७९
भवाब्धिसागरीं मांडिली टिपरी परि अनुहातें वाजे गजरु वो ॥
ताळक छंदें उमटती पदें वरि टिपरें टिपरीं गाजेवो ॥१॥
टिपरिया घाई गोपाळ भाई ॥
घुळुघुळुपाई नादु वाजे वो ॥२॥
ताळकछंदे वेगुआल्हादें टिपरीनादें वाजती वो ॥
सांडुनि अहं धरिलें सोहं तयासि टिपरी साधली वो ॥३॥
औटहात भूमिका नीट तालछंदें टिपरी धरी वो ॥
विरुळा जाणे एथींचे खुणे टिपरे वाजे शिरीं वो ॥४॥
एकटसंगें टिपरें वेगें ध्वनि गगनीं गाजे वो ॥
बाप रखुमादेविवर टिपरीवो गाजती घाई जाली टिपरियाजोगी ॥५॥
८०
जटिल धुळधुसिर दोंदिल डोळसु अंगणीं बाळचंद्र खेळतां दिसे ॥
तें देखोनियां यशोदा माया पसरोनिया बाह्या ॥
तें क्षेम सांगावया वाचा कैंची ॥१॥
वालभते ब्रह्म गोकुळीं आनंदे ॥
गौळियाच्या छंदें खेळतां दिसे ॥ध्रु०॥
थुरथुर चालत भूमि पाय ठेवित । आंतु बाहिर दावित यशोदे माये ॥
तो नित्य पूर्ण ह्यणे कडे घे कांवो आमये ॥
स्तनपान दे कां सये वोसंगागे माये ॥२॥
दोनी चारी कणिका वक्रारविंदी देखा । तें मुखमय कां माहेर होता ॥
तें उचलेनि कपोळीं स्नेहें चुंबिती गौळणी ।
मांजयाची सिरयाणी ध्यानीं मुनिजनागे माये ॥३॥
विश्व प्रतिबिंबाचें बिंब तो कान्हया वो साजणीं ।
त्यासी वोसंगा घेउनी गौळणी स्तनपान देती ॥
सवेंचि कासाविस होती ते पाही ।
मां साच कीं कान्हया नाहीं तेथें यशोदा ते कैची ॥४॥
वेदाशास्त्रा पुराणा आणि यज्ञतप दाना । श्रुति धांडौळितां मना ठावो नुरेचि ।
मां मां म्हणोनि गौळणी अंगोळिया धरिती ।
मां विस्मयो करिती चोज अचोजगे माये ॥५॥
ब्रह्मदिकां लक्षा नये कल्प गेले युगे युगे ।
तो गौळणीया वोसंगा निघालगे माये ॥
तें बाळ भावाचे कीं संतत दैवाचे ।
न वर्णवे वाचे दिपोदिपिवो माये ॥६॥
सांवळा सुजेडु कीं सुधेपरिस गोडु । तो या डोळ्या उजियेडु डोळसु तो ॥
त्यानें एकै घेइजे एके पुजिजे । मां प्रीतिचेनि माजे नेणिजे दुजेगे माये ॥७॥
हारवी कांई आपुलेपण न सांडितां गांवोगांवीचा होत जात ।
तैसा गोकुळीं गोपिनाथु सकळ जना ॥
कृष्ण परब्रह्म पुतळा कीं आनंदाची कळा ।
तो हा भोगविता हे लीळा मदनाची गे माये ॥८॥
एक पावलों म्हणती ते कांहींच नेणती ।
अनुसरलिया हातांतळी पावा पावा म्हणे निवृत्तिदासु हरी ।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु करिते निकेगे माये ॥९॥
८१
गोकुळीं कमळ विस्तारलें साचें ध्यान श्रीधराचें करावया ॥
यमुनेच्या पाबळीं मूर्ति देखिली सांवळी ।
चिदाकांशींची वोतली प्रेमतनुगे माये ॥१॥
आवडींचें वालभ ब्रह्म पुंजाळलें । गोपवेषें गाई राखे ।
कांबळीची बुंथी घेऊनि कल्प द्रुमातळीं ।
त्रिभंगी ठाण मांडियलेंगे माये ॥ध्रु०॥
योगमायेचनि विलासे उभा देहुडा पाउलीं ।
तेथे दीप्ति जे उदेली तेजाकारें अंगुष्ठीं अगुष्ठीं स्थापियेलें मूळपीठ ।
सुनीळनभाचेनि काळीवटे अंगोळियागे माये ॥२॥
शेष गुढारी विसंचला किं भूमि पावो ठेविला ।
तोचि विन्यस्त उभारला तेज:पुंज ॥
कुंकमपिंजरिचेनि सळे मापर्वती रातेत्पळें ।
तळवांचे रंग बाहळें पाउलीं श्र्लाघेगे माये ॥३॥
चरणकमळीं कमळा कैसी विराजली बाळा । तेथें जाला एकवळा ये कमळीं कमळा ॥
ध्वजवज्र अंकुशरेखा चरणीं वोळली पीयूष ।
नखे सरळीं देखा काळेपणाचेनिगे माये ॥४॥
घोटीं सुनीळ निरावकाशें काश पाहतां भासलासे ।
जानुजघन प्रकाशे नभ ढवळलें ॥
कासे कसिला सोनसळा खवे आला मध्यस्थळा ।
रत्नजडित मेखळा शोभतसेगे माये ॥५॥
द्वितीय कमळीं प्रजापती कीं रोमराजी झळकती ।
तेथें उपनली दीप्ति काळी त्रिवळीची ॥
उदरवक्षस्थळ द्विजपद निर्मळ ।
स्तनचंद्र पोकळी ढिसाळ काळिमा जैसीगे माये ॥६॥
उदधीचेनी प्रेमसळें आपाद वैजयंती माळे ।
वरी शोभताती सोहळे सगुणाचे ॥
दशनदीप्ति झळाळी रत्नकिळा मागों आली ।
दिसे हनुवटी बुजाली प्रभेचेनिगे माये ॥७॥
प्रणवाचा मरिगळा पूजनासि आला भाळा ।
तुर्येसहित त्रिपुंड्र टिळा अर्ध ऊर्ध्व मात्रीं ॥
अभिनव महाकारणी । पवनपंचकाचीं खेवणीं ।
कुंडलें पेरावणी कर्णी ढाळ देतीगे माये ॥८॥
माथां मोर पिसावेठी गंडस्थळीं पडे दीप्ति ।
स्वयें विस्मित श्रीपती तेज:पुंजगे माये ॥
तरुघोंस खोंविले शिरीं वेणु ठेऊनि अधरीं ।
नंदरायाचा खिल्लारी वोज काय सांगोंगे माये ॥९॥
सप्तरंध्रीं सप्तस्वर चाळी अंगोळिया मनोहर ।
मुद्रिका शोभती साकार रत्नजडितगे माये ॥
तिया वेणुचिया किळा । गोपि वेधल्या सकळा ।
अवघिया जाल्या पै काळ्या कृष्णरुपेंगे माये ॥१०॥
ऐसा नटनाट्य वेषधारी सवे संवगडे वारिधारी ।
कैसा त्रिभंग कुसुरी उभा असेगे माये ॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु सुखाचें निधान तें म्यां
ह्रदयीं संपूर्ण सांठविलेंगे माये ॥११॥
८२
भक्तिचिया चाडा गोकुळाशीं आला ।
त्याशी गौळणी म्हणती वाल्हा दुल्हागे माये ॥
आवडीच्या सुरवाडे परब्रह्म सुरवाडे ।
त्याशी गौळणी खेळविती लाडे कोडेंगे माये ॥१॥
गोजरिया कान्हो अपछंद मत्ता पाउली रंगे रंगनाथ ।
दृष्टीचिया डोळां सुख निवडेना मागुतें ते वाचा
वर्णावी केंवि आतां रया ॥ध्रु॥
अठुले लोळिया ढाळ देती कानीं मुक्तें खेवणी हरि श्रवणीं ॥
अंतरिचिया सुखा प्रगट दाविती देखा ।
ललाटीं झळकती रेखा रत्न जडित पत्रें माथांगे माये ॥२॥
युगबंदु दिधला तैसा दोंदिलु मिरवला ।
नाभिकमळीं प्रकाश जाला परमेष्टी ॥
कटितटीं कडदोरा साजे त्या सुंदरा ।
वेगु तरु नेपुरां वेदु मानसीं वसेगे माये ॥३॥
श्रुतिचेनि समागमें पाउलें गोजिरीं ।
घागुरली प्रेम नेपुरें कैसी वोप देती ॥
अंदु वाकी वाळे पाय करी बेंबिले ।
मुनिजनांचे सुखसोहळे पुरवितसे गे माये ॥४॥
ऐसा अपुलिये लीळे आपणासींच खेळे ।
गौळणी भरुनियां डोळे कैशा पाहाताती ॥
अवघें कृष्णरुप भरलेंसे मानसीं ।
बापरखुमादेविवरेंसी मिळोनि गेल्यागे माये ॥५॥
८३
योगिया मुनिजना ध्यानीं । तें सुख आसनीं शयनीं ॥१॥
हरिसुख फ़ावलें रे ॥ध्रु०॥
गोकुळींच्या गौळिया । गोपि गोधना सकळा ॥२॥
बापरखुमादेविवरें विठ्ठलें । तें सुख संवगडिया दिधलें ॥३॥
८४
पावया लुब्ध जाल्या पाबळा । गाई परे बळारे कान्हो ॥१॥
विसरल्या चार विसरल्या पार ।
तल्लीन साचार कृष्णमूर्तिं ॥ध्रु०॥
पाणिया निघाल्या गाई चरती कळंबा ठाई ।
हाकितसे लवलाही सवंगडा ॥२॥
ज्ञानदेवी गाई हाकितु पारे सोई । हरिनाम दोही सत्राविये ॥३॥
८५
गायी चालिल्या वनाप्रती । सवें पेंधा चाले सांगाती ॥१॥
वळि गोवळिया कान्होबा ।
यमुने पाण्या नेई तूं बा ॥ध्रु०॥
पावया छंदे परतल्या गाई ।
विसरल्या चारा तल्लीन ठायीं ॥२॥
ज्ञानदेव सवें सवंगडा लाठा । गाई हांकितो गोठणा तटा ॥३॥
८६
माथें टेंकित बाह्या पसरित । डांगाचे आधार घेती ॥ध्रु०॥
एक म्हणती आम्हीं उचलिला पर्वत ।
बहुत मिळोनि काय नव्हतीरे ॥१॥
बाहे कडाडित मनगटें लचकत ।
म्हणोनि उठिले अवघेरे ॥२॥
तयामाजिं असतां न दिसे बाप ॥
समर्थ थोर तुझी मावरे ॥३॥
काळु आतुडे परि वेळु नातुडे ।
म्हणौनि रक्षिलें सकळारे ॥४॥
बाप रखुमादेविवर विठ्ठल साचा ।
म्हणोनि रक्षिलें आम्हारे ॥५॥
८७
कल्पद्रुमातळीं ब्रह्म पुंजाळलें कैसें दिसते सुनीळ तेजगे मज ।
पाहातां वेणु वेदध्वनि नाद उमटताती सहजगे बाई ये ॥१॥
आनंदे गोपाळ गोधनें राखसी तळे यमुनेच्या पाबळीं ।
कर्मकाठी करीं घेउनियां वळत्या देतुसे पांचचा मेळिगे बाइये ॥ध्रु०॥
ऐसा जिकडे तिकडे उभारुनि बाहो ।
हाणतो थोरें निकोपें तयाचिया कर्मा होतिसे निवृत्ति ।
काय पुर्विल येवढें तपगे बाइये ॥२॥
गोवळेपणाचेनि वेषें अमरीं सेविजे बोलताति सवंगडे ।
येरुनि येराचिया उच्छिष्ठा झोंबती नेणो
तया काय जोडेगे बाइये ॥३॥
मुनिजनां स्तवितां संतोष
न पवे तो हुमलि घेतां हांसे ।
ब्रह्मादिकां बोलाचीं अक्षरें कोण
जाणे प्रेम कैसेंगे बाइये ॥४॥
ऐसा साहिदर्शनां वर्णितां पवाडु नाहीं
आणि गोवळेपणें वेष नवल सांगो मी कायी ।
बापरखुमादेविवर विठ्ठल सेविलिया ।
वांचूनि नेणवे केलिया कांहीगे बाइये ॥५॥
८८
नागोठणीं गोपाळ वळतिया देतो कीं
आनंदली गोधनें ऐकोनि वेणुध्वनी तत्त्वता ।
तुझी सांवळी सुंदर बुंथी विसंबे क्षणभरी
तोचि सुखीं सुख पाहतां निजचित्तारया ॥१॥
आनंदल्या मनें पहा तूं निधान ।
जवळिल्या निजध्यानें सांडूं नको ॥ध्रु०॥
म्हणोनि कल्पनेचा उबारा मन
संधीचा संसधु भागु अनुसराया गोठणींचया ।
दुर्लभ शक्ति ते गोपवेषें नटलें चैतन्य मांदूसे
तें परादिकां नव्हे निजशक्तिरया ॥२॥
म्हणोनि रखुमादेविवरु सदसुखाची निजबोल पाहें
मीतूंपणा नातळे तो ऐसीयाचि बुध्दी सखोल ।
निवृत्तिरायें खुणा दाऊनि सकळ निज चैतन्य पाहे निखळरया ॥३॥
८९
हरि प्रेम सरोवरीं । क्रीडाति ये मदन कुहरीं ।
प्रेम सरोवरींये ॥१॥
चांदिणें निर्मळ । चंदनें धवळतिये ।
पैल वृदांवनीं वासुगा गोविंदु खेळतिये ॥ध्रु०॥
प्रकृति भक्ति परमातुमातुपरमहंसु ।
ज्ञानदेवो म्हणे निवृत्तिदासु ॥२॥
९०
गोंवळेपणाची बुंथी घेउनिया भेष ।
रिझविशी मानस यशोदेचें ॥१॥
त्या सुखें ब्रह्मांड थोडेंपा तियेशी ।
दुग्ध पैं मागशी बाळपणें ॥ध्रु०॥
ऐसे मोहिलें पैं जगभक्तअंतरंग ।
भावाचे सुरंग प्रेमबोधें ॥२॥
मज मानसीं सुख तुझ्या रुपीं वोलावा ।
सर्व इंद्रियीं दोहावा तुझ्या नामीं ॥३॥
जन हे विव्हळ तुजविण अविचार ।
गुंफ़ले साचार माया मोहें ॥४॥
आतां ऐसें करी तुज मज सरोवरी ।
प्रपंच केसरी होई रया ॥५॥
बाप रखुमादेविवरु सोपारा पैं निळा ।
निवृत्तींनी कळा सांगीतली ॥६॥
९१
लक्ष लागुनि अंतरी । कृष्णा पाहती नरनारी ।
लावण्यसागरु हरि । परमानंदु ॥१॥
छंदें छंदें वेणु वाजे । त्रिभुवनीं घनु गाजे ।
उतावेळ मनें माझें । भेटावया ॥ध्रु०॥
ब्रह्मविद्येचा पुतळा । गाई राखतो गोंवळा ।
श्रुति नेणवे ते लिळा । वेदां सनकादिकां ॥२॥
भूतग्रामीचा परेशु । तापत्रयाचा करी नाशु ।
आड धरुनि गोपवेषु । वत्सें राखे ॥३॥
रासक्रीडा वृंदावनीं खेळे । इंदुवदन मेळे ।
उध्दरी यदुकुळें कुळदीपकें ॥४॥
निवृत्ति दासाचा दातारु । बापरखुमादेवीवरु ।
भक्तां देतो अभयकरु । क्षणक्षणांमाजि ॥५॥
९२
गुणें सकुमार सावळें दोंदील पहापा
निराळें केवी वोळलेंगे माये ।
सुखें चैतन्याची बुंथी वोतली
ब्रह्मादिकां न कळे ज्याची थोरीव ।
तो हा गोवळियाच्या छंदे क्रीडतु
साजणी नवल विंदान न कळें माव रया ॥१॥
डोळे बैसलें ह्रदयीं स्थिरावलें
मन नुठी तेथून कांही केल्या ॥ध्रु०॥
सच्चिदानंद पदीं पदातें निर्भेदीं
निजसुखाचे आनंदी माये क्रीडतुसे ।
तो हा डोळिया भीतरीं बाहिजु अभ्यंतरी
जोडे हा उपावो किजो रया ॥२॥
गुणाचें पैं निर्गुण गंभीर सदसुखाचे
उध्दार जें प्रकाशक थोर सकळ योगाचें ।
आनंदोनी पाहे पां साचें मनीं
मनचि मुरोनि राहे तैसें
बापरखुमादेविवरा विठ्ठले कीं मुसेमाजि
अळंकार मुराले श्रीगुरुनिवृत्तीनें दाविलें सुखरया ॥३॥
९३
परब्रह्म सांवळे गोपवेशें निरालें ।
ह्रदलकमळीं स्थिरावलें काय सांगो ॥
कायावाचामनें पाहे जों पाहणें ।
तव नवलाव होये निर्गुणरया ॥१॥
नामरुपीं गोडी हेचि आवडी आतां ।
न विसंबे सर्वथा तुजलागी ॥ध्रु०॥
जगडवाळ जाण कारे याचें ॥
तुझीचि बुंथी तुजचि न कळे याचें चोज ।
केंवीं वर्णिसी सहज गुणे रया ॥२॥
म्हणोनि दृष्टि चोरुनि पडे मिठी ।
मन चोरुनिया पुढतापुढती तुजचिमाजि ॥
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला ॥
उदारा येणेचिं नाहीं त्रिशुध्दि ।
येणें निवृत्तिरायें खुणा दाऊनिया ।
सकळगुणीं गुणातीत तुटली आधी रया ॥३॥
९४
मदनमूर्ति तूं डोळ्या आसुमाय जालासी ।
सेखीं कामिनिचेनि पक्षें तीं पुराणें
पिशाच करिती रया ॥१॥
गोजिरिया गुण निधाना ।
बापा गुंतल्यापणाचिया साठी ॥
वेदविदेही विचारितां तेथें ।
आगम काढिती आटिरया ॥ध्रु०॥
सायुज्यता जालीय मग सादृश्यपण तेथें लोपे ।
अवयव अळंकार मुरालिया तेथें
दृष्टि परमार्थ थोपे रया ॥२॥
तत्त्वपणाचेनि समरसें तेथें पुरोनि उरे तें शेष ।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलीं गगनीं
नक्षत्र पडे नुरेचि तेथें रेख रया ॥३॥
९५
सांगाति आमुचियारे । विद्वद पावया छंदेरे ॥१॥
नाचे विनोदें कान्हारे ॥
विद्वद पावया छंदेरें ॥ध्रु०॥
निवृत्तिदासा प्रियोरे ।
विद्वद पावया छंदेरे ॥२॥
९६
वृंदावनीं आनंदुरे । विठ्ठलदेवो आळवितिरे ॥१॥
गोपाळ रतलेरे । विठ्ठलदेवो आळवितिरे ॥२॥
निवृत्ति दासा प्रियोरे ।
विठ्ठल देवो आळवितिरे ॥३॥
९७
काळिये रात्रींचा चंद्रमा कीं
सांवळी बुंथी आम्हां ।
काळिये वेळीं ते सीमा नवलावो ।
सुनीळ काळिये भरु मेघ: शाम सांवरु ।
तोचि नवलाहो हा धीरुरया ॥१॥
आतां काळिये दिनु मज न स्मरेवो काहीं ।
तुझें तुज पाही गार्हाणें रया ॥ध्रु०॥
म्हणोनि यमुना कांलिदीजळ सांवळें ।
योगिया शून्यातीत तटीं मिळे सुखिया ।
सुखाचेनि कल्लोळें देखतसे ॥२॥
दिठि सांबळ भरु खुंतलासे मज ।
नाठवे द्वैत काज रया ॥३॥
येणें सुखें चैतन्य डोळ्या होकां
मिळणी कीं नेत्रीं नेत्रे उन्मळणीं तटस्थपणें ।
हा सर्वांग अंग प्रत्यांगा होउनियां
जेथ विचारती मुनिजनांचीं मनें ।
तो हा रखुमादेविवरु पाहतां दिठीं आतां
पुनरपि नाहें येणें रया ॥४॥
९८
भोंवरी सांडुनि पाव ठेविरे गोपाळा ।
नाच चिदानंदा सुख होईल सकळां ॥१॥
रंगु रंगलारे रंगु रंगलारे ।
आदि मध्य अंत त्रिगुणविरहित
विश्वीं प्रकाशलारे ॥ध्रु०॥
रंगु रंगला सुरंग जाला ।
पहिलीये रंगी निवृत्ति भला ॥२॥
सुखीं सुख मुरे प्रेमें चिदानंद उरे ।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुरे ॥३॥
९९
तुझिये निढळीं कोटि चंद्र प्रकाशे ॥
कमल नयन हास्य वदन हांसे ॥१॥
हालकारे कृष्णा डोलकारे ॥
घडिये घडिये गुज बोलकारे ॥ध्रु०॥
उभा राहोनिया कैसा हालवितो बाहो ॥
बाप रखुमादेविवरु विठ्ठलु नाहो ॥२॥
१००
कोंवळें ठुसठुसित मोतियांचे घड ।
शृंगारिलें गूढ जया लेणीं ॥१॥
बैसोनियां रथीं सुरनर खेळती देखोनिया
पशुपति वेडावले ॥ध्रु०॥
युक्ति खुंटली वासना निमाली ।
कळां पैं बैसली पद्मासनीं ॥२॥
होय कीं नव्हे ज्ञानदेव पुसती ।
आठवितां निवृत्ति भेटी होये ॥३॥
१०१
पावया छंदे तल्लीन गोविंदें ।
नाचती आनंदे गोपाळ कैसे ॥१॥
यमुनेच्या तीरीं गाई चारी हरी ।
गोपाळ गजरीं आनंदले ॥ध्रु०॥
ठायीं ठायीं मातु पेंधा पैं नाचतु ।
वाकुल्या दावितु हरी छंदें ॥२॥
ठाई ठाती उभ्या विसरल्या माया ।
हाकितु लवलाह्या कृष्णहरी ॥३॥
ज्ञानदेवाजिवीं कृष्णचिरंजिवी ।
गोपाळ रंजवी प्रेमभक्तां ॥४॥