पूर्वभागः - अध्यायः ७०

ऋषय ऊचुः ॥
आदिसर्गस्त्वया सूत सूचितो न प्रकाशितः ॥
सांप्रतं विस्तरेणैव वक्तुमर्हसि सुव्रत ॥१॥

सूत उवाच ॥
महेश्वरो महादेवः प्रकृतेः पुरुषस्य च ॥
परत्वे संस्थितो देवः परमात्मा मुनीश्वराः ॥२॥

अव्यक्तं चेश्वरात्तस्मादभवत्कारणं परम् ॥
प्रधानं प्रकृतिश्चेति यदाहुस्तत्त्वचिंतकाः ॥३॥

गंधर्वणरसैर्हीनं शब्दस्पर्शविवर्जितम् ॥
अजरं ध्रुवमक्षय्यं नित्यं स्वात्मन्यवस्थितम् ॥४॥

जगद्योनिं महाभूतं परं ब्रह्म सनातनम् ॥
विग्रहः सर्वभूतानामीश्वराज्ञाप्रचोदितम् ॥५॥

अनाद्यंतमजं सूक्ष्मं त्रिगुणं प्रभवाव्ययम् ॥
अप्रकाशमविज्ञेयं ब्रह्माग्रे समवर्तत ॥६॥

अस्यात्मना सर्वमिदं व्याप्तं त्वासीच्छिवेच्छया ॥
गुणसाम्ये तदा तस्मिन्नविभागे तमोमये ॥७॥

सर्गकाले प्रधानस्य क्षेत्रज्ञाधिष्ठितस्य वै ॥
गुणभावाद्व्यज्यमानो महान्प्रादुर्बभूवह ॥८॥

सूक्ष्मेण महता चाथ अव्यक्तेन समावृतम् ॥
सत्त्वोद्रिक्तो महानग्रे सत्तामात्रप्रकाशकः ॥९॥

मनो महांस्तु विज्ञेयमेकं तत्कारणं स्मृतम् ॥
समुत्पन्नं लिंगमात्रं क्षेत्रज्ञाधिष्ठितं हि तत् ॥१०॥

धर्मादीनि च रूपाणि लोकतत्त्वार्थहेतवः ॥
महान् सृष्टिं विकुरुते चोद्यमानः सिसृक्षया ॥११॥

मनो महान्मतिर्ब्रह्म पूर्बुद्धिः ख्यातिरीश्वरः ॥
प्रज्ञा चितिः स्मॄतिः संविद्विश्वेशश्चेति स स्मृतः ॥१२॥

मनुते सर्वभूतानां यस्माच्चेष्टा फलं ततः ॥
सौक्ष्म्यात्तेन विभक्तं तु येन तन्मन उच्यते ॥१३॥

तत्त्वानामग्रजो यस्मान्महांश्च परिमाणतः ॥
विशेषेभ्यो गुणेभ्योपि महानिति ततः स्मृतः ॥१४॥

बिभर्ति मानं मनुते विभागं मन्यतेपि च ॥
पुरुषो भोगसंबंधात्तेन चासौ मतिः स्मृतः ॥१५॥

बृहत्त्वात्बृंहणत्वाच्च भावानां सकलाश्रयात् ॥
यस्माद्धारयते भावान्ब्रह्म तेन निरुच्यते ॥१६॥

यः पूरयति यस्माच्च कृत्स्नान्देवाननुग्रहैः ॥
नयते तत्त्वभावं च तेन पूरिति चोच्यते ॥१७॥

बुध्यते पुरुषश्चात्र सर्वान् भावान् हितं तथा ॥
यस्माद्बोधयते चैव बुद्धिस्तेन निरुच्यते ॥१८॥

ख्यातिः प्रत्युपभोगश्च यस्मात्संवर्तते ततः ॥
भोगस्य ज्ञाननिष्ठत्वात्तेन ख्यातिरिति स्मृतः ॥१९॥

ख्यायते तद्गुणैर्वापि ज्ञानादिभिरनेकशः ॥
तस्माच्च महतः संज्ञा ख्यातिरित्यभिधीयते ॥२०॥

साक्षात्सर्वं विजानाति महात्मा तेन चेश्वरः ॥
यस्माज्ज्ञानानुगश्चैव प्रज्ञा तेन स उच्यते ॥२१॥

ज्ञानादीनि च रूपाणि बहुकर्मफलानि च ॥
चिनोति यस्माद्भोगार्थं तेनासौ चितिरुच्यते ॥२२॥

वर्तमानव्यतीतानि तथैवानागतान्यपि ॥
स्मरते सर्वकार्याणि तेनासौ स्मृतिरुच्यते ॥२३॥

कृत्स्नं च विंदते ज्ञानं यस्मान्माहात्म्यमुत्तमम् ॥
तस्माद्विंदेर्विदेश्चैव संविदित्यभिधीयते ॥२४॥

विद्यतेपि च सर्वत्र तस्मिन्सर्वं च विंदति ॥
तस्मात्संविदिति प्रोक्तो महद्भिर्मुनिसत्तमाः ॥२५॥

जानातेर्ज्ञानमित्याहुर्भगवान् ज्ञानसंनिधिः ॥
बंधनादिपरीभावादीश्वरः प्रोच्यते बुधैः ॥२६॥

पर्यायवाचकैः शब्दैस्तत्त्व माद्यमनुत्तमम् ॥
व्याख्यातं तत्त्वभावज्ञैर्देवसद्भावचेतकैः ॥२७॥

महान्सृष्टिं विकुरुते चोद्यमानः सिसृक्षया ॥
संकल्पोध्यवसायश्च तस्य वृत्तिद्वयं स्मृतम् ॥२८॥

त्रिगुणाद्रजसोद्रिक्तादहंकारस्ततोऽभवत् ॥
महता च वृतः सर्गो भूतादिर्बाह्यतस्तु सः ॥२९॥

तस्मादेव तमोद्रिक्तादहंकारादजायत ॥
भूततन्मात्रसर्गस्तु भूतादिस्तामसस्तु सः ॥३०॥

भूतादिस्तु विकुर्वाणः शब्दमात्रं ससर्ज ह ॥
आकाशं सुषिरं तस्मादुत्पन्नं शब्दलक्षणम् ॥३१॥

आकाशं शब्दमात्रं तु स्पर्शमात्रं समावृणोत् ॥
वायुश्चापि विकुर्वाणो रूपमात्रं ससर्ज ह ॥३२॥

ज्योतिरुत्पद्यते वायोस्तद्रूप गुणमुच्यते ॥
स्पर्शमात्रस्तु वै वायू रूपमात्रं समावृणोत् ॥३३॥

ज्योतिश्चापि विकुर्वाणं रसमात्रं ससर्ज ह ॥
संभवंति ततो ह्यापस्ता वै सर्वरसात्मिकाः ॥३४॥

रसमात्रास्तु ता ह्यापो रूपमात्रोग्निरावृणोत् ॥
आपश्चापि विकुर्वत्यो गंधमात्रं ससर्जिरे ॥३५॥

संघातो जायते तस्मात्तस्य गंधो गुणो मतः ॥
तस्मिंस्तस्मिंश्च तन्मात्रं तेन तन्मात्रता स्मृता ॥३६॥

अविशेषवाचकत्वादविशेषास्तततस्तु ते ॥
प्रशांतघोरमूढत्वादविशेषास्ततः पुनः ॥३७॥

भूततन्मात्रसर्गोयं विज्ञेयस्तु परस्परम् ॥
वैकारिकादहंकारात्सत्त्वोद्रिक्तात्तु सात्त्विकात् ॥३८॥

वैकारिकः ससर्गस्तु युगपत्संप्रवर्तते ॥
बुद्धिंद्रियाणि पंचैव पंच कर्मेन्द्रियाणि च ॥३९॥

साधकानीन्द्रियाणि स्युर्देवा वैकारिका दश ॥
एकादशं मनस्तत्र स्वगुणेनोभयात्मकम् ॥४०॥

श्रोत्रं त्वक् चक्षुषी जिह्वा नासिका चैव पंचमी ॥
शब्दादीनामवाप्त्यर्थं बुद्धियुक्तानि तानि वै ॥४१॥

पादौ पायुरुपस्थश्च हस्तौ वाग्दशमी भवेत् ॥
गतिर्विसर्गो ह्यानंदः शिल्पं वाक्यं च कर्म तत् ॥४२॥

आकाशं शब्दमात्रं च स्पर्शमात्रं समाविशत् ॥
द्विगुणस्तु ततो वायुः शब्दस्पर्शात्मकोऽभवत् ॥४३॥

रूपं तथैव विशतः शब्दस्पर्श गुणावुभौ ॥
त्रिगुणस्तु ततस्त्वग्निः सशब्दस्पर्शरूपवान् ॥४४॥

सशब्दस्पर्शरूपं च रसमात्रं समाविशत् ॥
तस्माच्चतुर्गुणा आपो विज्ञेयास्तु रसात्मिकाः ॥४५॥

शब्दस्पर्शं च रूपं च रसो वै गंधमाविशत् ॥
संगता गंधमात्रेण आविशंतो महीमिमाम् ॥४६॥

तस्मात्पंचगुणा भूमिः स्थूला भूतेषु शस्यते ॥
शांता घोराश्च मूढाश्च विशेषास्तेन ते स्मृताः ॥४७॥

परस्परानुप्रवेशाद्धारयंति परस्परम् ॥
भूमेरन्तस्त्विदं सर्वं लोकालोकाचलावृतम् ॥४८॥

विशेषाश्चेन्द्रियग्राह्या नियतत्वाच्च ते स्मृताः ॥
गुणं पूर्वस्य सर्गस्य प्राप्नुवंत्युत्तरोत्तराः ॥४९॥

तेषां यावच्च तद्यच्च यच्च तावद्गुणं स्मृतम् ॥
उपलभ्याप्सु वै गंधं केचिद्ब्रूयुरपां गुणम् ॥५०॥

पृथिव्यामेव तं विद्यादपां वायोश्च संश्रयात् ॥
एते सप्त महात्मानो ह्यन्योन्यस्य समाश्रयात् ॥५१॥

पुरुषाधिष्ठितत्वाच्च अव्यक्तानुग्रहेण च ॥
महा दयो विशेषांता ह्यण्डमुत्पादयंति ते ॥५२॥

एककालसमुत्पन्न जलबुद्बुदवच्च तत् ॥
विशेषेभ्योण्डमभवन्महत्तदुदकेशयम् ॥५३॥

अद्भिर्दशगुणाभिस्तु बाह्यतोण्डं समावृतम् ॥
आपो दशगुणेनैतास्तेजसा बाह्यतो वृताः ॥५४॥

तेजो दशगुणेनैव वायुना बाह्यतो वृतम् ॥
वायुर्दशगुणेनैव बाह्यतो नभसा वृतः ॥५५॥

आकाशेनावृतो वायुः खं तु भूतादिनावृतम् ॥
भूतादिर्महता चापि अव्यक्तेनावृतो महान् ॥५६॥

सर्वश्चांडकपालस्थो भवश्चांभसि सुव्रताः ॥
रुद्रोग्निमध्ये भगवानुग्रो वायौ पुनः स्मृतः ॥५७॥

भीमश्चावनिमध्यस्थो ह्यहंकारे महेश्वरः ॥
बुद्धौ च भगवानीशः सर्वतः परमेश्वरः ॥५८॥

एतैरावरणैरंडं सप्तभिः प्राकतैर्वृतम् ॥
एता आवृत्य चान्योन्यमष्टौ प्रकृतयः स्थिताः ॥५९॥

प्रसर्गकाले स्थित्वा तु ग्रसंत्येताः परस्परम् ॥
एवं परस्परोत्पन्ना धारयंति परस्परम् ॥६०॥

आधाराधेयभावेन विकारास्ते विकारिषु ॥
महेश्वरः परोव्यक्तादंडमव्यक्तसंभवम् ॥६१॥

अंडाज्जज्ञे स एवेशः पुरुषोर्कसमप्रभः ॥
तस्मिन्कार्यस्य करणं संसिद्धं स्वेच्छयैव तु ॥६२॥

स वै शरीरी प्रथमः स वै पुरुष उच्यते ॥
तस्य वामाङ्गजो विष्णुः सर्वदेवनमस्कृतः ॥६३॥

लक्ष्म्या देव्या ह्यभूद्देव इच्छया परमेष्ठिनः ॥
दक्षिणांगभवो ब्रह्मा सरस्वत्या जगद्गुरुः ॥६४॥

तस्मिन्नंडे इमे लोका अंतर्विश्वमिदं जगत् ॥
चन्द्रादित्यौ सनक्षत्रौ सग्रहौ सह वायुना ॥६५॥

लोकालोक द्वयं किंचिदंडे ह्यस्मिन्समर्पितम् ॥
यत्तु सृष्टौ प्रसंख्यातं मया कालान्तरं द्विजाः ॥६६॥

एतत्कालान्तरं ज्ञेयमहर्वै पारमेश्वरम् ॥
रात्रिश्चैतावती ज्ञेया परमेशस्य कृत्स्नशः ॥६७॥

अहस्तस्य तु या सृष्टिः रात्रिश्च प्रलयः स्मृतः ॥
नाहस्तु विद्यते तस्य न रात्रिरिति धारयेत् ॥६८॥

उपचारस्तु क्रियते लोकानां हितकाम्यया ॥
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश्च महाभूतानि पञ्च च ॥६९॥

तस्मात्सर्वाणिभूतानि बुद्धिश्च सह दैवतैः ॥
अहस्तिष्ठन्ति सर्वाणि परमेशस्य धीमतः ॥७०॥

अहरंते प्रलीयंते रात्र्यंते विश्वसंभवः ॥
स्वात्मन्यवस्थिते व्यक्ते विकारे प्रतिसंहृते ॥७१॥

साधर्म्येणावतिष्ठेते प्रधानपुरुषावुभौ ॥
तमः सत्त्वरजोपेतौ समत्वेन व्यस्थितौ ॥७२॥

अनु पृक्तावभूतांतावोतप्रोतौ परस्परम् ॥
गुणसाम्ये लयो ज्ञेयो वैषम्ये सृष्टिरुच्यते ॥७३॥

तिले यथा भवेत्तैलं घृतं पयसि वा स्थितम् ॥
तथा तमसि सत्त्वे च रजस्यनुसृतं जगत् ॥७४॥

उपास्य रजनीं कृत्स्नां परां माहेश्वरीं तथा ॥
अर्हमुखे प्रवृत्तश्च परः प्रकृतिसंभवः ॥७५॥

क्षोभयामास योगेन परेण परमेश्वरः ॥
प्रधानं पुरुषं चैव प्रविश्य स महेश्वरः ॥७६॥

महेश्वरात्त्रयो देवा जज्ञिरे जगदीश्वरात् ॥
शाश्वताः परमा गुह्यः सर्वात्मानः शरीरिणः ॥७७॥

एत एव त्रयो देवा एत एव त्रयो गुणाः ॥
एत एव त्रयो लोका एत एव त्रयोग्नयः ॥७८॥

परस्पराश्रिता ह्येते परस्परमनुव्रताः ॥
परस्परेण वर्तंते धारयंति परस्परम् ॥७९॥

अन्योन्यमिथुना ह्येते अन्योन्यमुपजीविनः ॥
क्षणं वियोगो न ह्येषां न त्यजंति परस्परम् ॥८०॥

ईश्वरस्तु परो देवो विष्णुश्च महतः परः ॥
ब्रह्मा च रजसा युक्तः सर्गादौ हि प्रवर्तते ॥८१॥

परः स पुरुषो ज्ञेयः प्रकृतिः सा परा स्मृता ॥८२॥

अधिष्ठिता सा हि महेश्वरेण प्रवर्तते चोद्यमने समंतात् ॥
अनुप्रवृत्तस्तु महांस्तदेनां चिरस्तिरत्वाद्विषयं श्रियः स्वयम् ॥८३॥

प्रधानगुणवैषम्यात्सर्गकालः प्रवर्तते ॥
ईश्वराधिष्ठितात्पूर्वं तस्मात्सदसदात्मकात् ॥८४॥

संसिद्धः कार्यकरणे रुद्रश्चाग्रे ह्यवर्तत ॥
तेजसाप्रतिमो धीमानव्यक्तः संप्रकाशकः ॥८५॥

स वै शरीरी प्रथमः स वै पुरुष उच्यते ॥
ब्रह्मा च भगवांस्तस्माच्चतुर्वक्त्रः प्रजापतिः ॥८६॥

संसिद्धः कार्यकरणे तथा वै समवर्तत ॥
एक एव महादेवस्त्रिधैवं स व्यवस्थितः ॥८७॥

अप्रतीपेन ज्ञानेन ऐश्वर्येण समन्वितः ॥
धर्मेण चाप्रतीषेन वैराग्येण च तेऽन्विताः ॥८८॥

अव्यक्ताज्जायते तेषां मनसा यद्यदीहितम् ॥
वशीकृतत्वात्त्रैगुण्यं सापेक्षत्वात्स्वभावतः ॥८९॥

चतुर्मुखस्तु ब्रह्मत्वे कालत्वे चान्तिकः स्मृतः ॥
सहस्रमूर्धा पुरुषस्तिस्रोऽवस्थाः स्वयंभुवः ॥९०॥

ब्रह्मत्वे सृजते लोकान्कालत्वे संक्षिपत्यपि ॥
पुरुषत्वे ह्युदासीनस्तिस्रावेस्थाः प्रजापतेः ॥९१॥

ब्रह्मा कमलगर्भाभो रुद्रः कालाग्निसन्निभः ॥
पुरुषः पुंडरीकाक्षो रूपं तत्परमात्मनः ॥९२॥

एकधा स द्विधा चैव त्रिधा च बहुधा पुनः ॥
महेश्वरः शरीराणि करोति विकरोति च ॥९३॥

नानाकृतिक्रियारूपनामवंति स्वलीलया ॥
महेश्वरः शरीराणि करोति विकरोति च ॥९४॥

त्रिधा यद्वर्तते लोके तस्मात्त्रिगुण उच्यते ॥
चतुर्धा प्रविभक्तत्वाच्चतुर्व्यूहः प्रकीर्तितः ॥९५॥

यदाप्नोति यदादत्ते यच्चात्ति विषयानयम् ॥
यच्चास्य सततं भावस्तस्मादात्मा निरुच्यते ॥९६॥

ऋषिः सर्वगतत्वाच्च शरीरी सोस्य यत्प्रभुः ॥
स्वामित्वमस्य यत्सर्वं विष्णुः सर्वप्रवेशनात् ॥९७॥

भगवान् भगवद्भावान्निर्मलत्वाच्छिवः स्मृतः ॥
परमः संप्रकृष्टत्वादवनादोमिति स्मृतः ॥९८॥

सर्वज्ञः सर्वविज्ञानात्सर्वः सर्वमयो यतः ॥
त्रिधा विभज्य चात्मानं त्रैलोक्यं संप्रवर्तते ॥९९

सृजते ग्रसते चैव रक्षते च त्रिभिः स्वयम् ॥
आदित्वादादिदेवोसावजातत्वादजः स्मृतः ॥१೦०॥

पाति यस्मात्प्रजाः सर्वाः प्रजापतिरिति स्मृतः ॥
देवेषु च महान्देवो महादेवस्ततः स्मृतः ॥१೦१॥

सर्वगत्वाच्च देवानामवश्यत्वाच्च ईश्वरः ॥
बृहत्त्वाच्च स्मृतो ब्रह्मा भूतत्वाद्भूत उच्यते ॥१೦२॥

क्षेत्रज्ञः क्षेत्रविज्ञानादेकत्वात्केवलः स्मृतः ॥
यस्मात्पुर्यां स शेते च तस्मात्पूरुष उच्यते ॥१೦३॥

अनादित्वाच्च पूर्वत्वात्स्वयंभूरिति संस्मृतः ॥
याज्यत्वादुच्यते यज्ञः कविर्विक्रांतदर्शनात् ॥१೦४॥

क्रमणः क्रमणीयत्वात्पालकश्चापि पालनात् ॥
आदित्य संज्ञः कपिलो ह्यग्रहोग्निरिति स्मृतः ॥१೦५॥

हिरण्यमस्य गर्भोभूद्धिरण्यस्यापि गर्भजः ॥
तस्माद्धिरण्यगर्भत्वं पुराणेऽस्मिन्निरुच्यते ॥१೦६॥

स्वयंभुवोपि वृत्तस्य कालो विश्वात्मनस्तु यः ॥
न शक्यः परिसंख्यातुमपि वर्षशतैरपि ॥१೦७॥

कालसंख्याविवृत्तस्य परार्धो ब्रह्मणः स्मृतः ॥
तावच्छेषोस्य कालोन्यस्तस्यांते प्रतिसृज्यते ॥१೦८॥

कोटिकोटिसहस्राणि अहर्भूतानि यानि वै ॥
समतीतानि कल्पानां तावच्छेषाः परे तु ये ॥
यस्त्वयं वर्तते कल्पो वाराहस्तं निबोधत ॥१೦९॥

प्रथमः सांप्रतस्तेषां कल्पोयं वर्तते द्विजाः ॥
यस्मिन्स्वायंभुवाद्यास्तु मनवस्ते चदुर्दश ॥११०॥

अतीता वर्तमानाश्च भविष्या ये च वै पुनः ॥
तैरियं पृथिवी सर्वा सप्तद्वीपा सपर्वता ॥१११॥

पूर्णं युगसहस्रं वै परिपाल्या महेश्वरैः ॥
प्रजाभिस्तपसा चैव तेषां श्रृणुत विस्तरम् ॥११२॥

मन्वंतरेण चैकेन सर्वाण्येवांतराणि च ॥
कथितानि भविष्यंति कल्पः कल्पेन चैव हि ॥११३॥

अतीतानि च कल्पानि सोदर्काणि सहान्वयैः ॥
अनागतेषु तद्वच्च तर्कः कार्यो विजानता ॥११४॥

आपो ह्यग्रे समभवन्नष्टे च पृथिवीतले ॥
शांततारैकनीरेस्मिन्न प्राज्ञायत किंचन ॥११५॥

एकार्णवे तदा तस्मिन्नष्टे स्तावरजंगमे ॥
तदा भवति वै ब्रह्मा सहस्राक्षः सहस्रपात् ॥११६॥

सहस्रशीर्षा पुरुषो रुक्मवर्णस्तत्वतींद्रियः ॥
ब्रह्मा नारायणाख्यस्तु सुष्वाप सलिले तदा ॥११७॥

सत्त्वोद्रेकात्प्रबुद्धस्तु शून्यं लोकमुदैक्षत ॥
इमं चोदाहरंत्यत्र श्लोकं नारायणं प्रति ॥११८॥

आपो नाराश्च सूनव इत्यपां नाम शुश्रुमः ॥
आपूर्य ताभिरयनं कृतवानात्मनो यतः ॥११९॥

अप्सु शेते यतस्तस्मात्ततो नारायणः स्मृतः ॥
चतुर्युगसहस्रस्य नैशं कालमुपास्यतः ॥१२०॥

शर्वर्यन्ते प्रकुरुते ब्रह्मत्वं सर्गकारणात् ॥
ब्रह्मा तु सलिले तस्मिन्वायुर्भूत्वा समा चरत् ॥१२१॥

निशायामिव खद्योतः प्रावृट्काले ततस्तु सः ॥
ततस्तु सलिले तस्मिन् विज्ञायांतर्गतां महीम् ॥१२२॥

अनुमानादसं मूढो भूमेरुद्धरणं पुनः ॥
अकरोत्स तनूमन्यां कल्पादिषु यथापुरा ॥१२३॥

ततो महात्मा भगवान्दिव्यरूपमचिंतयत् ॥
सलिलेनाप्लुतां भूमिं दृष्ट्वा स तु समंततः ॥१२४॥

किंनु रूपमहं कृत्वा उद्धरेयं महीमिमाम् ॥
जलक्रीडानुसदृशं वाराहं रूपमाविशत् ॥१२५॥

अधृष्यं सर्वभूतानां वाङ्मयं ब्रह्मसंज्ञितम् ॥
पृथिव्युद्धरणार्थाय प्रविवेश रसातलम् ॥१२६॥

अद्भिः संछादितां भूमिं स तामाशु प्रजापतिः ॥
उपगम्योज्जहारैनामापश्चापि समाविशत् ॥१२७॥

सामुद्रा वै समुद्रेषु नादेयाश्च नदीषु च ॥
रसातलतले मग्नां रसातलपुटे गताम् ॥१२८॥

प्रभुर्लोकहितार्थाय दंष्ट्रयाभ्युज्जहार गाम् ॥
ततः स्वस्थानमानीय पृथिवीं पृतिवीधरः ॥१२९॥

मुमोच पूर्ववदसौ धारयित्वा धराधरः ॥
तस्योपरि जलौघस्य महती नौरिव स्थिता ॥१३०॥

तत्समा ह्युरुदेहत्वान्न मही याति संप्लवम् ॥
तत उत्क्षिप्त तां देवो जगतः स्थापनेच्छया ॥१३१॥

पृथिव्याः प्रविभागाय मनश्चक्रेम्बुजेक्षणः ॥
पृथिवीं च समां कृत्वा पृथिव्यां सोचिनोद्गिरीन् ॥१३२॥

प्राक्सर्गे दह्यमाने तु तदा संवर्तकाग्निना ॥
तेनाग्निना विशीर्णास्ते पर्वता भूरिविस्तराः ॥१३३॥

शैत्यादेकार्णवे तस्मिन् वायुना तेन संहताः ॥
निषिक्ता यत्रयत्रासं स्तत्रतत्राचलाभवन् ॥१३४॥

तदाचलत्वादचलाः पर्वभिः पर्वताः स्मृताः ॥
गिरयो हि निगीर्णत्वाच्छयानत्वाच्छिलोच्चयाः ॥१३५॥

ततस्तेषु विकीर्णेषु कोटिशो हि गिरिष्वथ ॥
विश्वकर्मा विभजते कल्पादिषु पुनः पुनः ॥१३६॥

ससमुद्रामिमां पृथ्वीं सप्तद्वीपां सपर्वताम् ॥
भूराद्यांश्च तुरो लोकान्पुनः सोथ व्यकल्पयत् ॥१३७॥

लोकान्प्रकल्पयत्वाथ प्रजासर्गं ससर्ज ह ॥
ब्रह्मा स्वयंभूर्भगवान्सिसृक्षुर्विविधाः प्रजाः ॥१३८॥

ससर्ज सृष्टिं तद्रूपां कल्पादिषु यथापुरा ॥
तस्याभिध्यायतः सर्गं तथा वै बुद्धिपूर्वकम् ॥१३९॥

बुद्ध्याश्च समकाले वै प्रादुर्भूतस्तमोमयः ॥
तमोमोहो महामोहस्तामिस्रश्चांधसंज्ञितः ॥१४०॥

अविद्या पंचपर्वैषा प्रादुर्भूता महात्मनः ॥
पंचधावस्थितः सर्गो ध्यायतः सोभिमानिनः ॥१४१॥

संवृतस्तमसा चैव बीजांकुरवदावृतः ॥
बहिरन्तश्चाप्रकाशस्तब्धो निःसंज्ञ एव च ॥१४२॥

यस्मात्तेषां वृता बुद्धिर्दुःखानि करणानि च ॥
तस्मात्ते संवृतात्मानो नगा मुख्याः प्रकीर्तिताः ॥१४३॥

मुख्यसर्गं तथाभूतं दृष्ट्वा ब्रह्मा ह्यसाधकम् ॥
अप्रसन्नमनाः सोथ ततोन्यं सो ह्यमन्यत ॥१४४॥

तस्याभिध्यायतश्चैव तिर्यक्स्रोता ह्यवर्तत ॥
तस्मात्तिर्यक्प्रवृत्तः स तिर्यकूस्रोतास्ततः स्मृतः ॥१४५॥

पश्वादयस्ते विख्याता उत्पथग्राहिणो द्विजाः ॥
तस्याभिध्यायतोन्यं वै सात्त्विकः समवर्तत ॥१४६॥

ऊर्ध्वस्रोतास्तृतीयस्तु स वै चोर्ध्वं व्यवस्थितः ॥
यस्मात्प्रवर्तते चोर्ध्वमूर्ध्वस्रोतास्ततः स्मृतः ॥१४७॥

ते सुखप्रीतिबहुला बहिरंतश्च संवृताः ॥
प्रकाशाबहिरंतश्च ऊर्ध्वस्रोतोभवाः स्मृताः ॥१४८॥

ते सत्त्वस्य च योगेन सृष्टाः सत्त्वोद्भवाः स्मृताः ॥
ऊर्ध्वस्रोतास्तृतीयो वै देवसर्गस्तु स स्मृतः ॥१४९॥

प्रकाशाद्ब्रहिरंतश्च ऊर्ध्वस्रोतोद्भवाः स्मृताः ॥
ते ऊर्ध्वस्रोतसो ज्ञेयास्तुष्टात्मानो बुधैः स्मृताः ॥१५०॥

ऊर्ध्वस्रोतस्सु सृष्टेषु देवेषु वरदः प्रभुः ॥
प्रीतिमानभवद्ब्रह्मा ततोन्यं सोभ्यमन्यत ॥१५१॥

ससर्ज सर्गमन्यं हि साधकं प्रभुरीश्वरः ॥
ततोभिध्यायतस्तस्य सत्याभिध्ययिनस्तदा ॥१५२॥

प्रादुरासीत्तदा व्यक्तादर्वाक्स्रोतास्तु साधकः ॥
यस्मादर्वाक् न्यवर्तंते ततोर्वाक्स्रोतसस्तु ते ॥१५३॥

ते च प्रकाशबहुलास्तमः पृक्ता रजोधिकाः ॥
तस्मात्ते दुःखबहुला भूयोभूयश्च कारिणः ॥१५४॥

संवृता बहिरन्तश्च मनुष्याः साधकाश्च ते ॥
लक्षणैस्तारकाद्यैस्ते ह्यष्टधा तु व्यवस्तिताः ॥१५५॥

सिद्धात्मानो मनुष्यास्ते गंधर्वसहधर्मिणः ॥
इत्येष तैजसः सर्गो ह्यर्वाक्स्रोतः प्रकीर्तितः ॥१५६॥

पंचमोनुग्रहः सर्गश्चतुर्धा तु व्यवस्थितः ॥
विपर्ययेण शक्त्या च सिद्ध्या तुष्ट्या तथैव च ॥१५७॥

स्थावरेषु विपर्यासः स्तिर्यग्योनिषु शक्तितः ॥
सिद्धात्मानो मनुष्यास्तु ऋषिदेवेषु कृत्स्नशः ॥१५८॥

इत्येष प्राकृतः सर्गो वैकृतोऽनवमः स्मृतः ॥
भूतादिकानां भूतानां षष्ठः सर्गः स उच्यते ॥१५९॥

निवृत्तं वर्तमानं च तेषां जानन्ति वै पुनः ॥
भूतादिकानां भूतानां सप्तमः सर्ग एव च ॥१६०॥

तेऽपरिग्राहिणः सर्वे संविभागरताः पुनः ॥
स्वादनाश्चाप्यशीलाश्च ज्ञेया भूतादिकाश्च ते ॥१६१॥

विपर्ययेण भूतादिरशक्त्या च व्यवस्थितः ॥
प्रथमो महतः सर्गो विज्ञेयो ब्रह्मणः स्मृतः ॥१६२॥

तन्मात्राणां द्वितीयस्तु भूतसर्गः स उच्यते ॥
वैकारिकस्तृतीयस्तु सर्ग ऐन्द्रियकः स्मृतः ॥१६३॥

इत्येष प्राकृतः सर्गः संभूतो बुद्धिपूर्वकः ॥
मुख्यसर्गश्चतुर्थश्च मुख्या वै स्थावराः स्मृताः ॥१६४॥

ततोर्वाक्स्रोतसां सर्गः सप्तमः स तु मानुषः ॥
अष्टमोऽनुग्रहः सर्गः सात्त्विकस्तामसश्च सः ॥१६५॥

पंचैते वैकृताः सर्गाः प्राकृतास्तु त्रयः स्मृताः ॥
प्राकृतो वैकृतश्चैव कौमारो नवमः स्मृतः ॥१६६॥

अबुद्धिपूर्वकाः सर्गाः प्राकृतास्तु त्रय स्मृताः ॥
बुद्धिपूर्वं प्रवर्तन्ते षट् पुनर्ब्रह्मणस्तु ते ॥१६७॥

विस्तरानुग्रहः सर्गः कीर्त्यमानो निबोधत ॥
चतुर्धावस्थितः सोथ सर्वभूतेषु कृत्स्रशः ॥१६८॥

इत्येते प्राकृताश्चैव वैकृताश्च नवस्मृताः ॥
परस्परानुरक्ताश्च कारणैश्च बुधैः स्मृताः ॥१६९॥

अग्रे ससर्ज वै ब्रह्मा मानसानात्मनः समान् ॥
ऋभुः सनत्कुमारश्च द्वावेतावूर्ध्वरेतसौ ॥१७०॥

पूर्वोत्पन्नौ पुरा तेभ्यः सर्वेषामपि पूर्वजौ ॥
व्यतीते त्वष्टमे कल्पे पुराणौ लोकसाक्षिणौ ॥१७१॥

तौ वाराहे तु भूर्लोके तेजः संक्षिप्य धिष्ठितौ ॥
तावुभौ मोक्षकर्माणावारोप्यात्मानमात्मनि ॥१७२॥

प्रजां धर्मं च कामं च त्यक्त्वा वैराग्यमास्थितौ ॥
यथोत्पन्नस्तथैवेह कुमारः स इहोच्यते ॥१७३॥

तस्मात्सनत्कुमारोति नामास्येह प्रकीर्तितम् ॥
सनंदं सनकं चैव विद्वांसं च सनातनम् ॥१७४॥

विज्ञानेन निवृत्तास्ते व्यवर्तंत महौजसः ॥
संबुद्धाश्चैव नानात्वे अप्रवृत्ताश्च योगिनः ॥१७५॥

असृष्ट्वैव प्रजासर्गं प्रतिसर्गं गताः पुनः ॥
ततस्तेषु व्यतीतेषु ततोन्यान्साधकान्सुतान् ॥१७६॥

मानसानसृजद्ब्रह्म पुनः स्थानाभिमानिनः ॥
आभूतसंप्लवावस्था यैरियं विधृता मही ॥१७७॥

आपोग्निं पृथिवीं वायुमंतरिक्षं दिवं तथा ॥
समुद्रांश्च नदीश्चैव तथा शैलवनस्पतीन् ॥१७८॥

ओषधीनां तथात्मानो वल्लीनां वृक्षवीरुधाम् ॥
लताः काष्ठाः कलाश्चैव मुहूर्ताः संधिरात्र्यहान् ॥१७९॥

अर्धमासांश्च मासांश्च अयनाब्दयुगानि च ॥
स्थानाभिमानिनः सर्वे स्थानाख्याश्चैव ते स्मृताः ॥१८०॥

देवानृषींश्च महतो गदतस्तान्नबोधत ॥
मरीचिभृग्वंगिरसं पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम् ॥१८१॥

दक्षमत्रिं वसिष्ठं च सोसृजन्मानसान्नव ॥
नव ब्रह्माण इत्येते पुराणे निश्चयं गताः ॥१८२॥

तेषां ब्रह्मात्मकानां वै सर्वेषां ब्रह्मवादिनाम् ॥
स्थानानि कल्पयामास पूर्ववत्पद्मसंभवः ॥१८३॥

ततोसृजच्च संकल्पं धर्मं चैव सुखावहम् ॥
सोसृजद्व्यवसायात्तु धर्मं देवो महेश्वरः ॥१८४॥

संकल्पं चैव संकल्पात्सर्वलोकपितामहः ॥
मानसश्च रुचिर्नाम विजज्ञे ब्रह्मणः प्रभोः ॥१८५॥

प्राणाद्ब्रह्मासृजद्दक्षं चक्षुर्भ्यां च मरीचिनम् ॥
भृगुस्तु हृदयाज्जज्ञे ऋषिः सलिल जन्मनः ॥१८६॥

शिरसोङ्गिरसश्चैव श्रोत्रादत्रिं ततासृजत् ॥
पुलस्त्यं च तथोदानाद्व्यानाच्च पुलहं पुनः ॥१८७॥

समानजो वसिष्ठश्च अपानान्निर्ममे क्रतुम् ॥
इत्येते ब्रह्मणः पुत्रा दिव्या एकादशा स्मृताः ॥१८८॥

धर्मादयः प्रथमजाः सर्वे ते ब्रह्मणः सुताः ॥
भृग्वादयस्तु ते सृष्टा नवैते ब्रह्मवादिनः ॥१८९॥

गृहमेधिनः पुराणास्ते धर्मस्तैः संप्रवर्तितः ॥
तेषां द्वादश ते वंशा दिव्या देवगुणान्विताः ॥१९०॥

क्रियावंतः प्रजावंतो महर्षिभिरलंकृताः ॥
ऋभुः सनत्कुमारश्च द्वावेतावूर्ध्वरेतसौ ॥१९१॥
पूर्वोत्पन्नौ परं तेभ्यः सर्वेषामपि पूर्वजौ ॥
व्यतीतेत्वष्टमे कल्पे पुराणौ लोकसाक्षिणौ ॥१९२॥

विराजेतामुभौ लोके तेजः संक्षिप्य धिष्ठितौ ॥
तावुभौ योगकर्माणावारोप्यात्मानमात्मनि ॥१९३॥

प्रजां धर्मं च कामं च त्यक्त्वा वैराग्यमास्थितौ ॥
यथोत्पन्नः स एवेह कुमारः स इहोच्यते ॥१९४॥

तस्मात्सनत्कुमारेति नामास्येह प्रतिष्ठितम् ॥
ततोभिध्यायतस्तस्य जज्ञिरे मानसाः प्रजाः ॥१९५॥

तच्छरीरसमुत्पन्नैः कार्यैस्तैः कारणैः सह ॥
क्षेत्रज्ञाः समवर्तंत गात्रेभ्यस्तस्य धीमतः ॥१९६॥

ततो देवासुरपितॄन्मानुषांश्च चतुष्टयम् ॥
सिसृक्षुरंभास्येतानि स्वमात्मानमयूयुजत् ॥१९७॥

ततस्तु युञ्जतस्तस्य तमोमात्रसमुद्भवम् ॥
समभिध्यायतः सर्गं प्रयत्नेन प्रजापतेः ॥१९८॥

ततोस्य जघनात्पूर्वमसुरा जज्ञिरे सुताः ॥
असुः प्राणः स्मृतो विप्रस्तज्जन्मानस्ततोसुराः ॥१९९॥

यया सृष्टासुराः सर्वे तां तनुं स व्यपोहत ॥
शापविद्धा तनुस्तेन सद्यो रात्रिजायत ॥२೦०॥

सा तमोबहुला यस्मात्ततो रात्रिर्नियामिका ॥
आवृतास्तमसा रात्रौ प्रजास्तस्मात्स्वपन्त्युत ॥२೦१॥

सृष्ट्वासुरांस्ततः सो वै तनुमन्यामगृह्णत ॥
अव्यक्तां सत्त्वबहुलां ततस्तां सोभ्यपूजयत् ॥२೦२॥

ततस्तां युंजस्तस्य प्रियमासीत्प्रजापतेः ॥
ततो मुखात्समुत्पन्ना दीव्यतस्तस्य देवताः ॥२೦३॥

यतोस्य दीव्यतो जातास्तेन देवाः प्रकीर्तिताः ॥
धातुर्दिविति यः प्रोक्तः क्रीडायां स विभाव्यते ॥२೦४॥

यस्मात्तस्य तु दीव्यंतो जज्ञिरे तेन देवताः ॥
देवान्सृष्ट्वाथ देवेशस्तनुमन्यामपद्यत ॥२೦५॥

उत्सृष्टा सा तनुस्तेन सद्योहः समजायत ॥
तस्मादहो धर्मयुक्तं देवताः समुपासते ॥२೦६॥

सत्त्वमात्रात्मिकामेव ततोन्यां सोभ्यमन्यत ॥
पितृवन्मन्यमानस्य पुत्रांस्तान्ध्यायतः प्रभोः ॥२೦७॥

पितरो ह्युपपक्षाभ्यां रात्र्यह्नोरंतरेभवन् ॥
तस्मात्ते पितरो देवाः पितृत्वं तेन तेषु तत् ॥२೦८॥

यया सृष्टास्तु पितरस्तनुं तां स व्यपोहत ॥
शापविद्धा तनुस्तेन सद्यः संध्या व्यजायत ॥२೦९॥

यस्मादहर्देवतानां रात्रिर्या सासुरी स्मृता ॥
तयोर्मध्ये तु पैत्री या तनुः सा तु गरीयसी ॥२१०॥

तस्माद्देवा सुराः सर्वे ऋषयो मानवास्तथा ॥
उपासंते मुदायुक्ता रात्र्यह्नोर्मध्यमां तनुम् ॥२११॥

ततो ह्यन्यां पुनर्ब्रह्मा तनुं वै समगृह्णत ॥
रजोमात्रात्मिकायां तु मानसा सोसृजत्प्रभुः ॥२१२॥

रजः प्रियांस्ततः सोथ मानसानसृजत्सुतान् ॥
मनस्विनस्ततस्तस्य मानवा जज्ञिरे सुताः ॥२१३॥

सृष्ट्वा पुनः प्रजाश्चापि स्वां तनुं तामपोहत ॥
शापविद्धा तनुस्तेन ज्योत्स्ना सद्यस्त्वजायत ॥२१४॥

यस्माद्भवंति संहृष्टाज्योत्स्नाया उद्भवे प्रजाः ॥
इत्येतास्तनवस्तेन ह्यपविद्धा महात्मना ॥२१५॥

सद्यो रात्र्यहनी चैव संध्या ज्योत्स्ना च जज्ञिरे ॥
ज्योत्स्ना संध्या अहश्चैव सत्त्वमात्रात्मकं त्रयम् ॥२१६॥

तमोमात्रात्मिका रात्रिः सा वै तस्मान्निशात्मिका ॥
तस्माद्देवा दिवातन्वा तुष्ट्या सृष्टा मुखात्तु वै ॥२१७॥

यस्मात्तेषां दिवा जन्म बलिनस्तेन वै दिवा ॥
तन्वा ययासुरान् रात्रौ जघनादसृजत्प्रभुः ॥२१८॥

प्राणेभ्यो निशिजन्मानो बलिनो निशि तेन ते ॥
एतान्येव भविष्याणां देवानामसुरैः सह ॥२१९॥

पितॄणां मानवानां च अतीतानागतेषु वै ॥
मन्वंतरेषु सर्वेषु निमित्तानि भवंति हि ॥२२०॥

ज्योत्स्ना रात्र्यहनी संध्या चत्वार्यंभांसि तानि वै ॥
भांति यस्मात्ततोंभांसि शब्दोयं सुमनीषिभिः ॥२२१॥

भातिर्दीप्तौ निगदितः पुनश्चाथ प्रजापतिः ॥
सोऽम्भांस्येतानि सृष्ट्वा तु देवमानुषदानवान् ॥२२२॥

पितॄंश्चैव सृजत्तन्वा आत्मना विविधान्पुनः ॥
तामुत्सृज्य तनुं ज्योत्स्नां ततोन्यां प्राप्य स प्रभुः ॥२२३॥

मूर्तिं तमोरजः प्रायां पुनरेवाभ्यपूजयत् ॥
अंधकारे क्षुधाविष्टांस्ततोन्यसोसृजत्प्रभुः ॥२२४॥

तेन सृष्टाः क्षुधात्मानो अंभांस्यादातुमुद्यताः ॥
अभांस्येतानि रक्षाम उक्तवंतस्तु तेषु ये ॥२२५॥

राक्षसा नाम ते यस्मात् क्षुधाविष्टा निशाचराः ॥
येब्रुवन्यक्षमोम्भांसि तेषां हृष्टाः परस्परम् ॥२२६॥

तेन ते कर्मणा यक्षा गुह्यका गूढकर्मणा ॥
रक्षेति पालने चापि धातुरेष विभाष्यते ॥२२७॥

एवं च यक्षतिर्धातुर्भक्षणे स निरुच्यते ॥
तं दृष्ट्वा ह्यप्रियेणास्य केशाः शीर्णास्तु धीमतः ॥२२८॥

ते शीर्णाश्चोत्थिता ह्यूर्ध्वं ते चैवारुरुधुः प्रभुम् ॥
हीनास्तच्छिरसो बाला यस्माच्चैवावसर्पिणः ॥२२९॥

व्यालात्मानः स्मृता बाला हीनत्वादहयः स्मृताः ॥
पतत्वात्पन्नगाश्चैव सर्पाश्चैवावसर्पणात् ॥२३०॥

तस्य क्रोधोद्भवो योसौ अग्निगर्भः सुदारुणः ॥
स तु सर्पान् सहोत्पन्नानाविवेश विषात्मकः ॥२३१॥

सर्पान्सृष्ट्वा ततः क्रुद्धः क्रोधात्मानो विनिर्ममे ॥
वर्णेन कपिशेनोग्रास्ते भूताः पिशिताशनाः ॥२३२॥

भूतत्वात्ते स्मृता भूताः पिशाचाः पिशिताशनात् ॥
प्रसन्नं गायतस्तस्य गंधर्वा जज्ञिरे यदा ॥२३३॥

धयतीत्येष वै धातुः पानत्वे परिपठ्यते ॥
धयंतो जज्ञिरे वाचं गंधर्वास्तेन ते स्मृताः ॥२३४॥

अष्टस्वेतासु सृष्टासु देवयोनिषु स प्रभुः ॥
ततः स्वच्छंदतोन्यानि वयांसि वयसासृजत् ॥२३५॥

स्वच्छंदतः स्वच्छंदांसि वयसा च वयांसि च ॥
पशून्सृष्ट्वा स देवेशोऽसृजत्पक्षिगणानपि ॥२३६॥

मुखतोजाः ससर्जाथ वक्षसश्चावयोसृजत् ॥
गाश्चैवाथोदराद्ब्रह्मा पार्श्वाभ्यां च विनिर्ममे ॥२३७॥

पद्भ्यां चाश्वान् समातंगान् रासभानावयान्मृगान् ॥
उष्ट्रानश्वतरांश्चैव तथान्याश्चैव जातयः ॥२३८॥

ओषध्यः फलमूलिन्यो रोमभ्यस्तस्य जज्ञिरे ॥
एवं पश्वोषधीः सृष्ट्वायूयुजत्सोध्वरे प्रभुः ॥२३९॥

गौरजः पूरुषो मेषो ह्यश्वोश्वतरगर्दभौ ॥
एतान्ग्राम्यान्पशूनाहुरारण्यान्वै निबोधत ॥२४०॥

श्वापदो द्विखुरो हस्ती वानराः पक्षिपंचमाः ॥
आदकाः पशवः षष्ठाः सप्तमास्तु सरीसृपाः ॥२४१॥

महिषा गवयाक्षाश्च प्लवंगाः शरभा वृकाः ॥
सिंहस्तु सप्तमस्तेषामारण्याः पशवः स्मृताः ॥२४२॥

गायत्रं च ऋचं चैव त्रिवृत्साम रथंतरम् ॥
अग्निष्टोमं च यज्ञानां निर्ममे प्रथमान्मुखात् ॥२४३॥

यजूंषि त्रैष्टुभं छंदस्तोमं पंचदशं तथा ॥
बृहत्साम तथोक्थ्यं च दक्षिणादसृजन्मुखात् ॥२४४॥

सामानि जगतीच्छंदस्तोमं सप्तदशं तथा ॥
वैरूपमतिरात्रं च पश्चिमादसृजन्मुखात् ॥२४५॥

एकविंशमथर्वाणमाप्तोर्या माणमेव च ॥
अनुष्टुभं सवैराजमुत्तरादसृजन्मुखात् ॥२४६॥

विद्युतोशनिमेघांश्च रोहितेंद्रधनूंषि च ॥
तेजांसि च ससर्जादौ कल्पस्य भगवान्प्रभुः ॥२४७॥

उच्चावचानि भूतानि गात्रेभ्यस्तस्य जज्ञिरे ॥
ब्रह्मणस्तु प्रजासर्गं सृजतो हि प्रजापतेः ॥२४८॥

सृष्ट्वा चतुष्टयं पूर्वं देवासुरनरान्पितॄन् ॥
ततोसृजत्स भूतानि स्थावराणि चराणि च ॥२४९॥

यक्षान्पिशाचान् गंधर्वंस्त्वथैवाप्सरसां गणान् ॥
नरकिन्नररक्षांसि वयः पशुमृगोरगान् ॥२५०॥

अव्ययं च व्ययं चापि यदिदं स्थाणुजंगमम् ॥
तेषां वै यानि कर्माणि प्राक्सृष्ट्यां प्रतिपेदिरे ॥२५१॥

तान्येव प्रतिपद्यंते सृज्यमानाः पुनः पुनः ॥
हिंस्राहिंस्रे मृदुक्रूरे धर्माधर्मे नृतानृते ॥२५२॥

तद्भाविताः प्रपद्यंते तस्मात्तत्तस्य रोचते ॥
महाभूतेषु सृष्टेषु इंद्रियार्थेषु मूर्तिषु ॥२५३॥

विनियोगं च भूतानां धातैव व्यदधात्स्वयम् ॥
केचित्पुरुषकारं तु प्राहुः कर्म सुमानवाः ॥२५४॥

दैवमित्यपरे विप्राः स्वभावं भूत चिंतकाः ॥
पौरुषं कर्म दैवं च फलवृत्तिस्वभावतः ॥२५५॥

न चैकं न पृथग्भावमधिकं न ततो विदुः ॥
एतदेवं च नैकं च नामभेदेन नाप्युभे ॥२५६॥

कर्मस्था विषमं ब्रूयुः सत्त्वस्थाः समदर्शनाः ॥
नाम रूपं च भूतानां कृतानां च प्रपंचनम् ॥२५७॥

वेदशब्देभ्य एवादौ निर्ममे स महेश्वरः ॥
ऋषीणां नामधेयानि याश्च वेदेषु वृत्तयः ॥२५८॥

शर्वर्यंते प्रसूतानां तान्येवैभ्यो ददात्यजः ॥
एवंविधाः सृष्टयस्तु ब्रह्मणोव्यक्तजन्मनः ॥२५९॥

शर्वर्यंते प्रदृश्यंते सिद्धिमाश्रित्य मानसीम् ॥
एवंभूतानि सृष्टानि स्थावराणि चराणि च ॥२६०॥

यदास्य ताः प्रजाः सृष्टा न व्यवर्धंत सत्तमाः ॥
तमोमात्रावृतो ब्रह्मा तदा शोकेन दुःखितः ॥२६१॥

ततः स विदधे बुद्धिमर्थनिश्चयगामिनीम् ॥
अथात्मनि समद्राक्षीत्तमोमात्रां नियामिकाम् ॥२६२॥

रजः सत्त्वं परित्यज्य वर्तमानां स्वधर्मतः ॥
ततः स तेन दुःखेन दुःखं चक्रे जगत्पतिः ॥२६३॥

तमश्च व्यनुदत्पश्चाद्रजः सत्त्वं तमावृणोत् ॥
तत्तमः प्रतिनुन्नं वै मिथुनं समजायत ॥२६४॥

अधर्मस्तमसो जज्ञे हिंसा शोकादजायत ॥
ततस्तस्मिन्समुद्भूते मिथुने दारुणात्मिके ॥२६५॥

गतासुर्भगवानासीत्प्रीतिश्चैनमशिश्रियत् ॥
स्वां तनुं स ततो ब्रह्मा तामपोहत भास्वराम् ॥२६६॥

द्विधा कृत्वा स्वकं देहमर्धेन पुरुषोभवत् ॥
अर्धेन नारी सा तस्य शतरूपा व्यजायत ॥२६७॥

प्रकृतिं भूतधात्रिं तां कामाद्वै सृष्टवान्प्रभुः ॥
सा दिवं पृथिवीं चैव महिम्ना व्याप्यधिष्ठिता ॥२६८॥

ब्रह्मणः सा तनुः पूर्वा दिवमावृत्य तिष्ठति ॥
या त्वर्धात्सृजतो नारी शतरूपा व्यजायत ॥२६९॥

सा देवी नियुतं तप्त्वा तपः परमदुश्चरम् ॥
भर्तारं दीप्तयशसं पुरुषं प्रत्यपद्यत ॥२७०॥

स वै स्वायंभुवः पूर्वं पुरुषो मनुरुच्यते ॥
तस्यैव सप्ततियुगं मन्वंतरमिहोच्यते ॥२७१॥

लेभे स पुरुषः पत्नीं शतरूपामयोनिजाम् ॥
तया सार्धं स रमते तस्मात्सा रतिरुच्यते ॥२७२॥

प्रथमः संप्रयोगात्मा कल्पादौ समपद्यत ॥
विराजमसृजद्ब्राह्मा सोभवत्पुरुषो विराट् ॥२७३॥

सम्राट् च शतरूपा वै वेराजः स मनुः स्मृतः ॥
स वैराजः प्रजासर्गं ससर्ज पुरुषो मनुः ॥२७४॥

वैराजात्पुरुषाद्वीराच्छतरूपा व्यजायत ॥
प्रियव्रतोत्तनापादौ पुत्रौ द्वौ लोकसंमतौ ॥२७५॥

कन्ये द्वे च महाभागे याभ्यां जाता इमाः प्रजाः ॥
देवी नाम तथाकूतिः प्रसूतिश्चैव ते उभे ॥२७६॥

स्वायंभुवः प्रसूतिं तु दक्षाय प्रददौ प्रभुः ॥
प्राणो दक्ष इति ज्ञेयः संकल्पो मनुरुच्यते ॥२७७॥

रुचेः प्रजापतेः सोथ आकूतिं प्रत्यपादयत् ॥
आकूत्यां मिथुनं जज्ञे मानसस्य रुचेः शुभम् ॥२७८॥

यज्ञश्च दक्षिणा चैव यमलौ संबभूवतुः ॥
यज्ञस्य दक्षिणायां तु पुत्रा द्वादश जज्ञिरे ॥२७९॥

यामा इति समाख्याता देवाः स्वायंभुवेंतरे ॥
एतस्य पुत्रा यज्ञस्य तस्माद्यामाश्च ते स्मृताः ॥२८०॥

अजितश्चैव शुक्रश्च गणौ द्वौ ब्रह्मणा कृतौ ॥
यामाः पूर्वं प्रजाता ये तेऽभवंस्तु दिवौकसः ॥२८१॥

स्वायंभुवसुतायां तु प्रसूत्यां लोकमातरः ॥
तस्यां कन्याश्चतुर्विशद्दक्षस्त्वजनयत्प्रभुः ॥२८२॥

सर्वास्ताश्च महाभागाः सर्वाः कमललोचनाः ॥
भोगवत्यश्च ताः सर्वाः सर्वास्ता योगमातरः ॥२८३॥

सर्वाश्च ब्रह्मवादिन्यः सर्वा विश्वस्य मातरः ॥
श्रद्धा लक्ष्मीर्धृतिस्तुष्टिः पुष्टिर्मेधा क्रिया तथा ॥२८४॥

बुद्धिर्लज्जा वपुः शांतिः सिद्धिः कीर्तिस्त्रयोदश ॥
पत्न्यर्थं प्रतिजग्राह धर्मो दाक्षायणीः प्रभुः ॥२८५॥

दाराण्येतानि वै तस्य विहितानि स्वयंभुवा ॥
ताभ्यः शिष्ट यवीयस्य एकादश सुलोचनाः ॥२८६॥

सती ख्यात्यथ संभूतिः स्मृतिः प्रीतिः क्षमा तथा ॥
संनतिश्चानसूया च ऊर्जा स्वाहा स्वधा तथा ॥२८७॥

तास्तथा प्रत्यपद्यंत पुनरन्ये महर्षयः ॥
रुद्रो भृगुर्मरिचिश्च अंगिराः पुलहः क्रतुः ॥२८८॥

पुलस्त्योत्रिर्वसिष्ठश्च पितरोग्निस्तथैव च ॥
सतीं भवाय प्रायच्छत् ख्यातिं च भृगवे ततः ॥२८९॥

मरीचये च संभूति स्मृतिमंगिरसे ददौ ॥
प्रीतिं चैव पुलस्त्याय क्षमां वै पुलहाय च ॥२९०॥

क्रतेव संनतिं नाम अनसूयां तथात्रये ॥
ऊर्जां ददौ वसिष्ठाय स्वाहामप्यग्नये ददौ ॥२९१॥

स्वधां चैव पितृभ्यस्तु तास्वपत्यानि बोधत ॥
एताः सर्वा महाभागाः प्रजास्वनुसृताः स्थिताः ॥२९२॥

मन्वंतरेषु सर्वेषु यावदाभूतसंप्लवम् ॥
श्रद्धा कामं विजज्ञे वै दर्पो लक्ष्मीसुतः स्मृतः ॥२९३॥

धृत्यास्तु नियमः पुत्रस्तुष्ट्याः संतोष एव च ॥
पुष्ट्या लोभः सुतश्चापि मेधापुत्रः श्रुतस्तथा ॥२९४॥

क्रियायामभवत्पुत्रो दंडः समय एव च ॥
बुद्ध्यां बोधः सुतस्तद्वत्प्रमादोप्युपजायत ॥२९५॥

लज्जायां विनयः पुत्रो व्यवसायो वसोः सुतः ॥
क्षेमः शांतिसुतश्चापि सुखं सिद्धेर्व्यजायत ॥२९६॥

यशः कीर्तिसुतश्चापि इत्येते धर्मसूनवः ॥
कामस्य हर्षः पुत्रो वै देव्यां प्रीत्यां व्यजायत ॥२९७॥

इत्येष वै सुतोदर्कः सर्गो धर्मस्य कीर्तितः ॥
जज्ञे हिंसा त्वधर्माद्वै निकृतिं चानृतं सुतम् ॥२९८॥

निकृत्यां तु द्वयं जज्ञे भयं नरक एव च ॥
माया च वेदना चापि मिथुनद्वयमेतयोः ॥२९९॥

भूयो जज्ञेथ वै माया मृत्युं भूतापहारिणम् ॥
वेदनायाः सुतश्चापि दुःखं जज्ञे च रौरवः ॥३೦०॥

मृत्योर्व्याधिजराशोकक्रोधासूयाश्च जज्ञिरे ॥
दुःखोत्तराः सुता ह्येते सर्वे चाधर्मलक्षणाः ॥३೦१॥

नैषां भार्यास्तु पुत्राश्च सर्वे ह्येते परिग्रहाः ॥
इत्येष तामसः सर्गो जज्ञे धर्मनियामकः ॥३೦२॥

प्रजाः सृजेति व्यादिष्टो ब्रह्मणा नीललोहितः ॥
सोभिध्याय सतीं भार्यां निर्ममे ह्यात्मसंभवान् ॥३೦३॥

नाधिकान्न च हीनांस्तान्मानसानात्मनः समान् ॥
सहस्रं हि सहस्राणां सोसृजत्कृत्तिवाससः ॥३೦४॥

तुल्यानेवात्मनः सर्वान् रूपतेजोबलुश्रुतैः ॥
पिंगलान्सनिषंगांश्च सकपर्दान्सलोहितान् ॥३೦५॥

विशिष्टान् हरिकेशांश्चदृष्टिघ्नांश्च कपालिनः ॥
महारूपान्विरूपांश्च विश्वरूपान्स्वरूपिणः ॥३೦६॥

रथिनश्चर्मिणश्चैव वर्मिणश्च वरूथिनः ॥
सहस्रशतबाहुंश्च दिव्यान्भौ मांतरिक्षगान् ॥३೦७॥

स्थूलशीर्षानष्टदंष्ट्रान्द्विजिह्वांस्तांस्त्रिलोचनान् ॥
अन्नादान्पिशिताशांश्च आज्यपान्सोमपानपि ॥३೦८॥

मीढुषोतिकपालांश्च शितिकंठोर्ध्वरेतसः ॥
हव्यादाञ्छ्रुतधर्मंश्च धर्मिणो ह्यथ बर्हिणः ॥३೦९॥

आसीनान्धावतश्चैव पंचभूतान्सहस्रशः ॥
अध्यापिनोध्यायिनश्च जपतो युंजतस्तथा ॥३१०॥

धूमवंतो ज्वलंतश्च नदीमंतोतिदीप्तिनः ॥
वृद्धान्बुद्धिमतश्चैव ब्रह्मिष्ठाञ्शुभदर्शनान् ॥३११॥

नीलग्रीवान्सहस्राक्षान्सर्वांश्चाथ क्षमाकरान् ॥
अदृश्यान्सर्वभूतानां महायोगान्महौजसः ॥३१२॥

भ्रमंतोभिद्रवंतश्च पल्वंतश्च सहस्रशः ॥
अयातयामानसृजद्रुद्रानेतान् सुरोत्तमान् ॥३१३॥

ब्रह्मा दृष्ट्वाब्रवीदेनं मास्राक्षीरीदृशीः प्रजाः ॥
स्रष्टव्या नात्मनस्तुल्याः प्रजा देव नमोस्तु ते ॥३१४॥

अन्याः सृज त्वं भद्रं ते प्रजा वै मृत्युसंयुताः ॥
नारप्स्यंते हि कर्माणि प्रजावगतमृत्यवः ॥३१५॥

एवमुक्तोऽब्रवीदेनं नाहं मृत्युजरान्विताः ॥
प्रजाः सक्ष्यामि भद्रं ते स्थितोह त्वं सृज प्रजाः ॥३१६॥

एते ये वै मया सृष्टा विरूपा नीललोहिताः ॥
सहस्राणां सहस्रं तु आत्मनो निस्सृताः प्रजाः ॥३१७॥

एते देवा भविष्यंति रुद्रा नाम महाबलाः ॥
पृथिव्यामंतरिक्षे च दिक्षु चैव परिश्रिताः ॥३१८॥

शतरुद्राः समात्मनो भविष्यंतीति याज्ञिकाः ॥
यज्ञभाजो भविष्यंति सर्वदेवगणैः सह ॥३१९॥

मन्वंतरेषु ये देवा भविष्यंतीह भेदतः ॥
सार्धं तैरीज्यमानास्ते स्थास्यंतीहायुगक्षयात् ॥३२०॥

एवमुक्तस्तदा ब्रह्मा महादेवेन धीमता ॥
प्रत्युवाच नमस्कृत्य हृष्यमाणः प्रजापतिः ॥३२१॥

एवं भवतु भद्रं ते यथा ते व्याहृतं विभो ॥
ब्रह्मणा समनु ज्ञाते तथा सर्वमभूत्किल ॥३२२॥

ततः प्रभृति देवेशो न चासूयत वै प्रजाः ॥
ऊर्ध्वरेताः स्थितः स्थाणुर्यावदाभूतसंप्लवम् ॥३२३॥

यस्मादुक्तः स्थितोस्मीति तस्मात्स्थाणुरिति स्मृतः ॥
एष देवो महादेवः पुरुषोर्कसमद्युतिः ॥३२४॥

अर्धनारीनरवपुस्तेजसा ज्वलनोपमः ॥
स्वेच्छयासौ द्विधाभूतः पृथक् स्त्री पुरुषः पृथक् ॥३२५॥

स एवैकादशार्धेन स्थितोसौ परमेश्वरः ॥
तत्र या सा महाभागा शंकरस्यार्धकायिनी ॥३२६॥

प्रागुक्ता तु महादेवी स्त्री सैवेह सती ह्यभूत् ॥
हिताय जगतां देवी दक्षेणाराधिता पुरा ॥३२७॥

कार्यार्थं दक्षिणं तस्याः शुक्लं वामं तथासितम् ॥
आत्मानं विभजस्वेति प्रोक्ता देवेन शंभुना ॥३२८॥

सा तथोक्ता द्विधाभूता शुक्ला कृष्णा च वै द्विजाः ॥
तस्या नामानि वक्ष्यामि श्रृण्वंतु च समाहिताः ॥३२९॥

स्वाहा स्वधा महाविद्या मेधा लक्ष्मीः सरस्वती ॥
सती दाक्षायणी विद्या इच्छाशक्तिः क्रियात्मिका ॥३३०॥

अपर्णा चैकपर्णा च तथा चैवैकपाटला ॥
उमा हैमवती चैव कल्याणी चैकमातृका ॥३३१॥

ख्यातिः प्रज्ञा महाभागा लोके गौरीति विश्रुता ॥
गणांबिका महादेवी नंदिनी जातवेदसी ॥३३२॥

एकरूपमथैतस्याः पृथग्देहविभावतान् ॥
सावित्री वरदा पुण्या पावनी लोकविश्रुता ॥३३३॥

आज्ञा आवेशनी कृष्णा तामसी सात्त्विकी शिवा ॥
प्रकृतिर्विकृता रौद्री दुर्गा भद्रा प्रमाथिनी ॥३३४॥

कालरात्रिर्महामाया रेवती भूतनायिका ॥
द्वापरांतविभागे च नामानीमानिसुव्रताः ॥३३५॥

गौतमी कौशिकी चार्या चंडी कात्यायनी सती ॥
कुमारी यादवी देवी वरदा कृष्णपिंगला ॥३३६॥

बर्हिध्वजा शूलधरा परमा ब्रह्मचारिणी ॥
महेंद्रोपेंद्रभगिनी दृषद्वत्येकशूलधृक् ॥३३७॥

अपराजिता बहुभुजा प्रगल्भा सिंहवाहिनी ॥
शुंभादिदैत्यहंत्री च महामहिषमर्दिनी ॥३३८॥

अमोघा विंध्यनिलया विक्रांता गणनायिका ॥
देव्या नामविकाराणि इत्येतानि यथाक्रमम् ॥३३९॥

भद्रकाल्या मयोक्तानी सम्यक्फलप्रदानि च ॥
ये पठंति नरास्तेषां विद्यते न च पातकम् ॥३४०॥

अरण्ये पर्वते वापि पुरे वाप्यथवा गृहे ॥
रक्षामेतां प्रयुंजीत जले वाथ स्थलेपि वा ॥३४१॥

व्याघ्रकुंभीनचोरेभ्यो भयस्थाने विशेषतः ॥
आपत्स्वपि च सर्वासु देव्या नामानि कीर्तयेत् ॥३४२॥

आर्यकग्रहभूतैश्च पूतनामातृभिस्तथा ॥
अभ्यर्दितानां बालानां रक्षामेतां प्रयोजयेत् ॥३४३॥

महादेवीकले द्वे तु प्रज्ञा श्रीश्च प्रकीर्तिते ॥
आभ्यां देवीसहस्राणी यैर्व्याप्तमखिलं जगत् ॥३४४॥

अनया देवदेवोसौ सत्या रुद्रो महेश्वरः ॥
आतिष्ठत्सर्वलोकानां हिताय परमेश्वरः ॥३४५॥

रुद्रः पशुपतिश्चासीत्पुरा दग्धं पुरत्रयम् ॥
देवाश्च पशवः सर्वे बभूवुस्तस्य तेजसा ॥३४६॥

यः पठेच्छृणुयाद्वापि आदिसर्गक्रमं शुभम् ॥
स याति ब्रह्मणो लोकं श्रावयेद्वा द्विजोत्तमान् ॥३४७॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे सृष्टिविस्तारो नाम सप्ततितमोध्यायः ॥७०॥