघट भूमीशीं ऐक्य ॥ न मेळवितां मिळाला ॥१४७॥
कीं खग जाय ऊर्ध्वपंथें ॥ त्यासी खालीं आणि वरतें ॥ आकाशापासूनि रितें ॥ अणुमात्र नसेचि ॥१४८॥
मेदिनीवसनाचें पैलतीरा ॥ द्दश्य जरी नव्हे समग्र ॥ परी अवघा एक साचार ॥ सरितानाथ सत्य कीं ॥१४९॥
तैसें वरी खालीं मध्यें संपूर्ण ॥ अवघें चिन्मात्र निरंजन ॥ जेथें सच्चिदानंदघन ॥ हाही संशय ओसरे ॥१५०॥
एक कोरूनि धराधर ॥ देवळें केलीं अपार ॥ आकृतीहूनि विकार ॥ परी अचल एकचि ॥१५१॥
लहरी कल्लोक तरंग नानाविधी ॥ परी अवघा एकचि जलनिधी ॥ कीं एकीं अनेक उपाधी ॥ चंचलत्वें दिसताती ॥१५२॥
जैशा जळगारा विशाळ ॥ अरण्यांत पडल्या पुष्कळ ॥ लेंकुरें आनंदोनि सकळ ॥ खेळावया तेथें गेलीं ॥१५३॥
कोणी म्हणती करूं भरती ॥ कोणी पात्रामाजी धरिती॥ कोणी शेवटीं जलचि प्राशिती ॥ निवविती तृषेतें ॥१५४॥
म्हणती जल काय शीतल ॥ जैसी गारचि केवळ ॥ तेथें जाणते बोलती सकल ॥ गार किंवा जळ एकचि ॥१५५॥
एक म्हणती गारेचा गुण ॥ एक बोलती शीतळ जीवन ॥ घट्ट पृथ्व्यंश कठिण ॥ एक ऐसें स्थापिती ॥१५६॥
गार घट्ट विरतां पूर्ण ॥ कोठें पृथ्वीचें कठिणपण ॥ अवघें एकचि जीवन ॥ रूपाभिधानें विरालीं ॥१५७॥
शेल्याचे दोरे उकलून ॥ मागुती चिवट केलें जाण ॥ तेथें पट हें अभिधान ॥ सहज मग राहिलें ॥१५८॥
तैसें व्यापकत्व सारून ॥ उरलें अनाम निरंजन ॥ पूर्व ब्रह्म सनातन ॥ दुजें कांहीं दिसेना ॥१५९॥
ब्रह्मी अन्यथाभास दिसत ॥ त्याचें नांव द्दश्य सत्य ॥ दोरावरी पादोदर भासत ॥ भ्रमेंकरूनि तत्त्वतां ॥१६०॥
स्थाणु असतां चोर दिसत ॥ कीं शुक्तीवरी रजत भासत ॥ कीं मृगजलतीर मिथ्याभूत ॥ भ्रांतालागीं सत्य गमे ॥१६१॥
तैसी निरसितां भ्रांती ॥ मग सहजचि वस्तुप्राप्ती ॥ यालागीं देशिकाप्रती ॥ शरण जावें अनन्य ॥१६२॥
प्रकाशलिया अर्क ॥ मग कोण पुसे हो दीपक ॥ कीं रत्नपरीक्षा करितां देख ॥ गार देती भिरकावूनि ॥१६३॥
कीं सुधारस करितां पान ॥ मग इतर रसां पुसे कोण ॥ प्राप्त होतां नृपासन ॥ मग कोरान्न कासया ॥१६४॥
तैसें आचार्यकृपें तत्त्वतां ॥ सुखरूप अंगें होतां ॥ मग द्दश्यजाल पाहतां ॥ शोधितांही न सांपडे ॥१६५॥
क्रियेसहित ज्ञान शुद्ध ॥ तोचि जाणिजे ब्रह्मविद ॥ त्याचा महिमा वेद ॥ वानी स्वयें निजमुखें ॥१६६॥
ऐसें दिव्य निरूपण ॥ वर्षे याज्ञवल्क्य कृपाघन ॥ गार्गेयी आनंदली पूर्ण ॥ प्रेमें नेत्र लाविले ॥१६७॥
परी याज्ञवल्क्याचें थोरपण ॥ प्रकटावया समस्तांत जाण ॥ दाटूनि घेतले आडवे प्रश्न ॥ चमत्कार दावावया ॥१६८॥
तें अकस्मात गार्गेयीचें शिर ॥ पृथ्वीवरी पडिलें सत्वर ॥ हाहाकार करिती ऋषीश्वर ॥ जनकराव घावरला ॥१६९॥
याज्ञवल्क्य बोले वचन ॥ गार्गेंयीसी कोणी आणा प्राण ॥ तोचि गायी जाईल घेऊन ॥ वस्त्रालंकारांसमवेत ॥१७०॥
या जडपदार्थ गायी ॥ यांची आम्हांसी चाड नाहीं ॥ विवेकशिष्यांहातीं पाहीं ॥ वृत्तिगायी वळियेल्या ॥१७१॥
वत्सांसमवेत गायी ते वेळां ॥ याज्ञवल्क्यें ब्राह्मणांसी वांटिल्या ॥ दक्षिणा अलंकार समर्पवी अकळां ॥ आपण निराळा उदास ॥१७२॥
जनक म्हणे ऋषि समस्त ॥ उठवा गागेंयीचें प्रेत ॥ ते म्हणती मृत्युलोकीं अघटित ॥ केवीं घडे मनुष्यां ॥१७३॥
आमुचे हातीं काय आहे अमृत ॥ तों उठवावें गार्गेंयीचें प्रेत ॥ मग याज्ञ वल्क्येंबहुत ॥ समर्थ्य प्रकट केलें तेव्हां ॥१७४॥
उदक शिंपितां ते वेळीं ॥ गार्गेयी उठोनि उभी ठाकली ॥ याज्ञवल्क्याचे चरणीं लागली ॥ म्हणे त्वां जिंकिलें त्रैलोक्य ॥१७५॥
गार्गेयी म्हणे समस्तां द्विजवरां ॥ यासी तुम्ही नमस्कार करा ॥ शरण रिघोनि सत्वरा ॥ आत्महित साधा तुम्ही ॥१७६॥
तेथें कित्येक आनंदती ॥ कोणी येऊनि नमस्कार करिती ॥ कोणी मनामाजी तळमळती ॥ प्रवर्तती निंदेसी ॥१७७॥
त्यांमध्यें विदग्धऋषीश्वर ॥ तेणें निंदा केली अपार ॥ म्हणे हा कुटिल थोर ॥ प्रेतें उठवी कापटयें ॥१७८॥
तेणें निंदा केली बहुत ॥ कासया लिहावी समस्त ॥ मुख्य येथींचा हा अर्थ ॥ ब्रह्मनिष्ठ याज्ञवल्क्य ॥१७९॥
निंदा ऐकतां कानीं ॥ वाटे प्राण द्यावा ते क्षणीं ॥ अथवा रागें उठोनी ॥ त्याग करूनि जावें पैं ॥१८०॥
तैसा नव्हे याज्ञवल्की ॥ निंदा ऐकतां सर्वदा सुखी ॥ बोलतां चालतां लोकीं ॥ समाधि त्याची मोडेना ॥१८१॥
मेहुणे विनोद करिती ॥ त्यांत वर्में निंदोत्तर बोलती ॥ परंतु विषाद नुपजे चित्तीं ॥ कौतुकें हांसती गदगदां ॥१८२॥
तैसें याज्ञ वल्क्यासी निंदितां ॥ कौतुक वाटे त्याच्या चित्ता ॥ एवं सर्वलक्षणीं पुरता ॥ जनकासी कळलें हें ॥१८३॥
तो ज्ञानगंगेचा लोट ॥ कीं विवेकरत्नांचा मुकुट ॥ कीं विज्ञानवैरागरींचा सुभट ॥ महामणि प्रकटला ॥१८४॥
तारावया जगतू समग्र ॥ त्याच्या रूपें अवतरला ईश्वर ॥ असो गौरवूनि समस्त ऋषीश्वर ॥ जनकें तेव्हां बोळविले ॥१८५॥
जैसी चपला लवोनि जात ॥ तैसी गार्गेयी जाहली गुप्त ॥ राव जनक आश्चर्य करीत ॥ म्हणे धन्य सामर्थ्य सद्नुरूचें ॥१८६॥
मग याज्ञवल्क्यासी शरण ॥ भूपति रिघे प्रेमेंकरून ॥ यावरी जनकाचें लक्षण ॥ पाहे लक्षून याज्ञवल्क्य ॥१८७॥
तूं तनुमनधनांशीं शरण ॥ तरी हें राज्य समस्त देईं दान ॥ तत्काल उदक घेऊन ॥ जनकें सोडिले ऋषीपुढें ॥१८८॥
शरीर आणि मन ॥ येथे केलें समर्पव ॥ पहावया जनकाचें शिष्यपण ॥ याज्ञवल्क्य तेथून ऊठिला ॥१८९॥
महाघोर अरण्यांत ॥ ऋषि तेव्हां प्रवेशत ॥ जेथें उदक फळ न मिळे किंचित ॥ गेला तेथें महाराज तो ॥१९०॥
जनकासी म्हणे ऐक ॥ तूं येथें उभा राहें नावेक ॥ मी एका ऋषीचें दर्शन देख ॥ घेऊनि योतों मागुती ॥१९१॥
जनक तेथें उभा ठाकला ॥ महाऋषि तेथोनि गेला ॥ द्वादश वर्षें नाहीं आला ॥ अंत पाहिला शिष्याचा ॥१९२॥
तों इकडे जनक वनीं ॥ उभा असे तेचि स्थानी ॥ सद्नुरु गेला ती दिशा लक्षूनी ॥ कर जोडूनि वाट पाहे ॥१९३॥
केव्हां येईल स्वामी दयाळ ॥ कैं वदन देखेन निर्मळ ॥ त्याचे चरणकमळीं भाळ ॥ मी ठेवीन केधवां ॥१९४॥
स्वामीच्या मुखेंकरून ॥ कैं ऐकेन दिव्य निरूपण ॥ जेणें गोधनांसी आणिले प्राण ॥ प्रेत उठविलें गार्गेयीचें ॥१९५॥
ज्याच्या अक्षता पडतां अपूर्व ॥ शुष्ककाष्ठीं फुटले नवपल्लव ॥ ज्ञान ज्याचें अभिनव ॥ ऋषी सर्व जिंकिले ॥१९६॥
चौदा वर्ष तप करून ॥ भरत इच्छी श्रीरामागमन ॥ तैसे पाहावया गुरुचरण ॥ जनकरावो आर्तभूत ॥१९७॥
शरीर गेलें वाळोन ॥ कंठी ठेवूनियां प्राण ॥ वाट पाहे रात्रंदिन ॥ उदकें नयन भरूनियां ॥१९८॥
माता बाहेरी ॥ तान्हें वाट पाहे घरीं ॥ तैसा जनकराव अंतरीं ॥ आठवीत गुरुचरण ॥१९९॥
असो द्वादश वर्षें होतां पूर्ण ॥ याज्ञवल्क्य उभा ठाकला येऊन ॥ तों डोळां उरलासे प्राण ॥ गुरु देखोन सद्नद जाहला ॥२००॥
ह्रदयीं आलिंगिला प्रेमेंकरून ॥ तेणें शरीर जाहलें दिव्य पूर्ण ॥ मग जनक घाली लोटांगण ॥ प्रेमेंकरून स्फुंदतसे ॥२०१॥
ब्रह्मविद्या ते संपूर्ण ॥ उपदेशिली जनकाललागून ॥ ’ तत्त्वमसि ’ महावाक्यविवरण ॥ सांग श्रवण करविलें ॥२०२॥
जैसी याज्ञवल्क्याची स्थिती ॥ तैसा जाहला जनकनृपती ॥ मग विदेही जनक म्हणती ॥ समस्त ज्ञानी तयातें ॥२०३॥
गोलियाची खंती न करी ॥ असतांही आस्था न धरी ॥ ब्रह्मानंदें निर्धारीं ॥ बुद्धि बोधिला सर्वदा ॥२०४॥
मग याज्ञवल्क्यानें जनकासी ॥ मागुती आणिलें निथिलेसी ॥ म्हणे राज्य करीं निश्चयेंसीं ॥ विदेहस्थिति न सांडितां ॥२०५॥
आत्मस्वरुपसदनीं ॥ सुखरूप राहें समाधानीं ॥ विश्वाभास कौतुक पाहोनी ॥ स्वानंदघनीं प्रवर्तावें ॥२०६॥
द्वेष प्रीति न करितां ॥ निश्चल रहावें तत्त्वतां ॥ गुरुस्थानीं सकल संतां ॥ सर्वदाही भजावें ॥२०७॥
आणिक याज्ञवल्क्य बोले वचन ॥ बा रे ऐक सावधान ॥ नानाशास्त्रें करावीं श्रवण ॥ हेंही व्यसन कामा न ये ॥२०८॥
नानाशास्त्रमतवादश्रवण ॥ ऐकतां चित्त होईल मलिन ॥ अद्वैतसाधन श्रवण मनन ॥ संतांच्या मुखें करीं कां ॥२०९॥
एकचि अहोरात्र पठनव्यसन ॥ तें तों परमार्थासी करी मलिन ॥ घोकितां काळ गेला पूर्ण ॥ विश्रांति नव्हे चित्तासी ॥२१०॥
तैत्तिरीयशाखेंत ॥ भारद्वाजें वर्णिले यथार्थ ॥ ऋषि एक नामें त्रिवर्त ॥ तेणें पठन श्रवण धरियेलें ॥२११॥
पांचशत संवत्सर ॥ वेद पढला समग्र ॥ वाद करूनि जिंकिला इंद्र ॥ विद्या अपार तयाची ॥२१२॥
वादविवादें तप्त शरीर ॥ ब्रह्मद्रोह घडला अपार ॥ तळमळ नवजाय अहोरात्र ॥ वादविवाद करितां बहु ॥२१३॥
मग गुरुजवळी करितां वेदांतश्रवण ॥ समूळ टाकिलें वादव्यसन ॥ तैसेंचि अहोरात्र अनुष्ठान ॥ क्षुद्र साधनीं अनर्थ हा ॥२१४॥
एतदर्थ ऐक सावधान ॥ ऋभुनामा ऋषि प्रवीण ॥ तेणें निदाघ शिष्य करून ॥ वेदांतज्ञान उपदेशिलें ॥२१५॥
ऋभु सहज तेथूनि विचरत ॥ गेला द्वादश वर्वेंपर्यंत ॥ निदाघ आठवला मनांत ॥ परतोनि येत शिष्यापाशीं ॥२१६॥
तंव तो श्रीगुरुसी विसरोन ॥ अद्वैतज्ञान सांडून ॥ करूं लागला अनुष्ठान ॥ क्षुद्रसाधन दैवतांचें ॥२१७॥
ऋभुगुरु आला आश्रमासी ॥ परी निदाघ नोळखे तयासी तयासी ॥ म्हणे तुम्ही कोठील ऋषी ॥ काय मानसीं इच्छा असे ॥२१८॥
गुरु बोले हांसून ॥ आम्हांसी देईं मिष्टान्नभोजन ॥ जें अविनाश न विटे मन ॥ क्षुधा दुसर्‍यानें न लागेचि ॥२१९॥
तुंमीरहित मिष्टान्न ॥ कच्चेपण दूर करून ॥ अथवा गेलें करपोन ॥ ह्ठयोगेंकरूनियां ॥२२०॥
तें न मी जेवीं तत्त्वतां ॥ मी असें हातापायांपरता ॥ मुख जिव्हा आणि दंतां ॥ विरहित मी वर्ततसें ॥२२१॥
सकल इंद्रियांसी चोरून ॥ मज तें घालीं भोजन ॥ निदाघें शब्दावरून ॥ गुरुनिधान ओळखिलें ॥२२२॥
मग घातलें लोटांगण ॥ एक मास गुरु राहोन ॥ पुनः त्यासी अद्वैतज्ञान ॥ तथासांग निरोपिलें ॥२२३॥
गुरु गेला तीर्थाप्रती ॥ बारा वर्षें भरलीं निश्चितीं ॥ पाहावया शिष्य मागुती ॥ येता जाहला आदरें ॥२२४॥
तों समिधा कुश घेऊन ॥ निदाघ परतला वनाहून ॥ तों राजाही मृगया करून ॥ गगरद्वारासमीप आला ॥२२५॥
वेशींत दाटी जाहली बहुत ॥ निदाघ उभा राहिला तेथ ॥ तों ऋभुगुरु अकस्मात ॥ तोही तेथें पातला ॥२२६॥
द्दष्टाद्दष्टि जाहली ॥ निदाघें ओळख सांडिली ॥ अनुष्ठानीं वृत्ति गुंतली ॥ गुरुमाउली नोळखेचि ॥२२७॥
गुरु म्हणे निदाघासी ॥ कां येथें उभा आहेसी ॥ येरू म्हणे काय न दिसे द्दष्टीसी ॥ राजभार पुढें जातो ॥२२८॥
गुरु म्हणे आम्ही जिरंजनीं ॥ वसत असों दिनरजनीं ॥ तेथें दुजें न देखों नयनीं ॥ आपणावांचूनि तत्त्वतां ॥२२९॥
तरी सांग येथें राजा कोण ॥ वरकड कैसेनि लहान ॥ कोण मूर्ख सुजाण ॥ बद्ध मुक्त कोण ते ॥२३०॥
मीही निजद्दष्टीं पाहीन ॥ मज न दिसे थोर लहान ॥ येरू म्हणे काय गेले नयन ॥ पुढें तुज दिसेना ॥२३१॥
गजारूढ नृपवर ॥ भोंवता न देखसी परिवार ॥ येरू म्हणे हें क्षणभंगुर ॥ मज डोळां दिसेना ॥२३२॥
येरू म्हणे खालता हस्ती ॥ वरती बैसला आहे नृपती ॥ गुरु म्हणे खालीं वर निश्चितीं ॥ द्दष्टि माझी न बैसे ॥२३३॥
एक व्यापक चैतन्य ॥ दुजें न दिसे मजलागून ॥ गज राजा थोर लहान ॥ कोणी येथें न दिसेचि ॥२३४॥
निदाघ म्हणे तूं वेडा ॥ तुज कांहीं न दिसे मूढ ॥ गुरु म्हणे रे दगडा ॥ व्यर्थ श्रम गेला माझा ॥२३५॥
तूं केवळ पाषाण ॥ अंतर्द्दष्टि नाहीं तुज पूर्ण ॥ राजपरिवार दाविसी मजलागून ॥ नेणसी खूण शतमूर्खा ॥२३६॥
राजा मज दाविसी ॥ राव म्हणावा तरी कोणासी ॥ जो साक्षी वर्तवी सर्वांसी ॥ तोचि नेमेंसीं राजेंद्र ॥२३७॥
निदाघें गुरु बोलाविला ॥ म्हणे थोर अन्याय केला ॥ साष्टांगें लागला चरणकमलां ॥ स्फुंदतसे स्वापराधें ॥२३८॥
मग गुरूनें धरिला ह्रदयीं ॥ बा रे भेद न करीं कांहीं ॥ अनुष्ठानें सर्वदाही ॥ चित्त तुझें भ्रष्टलेंसे ॥२३९॥
अनुष्ठानाचा तूं कर्ता ॥ सर्वव्यापक अससी तत्त्वतां ॥ तेथें द्दष्टि घालितां ॥ साधन सहज ओसरलें ॥२४०॥
असा द्दढ बोध करून ॥ ऋभु गेला आश्रमालागून ॥ यालागीं अनुष्ठानव्यसन ॥ मलिन करी ज्ञानासी ॥२४१॥
त्याचा दासनामें दुसरा शिष्य ॥ तोही प्रवर्तला अनुष्ठानास ॥ जें तें अपवित्र दिसे त्यास ॥ बैसावयास ठाव न दिसे ॥२४२॥
म्हणवी मी सोंवळा पवित्र ॥ ही पृथ्वी आहे अपवित्र ॥ मग वृक्षाग्रीं निरंतर ॥ आश्रम करूनि राहिला ॥२४३॥
मेघोदकें स्त्रानपान ॥ ऐसा कर्मींच गेला भुलोन ॥ तेथें ऋभु आला धांवोन ॥ तंव तो वृक्षाग्रीं बैसला ॥२४४॥
म्हणे वृक्षाखालीं उतर ॥ येरू म्हणे मेदिनी अपवित्र ॥ हांसत ऐकोन ऋभुवर ॥ म्हणे मूर्ख साचार अविवेकी तूं ॥२४५॥
पंचभूतात्मक तुझें शरीर ॥ विटाळाचें परम अपवित्र ॥ तूं कर्मठ परम पवित्र ॥ त्याचा संग कां धरियेला ॥२४६॥
तुझी शुद्धि तुज नाहीं ॥ वृक्षाग्रीं बैसोनि फळ कायी ॥ मग तेणें उतरोनि लवलाहीं ॥ चरण धरिले गुरूचे ॥२४७॥
असो तो गुरूनें बोधून ॥ ब्रह्मनिष्ठ केला पूर्ण ॥ मग तो सत्कर्में करूनि ब्रह्मार्पण ॥ ब्रह्मानंदें विचरत ॥२४८॥
दुर्वास शास्त्राभ्यास करून ॥ पुस्तकभार संग्रहून ॥ तीन शतें अश्व भरून ॥ कैलासाप्रति चालिला ॥२४९॥
नारद म्हणे कैलासनाथा ॥ हा भारवाही रासभ तत्त्वतां ॥ दुर्वास क्षोभला ऐकतां ॥ मग शांत केला शंकरें ॥२५०॥
म्हणे कासया हें पुस्कओझें ॥ याणें निवेना अंतर तुझें ॥ स्वानुभव सदनीं विराजे ॥ निजीं निज सर्वदा ॥२५१॥
शंकरें बोधिला तो विशेष ॥ मग सुखी जाहला दुर्वास ॥ पुस्तकभार निःशेष ॥ समुद्रांत टाकिले ॥२५२॥
याज्ञवल्क्य म्हणे जनकालागून ॥ तूं न धरीं भलतें व्यसन ॥ सांगितलें जें अद्वैतज्ञान ॥ निजसुखें भोगीं तें ॥२५३॥
ऐसें जनकासी सांगून ॥ याज्ञवल्क्य गेला तेथून ॥ ही कथा करितां श्रवण ॥ होती ज्ञानी साधक ॥२५४॥
लोमशऋषि परम प्रवीण ॥ करितां तीर्थयात्रा पर्यटन ॥ हें याज्ञवल्क्याचें आख्यान ॥ पुण्यपावन कथियेलें ॥२५५॥
वैशंपायन म्हणे जनमेजया ॥ लावण्यचंद्रा नरवैडूर्या ॥ तुझ्या पूर्वजाची पवित्र चर्या ॥ वर्णितां न सरे कदापि ॥२५६॥
अरण्यपर्व गोड बहुत ॥ शौनकाप्रति सांगे सूत ॥ पुढें चालिले पंडुसुत ॥ पहात पहात तीर्थमहिमा ॥२५७॥
वनपर्व सुरस बहुत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ करूनि श्रीधरमुख निमित्त ॥ पंढरीनाथ बोलतसे ॥२५८॥
पांडुरंगा ब्रह्मानंदा जगदंकुरा मूलकंदा ॥ श्रीधरवरदा अनादिसिद्धा ॥ अव्यंगा अभंगा अक्षय्या ॥२५९॥
सुरस पांडवप्रताप ग्रंथ ॥ अरण्यपर्व व्यासभारत ॥ त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ सत्ताविसाव्यांत कथियेला ॥२६०॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ वनपर्वटीका श्रीधरकृत ॥ याज्ञवल्क्यानें जनकासी वेदान्त ॥ सांगितला तें आख्यान संपविलें ॥२६१॥
इति श्रीपांडवप्रतापे वनपर्वणि जनकयाज्ञवल्क्यसंवादे सप्तविंशाध्यायः ॥२७॥

॥ श्रीपांडवप्रताप - वनपर्व - सप्तविंशाध्याय समाप्त ॥