चौसष्ट कला - ( अ ) चौदा विद्या आणि चौसष्ट कला अशी प्राचीन परंपरी आहे . या चौसष्ट कला कोणत्या यासंबंधीं मतैक्य नाहीं . श्रीमद्भागवत शुक्रनीति व वात्सायन कामसूत्रें वगैरे निरनिराळ्या ग्रंथांत निरनिराळ्या याद्या आढळतात . शिवतत्त्वरत्नाकर ग्रंथांत या चौसष्ट कलांचा नामनिर्देश असा आहेः - १ इतिहास , २ आगम , ३ काव्य , ४ अलंकार , ५ नाटक , ६ गायकत्व , ७ कवित्व , ८ कामशास्त्र , ९ दूरोदर ( द्यूत ), १० देशभाषालिपिज्ञान , ११ लिपिकर्म , १२ वाचन , १३ गणक , १४ व्यवहार , १५ स्वरशास्त्र , १६ शाकुन , १७ सामुद्रिक , १८ रत्नशास्त्र , १९ गज - अश्वरथ - कौशल , २० मल्लशास्त्र , २१ सूपशास्त्र , २२ भूरुहदोहद ( बागाइत ), २३ गंधवाद , २४ धातुवाद , २५ रससंबंधीं खनिवाद , २६ बिलबाद , २७ अग्निसंस्तम्भ , २८ जलसंस्तम्भ , २९ वाचस्तम्भन , ३० वायुस्तम्भन , ३१ वशीकरण , ३२ आकर्षण , ३३ मोहन , ३४ विद्वेषण , ३५ उच्चाटन , ३६ मारण , ३७ कलावंचन , ३८ परकायप्रवेश , ३९ पादुकासिद्धि , ४० वाक्‌सिद्धि , ४१ गुटिकासिद्धि , ४२ ऐन्द्रजालिक , ४३ अंजन , ४४ परद्दष्टिवंचन , ४५ स्वरवंचन , ४६ मणिभूमिकर्म - जमिनीवर रत्नांची मण्यांची रचना करणें , ४७ मंत्र औषधींची सिद्धि , ४८ चोरकर्म , ४९ चित्रक्रिया , ५० लोहक्रिया , ५१ अश्मक्रिया , ५२ मृक्तिया , ५३ दारुक्रिया , ५४ वेणुक्रिया , ५५ चर्मक्रिया , ५६ अम्बरक्रिया , ५७ अद्दश्यकरण , ५८ दन्तिकरण , ५९ मृगयाविधि , ६० वाणिज्य , ६१ पाशुपाल्य , ६२ कृषि , ६३ आसवकर्म आणि ६४ लाव - कुक्कुट - मेषादि युद्धकारक कौशल . ( शिवतत्त्वरत्नाकर द्वितीय तरंग ). नखचित्रें ही पासष्टावी कला होय . वात्सायन कामसूत्राच्या आधरें या चौसष्ट कलांचें वर्गीकरण असें आहेः - ( अ ) वाङ्मयात्मक कला दहा - १ वाचन व पठन , २ शब्दकोशविद्या व पद्यरचना , ३ गूढकाव्यज्ञान , ४ समस्यापूर्ति , ५ न पाहिलेल्या वस्तु व अक्षरें ओंळखणें , ६ सांकेतिक भाषाज्ञान , ७ अनेक भाषाज्ञान , ८ कूट प्रश्न सोडविणें , ९ तोंडी कूट प्रश्न सोडविणें , १० नकला करणें ; गृह्यकला ( घरगुती धंदे ) तीन - ११ शिवणकला , १२ धनुष्य - बाण वगैरे करणें , १३ शय्या तयार करणें ; पाकशास्त्रकला तीन - १४ विविध भोजनप्रकार , १५ विविध पाकरचना व १६ विविध पेयें ; स्नान वेषभूषा वगैरे नऊ - १७ चंदनाची उटी , १८ अलंकार घालणें , १९ सुगंधी द्रव्यें तयार करणें , २० फुलांचे दागिने , २२१ पुष्पमाला बनविणें , २२ दांत वस्त्रें रंगविणें , २३ केशरचना , २४ शिरोवेष्टनप्रकार व २५ वस्त्रांतर करणें ; हस्तव्यवसाय - कला नऊ - २६ नकाशा काढणें , २७ चित्रकला , २८ विविध द्दश्यें दाखविणें , २९ मूर्तिकला , ३० लाकडावरील खोदकाम , ३१ रांगोळ्या , ३२ पुष्पशय्या तयार करणें , ३३ दोर्‍याचीं कृत्रिम फुलें तयार करणें ; ३४ फुलांच्या गाडया तयार करणे ; करमणुकीच्या कला अकरा - ३५ कारंजें तयार लावणें , ३९ पोपटांना शिकविणें , ४० विविध रीतींनीं एकच गोष्ट करणें , ४१ हातचलाखी , ४२ विविध खेळ , ४३ वशीकरण विद्या , ४४ विविध वेष धारण करणें , ४५ कूचुमारानें शिकविलेलीं जादू करणें ; शास्त्रीय कला नऊ - ४६ सोनें वगैरेंत हिरे बसविणें , ४७ गृहशिल्प , ४८ सोनें वगैरे परीक्षा , ४९ विविध धातूंचें ज्ञान , ५० रत्नें रंगविणें , ५१ खाणी कोठें आहेत तें ओळखणें , ५२ बागबगीचा , ५३ धातूवरील कोरीव काम , ५४ मणि रत्नें वगैरेंना भोकें पाडणें ; संगीत कला चार - ५५ गायन , ५६ वादन , ५७ जलतरंग , ५८ शरीर गोंदणें ; शारीरिक व्यायाम कला चार - ५९ मुलांचे खेळ , ६० विविधव्यायामाचें ज्ञान , ६१ नृत्य आणि ६२ युद्धकलांचें ज्ञान ; नाटयकला एक - ६३ अभिनय ; शिष्टाचारकला एक - ६४ विविध शिष्टाचारांचें ज्ञान , ( पुरुषार्थ वर्ष १० अंक ६ ) जैन धर्मग्रंथांत ७२ कला मानिल्या आहेत . त्या ७२ अंकाखालीं पहा . चौसष्ट तंत्रग्रंथ - १ महामायाशंबर , २ योगिनीजालशंबर , ३ तत्तशंबरक , ४ - ११ भैरवाष्टक , ११२ - १९ बहुरूपाष्टक , २० ज्ञान २१ - २८ यमलाष्टक , २९ चंद्रज्ञान , ३० वासुकि , ३१ महासम्मोहन , ३२ महाच्छूश्म , ३३ महादेव , ३४ वाथु ( ल ? ) ल . ३५ नयोत्तर , ३६ ह्रद्‌मेद , ३७ मातृमेद , ३८ गुह्यतंत्र , ३९ कामिक , ४० कालपाद , ४१ कालसार , ४२ कुब्जिकामत , ४३ नयोत्तर , ४४ वीणू ( णा ) द्य , ४५ तोत्तल , ४६ तोत्तलोत्तर ४७ पंचामृत , ४८ रूपमेद , ४९ भूतोड्डामर , ५० कुलसार , ५१ कुलोद्दीश , ५२ कुलचूडामणि , ५३ सर्वज्ञानोत्तर , ५४ महापिशामत , ५५ महालक्ष्मीमत , ५६ सिद्धयोगीश्वरमत , ५७ कुरूपिकामत , ५८ रूपिकामत , ५९ सर्ववीरमत , ६० विमलामत , ६१ उत्तम , ६२ आरुणेश , ६३ मोहनेश आणि ६४ विशुद्धेश्वर . ( म . ज्ञा . को . वि . १४ )
चौसष्ट प्राचीन भारतीय लिपि - १ ब्राह्मी लिपि , २ खरोष्टी , ३ पुष्करसारी , ४ अंग , ५ वंग , ६ मगध , ७ मांगल्य , ८ मनुष्य , ९ अंगुलीय , १० शकरी , ११ ब्रह्मवल्ली , १२ द्राविड , १३ कनारि , १४ दक्षिण , १५ उग्र , १६ संख्या , १७ अनुकोम , १८ ऊर्ध्वधनु , १९ दरद , २० स्वास्य , २१ चीन , २२ हूण , २३ मध्याक्षरविस्तर , २४ पुष्प , २५ देव , २६ नाग २७ यक्ष , २८ गंधर्व , २९ किन्नर , ३० महोरग , ३१ असुर , ३२ गरुड , ३३ मृगचक्र , ३४ चक्र , ३५ वायुमरु , ३६ मौमदेव , ३७ अंतरिक्षदेव , ३८ उत्तरकुरूद्वीप , ३९ अपगौडादि , ४० पूर्वविदेह , ४१ उत्क्षेप , ४२ निक्षेप , ४४ प्रक्षेप ४५ सागर , ४६ बज्र , ४७ लेखप्रतिलेख , ४८ अनुद्रुत , ४९ शास्त्रवर्त , ५० गणावर्त , ५१ उत्क्षेपावर्त , ५२ विक्षेपावर्त , ५३ पादलिखित , ५४ द्विरुत्तरपद संधिलिखित , ५५ दशोत्तरपदलिखित , ५६ अध्याहरिणी , ५७ सर्वरुत्संग्रहणी , ५८ विद्यानुलोम , ५९ विमिश्रित , ६० ऋषितपस्तप्त , ६१ धरिणीप्रेक्षणा , ६२ सर्वोषधनिष्यन्द , ६३ सर्वसारसंग्रहणी आणि ६४ सर्वभूतऋदग्रहणी ( ललितविस्त अ . १० ) या सर्व लिपी मूळ ब्राह्मी लिपीपासूनच निघाल्या आहेत असें म्हणतात . यांतील बरीचशीं नांवें कल्पित आहेत असें पंडित गौरीशंकर ओझा हे आपल्या " भारतीय प्राचीन लिपिमाला " ह्या ग्रंथांत म्हणतात .
चौसष्ट भैरव - अष्टभैरव हे आठ दिशांचे रक्षक तर त्यांचे आठ गट हे दिवसाच्या आठ प्रहरांचे पहारेकरी होत . ते आठ गट असेः -
( १ ) असितांग - १ असितांग , २ विशालाक्ष , ३ मार्तण्ड , ४ मोदकप्रिय , ५ स्वच्छंन्द , ६ विघ्नसंतुष्ट , ७ खेचर व ८ सचराचर .
( २ ) रुरु - १ रुरु , २ क्रोडदंष्ट्र , ३ जटाधर , ४ विश्वरूप , ५ विरूपाक्ष , ६ नानारूपधर , ७ पर किंवा महाकाय व ८ वज्रहस्त .
( ३ ) चंड - १ चंड , २ प्रलयांतक , ३ भूमिकंप , ४ नीलकंठ ५ कुटिल , ६ मंत्रनायक , ७ रुद्र व ८ पितामह .
( ५ ) उन्मत्त - १ बटु - क - नायक , २ शंकर , ३ भूत - वेताळ , ४ त्रिनेत्र , ५ त्रिपुरांतक , ६ वरद , ७ पर्वतवास , व ८ शुभ्रवर्ण ,
( ६ ) कापाल - १ कपाल , २ शशिभूषण , ३ हस्तिचर्मांबरधर , ४ योगीश , ५ ब्रह्मराक्षस , ६ सर्वज्ञ , ७ सर्वदेवेश , व सर्वगतह्रदिस्थित .
( ७ ) भीषण - १ भीषण , २ भयहर , ३ सर्वज्ञ , ४ कालाग्नि , ५ महारौद्र , ६ दक्षिण , ७ मुखर व ८ अस्थिर .
( ८ ) संहार - १ संहार , २ अतिरिक्तांग , ३ कालाग्नि , ४ प्रियंकर , ५ घोरनाद , ६ विशालाक्ष , ६ पार्वती , ७ दुर्गा , ८ कात्यायनी , ९ महादेवी , १० चंद्रघंटा , ११ महाविद्या , १२ महातपा , १३ भ्रामरी , १४ सावित्री , १५ ब्रह्मवादिनी , १६ मद्रकाली , १७ विशालाक्षी , १८ रुद्राणी , १९ कृष्णपिंगला , २० अग्निज्वाला , २१ रौद्रमुखी , २२ कालरात्रि , २३ तपस्विनी , २४ मेघस्वना , २५ सहस्त्राक्षी , २६ विष्णुप्रिया , २७ जलोदरी , २८ महोदरी , २९ मुक्तकेशी , ३० घोररूपा , ३१ महाबला , ३२ श्रुति , ३३ स्मृति , ३४ धृति , ३५ तुष्टि , ३६ पुष्टि , ३७ मेधा , ३८ विद्या , ३९ लक्ष्मी , ४० सरस्वती , ४१ अपर्णा , ४२ अंबिका , ४३ योगिनी , ४४ डाकिनी , ४५ शाकिनी , ४६ हारिणी , ४७ हाकिनी , ४८ लाकिनी , ४९ त्रिदशेश्वरी , ५० महाषष्टि , ५१ सर्वमंगला , ५२ लज्जा , ५३ कौशिकी , ५४ ब्रह्मणी , ५५ ऐन्द्री , ५६ नारसिंही , ५७ वाराही , ५८ चामुंडा , ५९ शिवदूती , ६० महामाया , ६१ मातृका , ६२ कार्तिकी , ६३ विनायकी आणि ६४ कामाक्षी , कोठें कोठें निरनिराळीं नांवें आढळतात .
( तत्त्व - निज - विवेक ) या चौशष्ट योगिनींचें प्राचीन मंदिर नर्मदा व बावन गंगा यांचे संगमस्थानीं डोंगरावर भेडाघाटजवळ आहे .
( आ ) १ ब्रह्माणी , २ कौमारी , ३ वाराही , ४ शांकरी , ५ इंद्राणी , ६ कंकाली , ७ कराली , ८ महाकाली , ९ काली , १० चामुंडा , ११ ज्वालामुखी , १२ कामाक्षी , १३ कमालिनी , १४ भद्रकालीं , १५ दुर्गा , १६ अंबिका , १७ ललिता , १८ गौरी , १९ सुमंगला , २० रोहिणी , २१ कपिला , २२ मूलकरा , २३ कुंडलिनी , २४ त्रिपुरा , २५ कुरुकुल्ला , २६ भैरवी , २७ भद्रा , २८ चंद्रावदना , २९ नारसिंही , ३० निरंजना , ३१ हेमकांति , ३२ प्रेतासना , ३३ ईशानी , ३४ वैश्वानरी , ३५ विष्णवी , ३६ वैनायकी , ३७ हरिसिद्धि , ३८ सरस्वती , ३९ तोतला , ४० गंभीरा , ४१ शंखिनी , ४२ पद‌मिनी , ४३ चित्रिणी , ४४ वारुणी , ४५ नारायणी , ४६ सुनंदी , ४७ यमभगिनी , ४८ सूर्यपुत्री , ४९ शीतला , ५० कृष्णवाराही , ५१ रक्ताक्षी , ५२ कालरात्री , ५३ आकाशी , ५४ वेष्टनी , ५५ विजया , ५६ जया , ५७ धूम्रावती , ५८ वागीश्वरी , ५९ कात्यायनी , ६० अग्निहोत्री , ६२ चक्रेश्वरी , ६२ महाविद्या , ६३ ईश्वरी आणि ६४ बहिश्वरी - बहुचराजी . ( सौंदर्य लहरी )