पूर्वभागः - अध्यायः ४

सूत उवाच ॥
अथ प्राथमिकस्येह यः कालस्तदहः स्मृतम् ॥
सर्गस्य तादृशी रात्रिः प्राकृतस्य समासनः ॥१॥

दिवा सृष्टिं विकुरुते रजन्यां प्रलयं विभुः ॥
औपचारिकमस्यैतदहोरात्रं न विद्यते ॥२॥

दिवा विकृतयः सर्वे विकारा विश्वदेवताः ॥
प्रजानां पतयः सर्वे तिष्ठंत्यन्ये महर्षयः ॥३॥

रात्रौ सर्वे प्रलीयंते निशांते संभवंति च ॥
अहस्तु तस्य वैकल्पो रात्रिस्तादृग्विधा स्मृता ॥४॥

चतुर्युगसहस्रांते मनवस्तु चतुर्दश ॥
चत्वारि तु सहस्राणि वत्सराणां कृतं द्विजाः ॥५॥

तावच्छती च वै संध्या संध्यांशश्च कृतस्य तु ॥
त्रिशर्ता द्विशती संध्या तथा चैकशती क्रमात् ॥६॥

अंशकः षट्शतं तस्मात्कृतसंध्यांशकं विना ॥
त्रिद्व्येकसाहस्रमितौ विना संध्यांशके न तु ॥७॥

त्रेताद्वापरतिष्याणां कृतस्य कथयामि वः ॥
निमेषपंचदशका काष्ठा स्वस्थास्य सुव्रताः ॥८॥

मर्त्यस्य चाक्ष्णोस्तस्याश्च ततस्त्रिंशतिका कला ॥
कलात्रिंशतिको विप्रा मुहूर्त इति कल्पितः ॥९॥

मुहूर्तपंचदशिका रजनी तादृशं त्वहः ॥
पित्र्ये रात्र्यहनी मासः प्रविभागस्तयोः पुनः ॥१०॥

कृष्णपक्षस्त्वहस्तेषां शुक्लः स्वप्नाय शर्वरी ॥
त्रिंशद्ये मानुषा मासाः पित्र्यो मासस्तु स स्मृतः ॥११॥

शतानि त्रीणि मासानां षष्ट्या चाप्यधिकानि वै ॥
पित्र्यः संवत्सरो ह्येष मानुषेण विभाव्यते ॥१२॥

मानुषेणैव मानेन वर्षाणां यच्छतं भवेत् ॥
पितॄणां त्रीणि वर्षाणि संख्यातानीह तानि वै ॥१३॥

दश वै द्व्यधिका मासाः पितृसंख्येह संस्मृता ॥
लौकिकेनैव मानेन अब्दो यो मानुषः स्मृतः ॥१४॥

एतद्दिव्यमहोरात्रमिति लौंगेऽत्र पठ्यते ॥
दिव्ये रात्र्यहनी वर्षं प्रविभागस्तयोः पुनः ॥१५॥

अहस्तत्रोदगयनं रात्रिः स्याद्दक्षिणायनम् ॥
एते रात्र्यहनी दिव्ये प्रसंख्याते विशेषतः ॥१६॥

त्रिंशद्यानि तु वर्षाणि दिव्यो मासस्तु स स्मृतः ॥
मानुषं तु शतं विप्रा दिव्यमासास्त्रयस्तु ते ॥१७॥

दश चैव तथाहानि दिव्यो ह्येष विधिः स्मृतः ॥
त्रीणि वर्षशतन्येन षष्टिवर्षाणि यानि तु ॥१८॥

दिव्यः संवत्सरो ह्येष मानुषेण प्रकीर्तितः ॥
त्रिणि वर्षसहस्राणि मानुषाणि प्रमाणतः ॥१९॥

त्रिंशदन्यानि वर्षाणि मतः सप्तर्षिवत्सरः ॥
नव यानि सहस्राणि वर्षाणां मानुषाणि तु ॥२०॥

अन्यानि नवतीश्चैव ध्रौवः संवत्सरस्तु सः ॥
षट्त्रिशत्तु सहस्राणि वर्षाणां मानुषाणि तु ॥२१॥

वर्षाणां तच्छतं ज्ञेयं दिव्यो ह्येष विधिः स्मृतः ॥
त्रीण्येव नियुतान्याहुर्वर्षाणां मानुषाणि तु ॥२२॥

षष्टिश्चैव सहस्राणि संख्यातानि तु संख्यया ॥
दिव्यं वर्षसहस्रं तु प्राहुः संख्याविदो जनाः ॥२३॥

दिव्येनैव प्रमाणेन युगसंख्याप्रकल्पनम् ॥
पूर्वं कृतयुगं नाम ततस्त्रेता विधीयते ॥२४॥

द्वारपश्च कलिश्चैव युगान्येतानि सुव्रताः ॥
अथ संवत्सरा दृष्टा मानुषेण प्रमाणतः ॥२५॥

कृतस्याद्यस्य विप्रेंद्रा दिव्यमानेन कीर्तितम् ॥
सहस्राणां शतान्यासंश्चतुर्दश च संख्यया ॥२६॥

चत्वारिंशत्सहस्राणि तथान्यानि कृतं युगम् ॥
तथा दशसहस्राणां वर्षाणां शतसंख्यया ॥२७॥

अशीतिश्च सहस्राणि कालस्रेतायुगस्य च ॥
सप्तैव नियुतान्याहुर्वर्षाणां मानुषाणि तु ॥२८॥

विंशतिश्च सहस्राणि कालस्तु द्वापरस्य च ॥
तथा शतसहस्राणि वर्षाणां त्रीणि संख्यया ॥२९॥

षष्ठिश्चैव सहस्राणि कालः कलियुगस्य तु ॥
एवं चतुर्युगः काल ऋते संध्यांशकात्स्मृतः ॥३०॥

नियुतान्येव षट्त्रिंशन्निरंशानि तु तानि वै ॥
चत्वारिंशत्तथा त्रीणी नियुतानीह संख्यया ॥३१॥

विंशतिश्च सहस्राणि संध्यांशश्च चतुर्युगः ॥
एवं चतुर्युगाख्यानां साधिका ह्येकसप्ततिः ॥३२॥

कृतत्रेतादियुक्तानां मनोरंतरमुच्यते ॥
मन्वन्तरस्य संख्या च वर्षाग्रेण प्रकीर्तिता ॥३३॥

त्रिंशत्कोट्यस्तु वर्षाणां मानुषेण द्विजोत्तमाः ॥
सप्तषष्टिस्तथान्यानि नियुतान्यधिकानि तु ॥३४॥

विंशतिश्च सहस्राणि कालोयमधिकं विना ॥
मन्वंतरस्य संख्यैषा लैंगेस्मिन्कीर्तिता द्विजाः ॥३५॥

चतुर्युगस्य च तथा वर्षसंख्याप्रकीर्तिता ॥
चतुर्युगसहस्रं वै कल्पश्चैको द्विजोत्तमाः ॥३६॥

निशांते सृजते लोकान् नश्यंते निशि जंतवः ॥
तत्र वैमानिकानां तु अष्टाविंशतिकोटयः ॥३७॥

मन्वंतरेषु वै संख्या सांतरेषु यथातथा ॥
त्रीणि कोटिशतान्यासन् कोट्यो द्विनवतिस्तथा ॥३८॥

कल्पेतीऽते तु वै विप्राः सहस्राणां तु सप्ततिः ॥
पुनस्तथाष्टसाहस्रं सर्वत्रैव समासतः ॥३९॥

कल्पावसानिकांस्त्यक्त्वा प्रलये समुपस्थिते ॥
महर्लोकात् प्रयांत्येते जनलोकं जनास्ततः ॥४०॥

कोटीनां द्वे सहस्रे तु अष्टौ कोटिशतानि तु ॥
द्विषष्टिश्च तथा कोट्यो नियुतानि च सप्ततिः ॥४१॥

कल्पार्धसंख्या दिव्या वै कल्पमेवं तु कल्पयेत् ॥
कल्पानां वै सहस्रं तु वर्षमेकमजस्य तु ॥४२॥

वर्षाणामष्टसाहस्रं ब्राह्मं वै ब्रह्मणो युगम् ॥
सवनं युगसाहस्रं सर्व देवोद्भवस्य तु ॥४३॥

सवनानां सहस्रं तु त्रिविधं त्रिगुणं तथा ॥
ब्रह्मणस्तु तथा प्रोक्तः कालः कालात्मनः प्रभो ॥४४॥

भवोद्भवस्तपश्चैव भव्यो रंभः क्रतुः पुनः ॥
ऋतुर्वह्निर्हव्यवाहः सावित्रः शुद्ध एव च ॥४५॥

उशिकः कुशिकश्चैव गांधारो मुनि सत्तमाः ॥
ऋषभश्च तथा षड्जो मज्जालीयश्च मध्यमः ॥४६॥

वैराजोवै निषादश्च मुख्यो वै मेघवाहनः ॥
पंचमाश्चित्रकश्चैव आकूतिर्ज्ञान एव च ॥४७॥

मनः सुदर्शो बृंहश्च तथा वै श्वेतलोहितः ॥
रक्तश्च पीतवासाश्च असितः सर्वरूपकः ॥४८॥

एवं कल्पास्तु संख्याता ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः ॥
कोटिकोटिसहस्राणि कल्पानां मुनिसत्तमाः ॥४९॥

गतानि तावच्छेषाणि अहर्निश्यानि वै पुनः ॥
परांते वै विकाराणि विकारं यांति विश्वतः ॥५०॥

विकारस्य शिवस्याज्ञावशेनैव तु संहृतिः ॥
संहृते तु विकारे च प्रधाने चात्मनि स्थिते ॥५१॥

साधर्म्येणावतिष्ठेते प्रधानपुरुषावुभौ ॥
गुणानां चैव वैषम्ये विप्राः सृष्टिरिति स्मृता ॥५२॥

साम्ये लयो गुणानां तु तयोर्हेतुर्महेश्वरः ॥
लीलया देवदेवेन सर्गास्त्वीदृग्विधाः कृताः ॥५३॥

असंख्याताश्च संक्षेपात् प्रधानादन्वधिष्ठितात् ॥
असंख्याताश्च कल्पाख्या ह्यसंख्यताः पितामहाः ॥५४॥

हरयश्चाप्यसंख्यातास्त्वेक एव महेश्वरः ॥
प्रधानादिप्रवृत्तानि लीलया प्राकृतानि तु ॥५५॥

गुणात्मिका च तद्वृत्तिस्तस्य देवस्य वै त्रिधा ॥
अप्राकृतस्य तस्यादिर्मध्यांतं नास्ति चात्मनः ॥५६॥

पितामहस्याथ परः परार्धद्वयसंमितः ॥
दिवा सृष्टं तु यत्सर्वं निशि नश्यति चास्य तत् ॥५७॥

भूर्भुवःस्वर्महस्तत्र नश्यते चोर्ध्वतो न च ॥
रात्रौ चैकार्णवे ब्रह्म नष्टे स्थावरजंगमे ॥५८॥

सुष्वापांभासि यस्तस्मान्नारायण इति स्मृतः ॥
शर्वर्यंते प्रबुद्धो वै दृष्ट्वा शून्यं चराचरम् ॥५९॥

स्रष्टुं तदा मतिं चक्रे ब्रह्मा ब्रह्मविदां वरः ॥
उदकैराप्लुतां क्ष्मां तां समादाय सनातनः ॥६०॥

पूर्ववत्स्थापयामास वाराहं रूपमास्थितः ॥
नदीनदसमुद्रांश्च पूर्ववच्चाकरोत्प्रभुः ॥६१॥

कृत्वा धरां प्रयत्नेन निम्नोन्नतिविवर्जिताम् ॥
धरायां सोचिनोत्सर्वान् गिरीन् दग्धान् पुराग्निना ॥६२॥

भूराद्यांश्चतुरो लोकान् कल्पयामास पूर्ववत् ॥
स्रष्टुं च भगवांश्चक्रे तदा स्रष्टा पुनर्मतिम् ॥६३॥

इति श्रीलिङ्गमहापुराणे पूर्वभागे सृष्टिप्रारंभवर्णनं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥४॥