पूर्वभागः - अध्यायः ९६

ऋषय ऊचुः ॥
कथं देवो महादेवो विश्वसंहारकारकः ॥
शरभाख्यं महाघोरं विकृतं रूपमास्थितः ॥१॥

किंकिं धैर्यं कृतं तेन ब्रूहि सर्वलमशेषतः ॥
सूत उवाच ॥
एवमभ्यर्थितो देवैर्मतिं चक्रे कृपालयः ॥२॥

यत्तेजस्तु नृसिंहाख्यं संहर्त्तु परमेश्वरः ॥
तदर्थं स्मृतवान् रुद्रोवीरभद्रं महाबलम् ॥३॥

आत्मनो भैरवं रूपं महाप्रलयकारकम् ॥
आजगाम पुरा सद्यो गणानामग्रतो हसन् ॥४॥

साट्टहासैर्गणवरैरुत्पतद्भिरितस्ततः ॥
नृसिंहरूपैरत्युग्रैः कोटिभिः परिवारितः ॥५॥

तावद्बिरभितो वीरैर्नृत्यद्भिश्च मुदान्वितैः ॥
क्रीडद्भिश्च महाधीरैर्ब्रह्माद्यैः कुंदुकैरिव ॥६॥

अदृष्टपूर्वैरन्यैश्च वेष्टितो वीरवंदितः ॥
कल्पांतज्वलनज्वालो विलसल्लोचनत्रयः ॥७॥

आत्तशस्त्रो जटाजूटे ज्वलद्बालेन्दुमंडितः ॥
बालेंदुद्वितयाकारतीक्ष्णदंष्ट्रांकुरद्वयः ॥८॥

आखंडलधनुःखंडसंनिभभ्रूलतायुतः ॥
महाप्रचंडहुंकारबधिरीकृतदिङ्मुखः ॥९॥

नीलमेघांजनाकारभीषणश्मश्रुरद्भुतः ॥
वादखंडमखंडाभ्यां भ्रामयंस्त्रिशिखं मुहुः ॥१०॥

वीरभद्रोपि भगवान् वीरशक्तिविजृंभितः ॥
स्वयं विज्ञापयामास किमत्र स्मृतिकारणम् ॥११॥

आज्ञापय जगत्स्वामिन् प्रसादः क्रियतां मयि ॥
श्रीभगवानुवाच ॥
अकाले भयमुत्पन्नं देवानामपि भैरव ॥१२॥

ज्वलितः स नृसिंहाग्निः शमयैनं दुरासदम् ॥
सांत्वयन् बोधयादौ तं तेन किं नोपशाम्यति ॥१३॥

ततो मत्परमं भावं भैरवं संप्रदर्शय ॥
सूक्ष्मं सूक्ष्मेण संहृत्य स्थूलं स्थूलेन तेजसा ॥१४॥

वक्त्रमानय कृत्तिं च वीरभद्र ममाज्ञया ॥
इत्यादिष्टो गणाध्यक्षः प्रशांतवपुरास्थितः ॥१५॥

जगाम रंहसा तत्र यत्रास्ते नरकेसरी ॥
ततस्तं बोधयामास वीरभद्रो हरो हरिम् ॥१६॥

उवाच वाक्यमीशानः पितापुत्रमिवौरसम् ॥
श्रीवीरभद्र उवाच ॥
जगत्सुखाय भगवन्नवतीर्णोसि माधव ॥१७॥

स्थित्यर्थेन च युक्तेसिपरेण परमेष्ठिना ॥
जंतुचक्रं भगवता रक्षितं मत्स्यरूपिणा ॥१८॥

पुच्छेनैव समाबध्य भ्रमन्नेकार्णवे पुरा ॥
बिभर्षि कूर्मरूपेण वाराहेणोद्धृता मही ॥१९॥

अनेन हरिरूपेण हिरण्यकशिपुर्हतः ॥
वामनेन बलिर्बद्धस्त्वया विक्रमता पुनः ॥२०॥

त्वमेव सर्वभूतानां प्रभावः प्रभुरव्ययः ॥
यदायदा हि लोकस्य दुःखं किंचित्प्रजायते ॥२१॥

तदातदावतीर्णस्त्वं करिष्यसि निरामयम् ॥
नाधिकस्त्वत्समोप्यस्तिहरे शिवपरायण ॥२२॥

त्वया धर्माश्च वेदाश्च शुभे मार्गे प्रतिष्ठिताः ॥
यदर्थमवतारोयं निहतः सोपि केशव ॥२३॥

अत्यंतघोरं भगवन्नरसिंह वपुस्तव ॥
उपसंहर विश्वात्मंस्त्वमेव मम सन्निधौ ॥२४॥

सूत उवाच ॥
इत्युक्तो वीरभद्रेण नृसिंहः शांतया गिरा ॥
ततोधिकं महाघोरं कोपं प्रज्वालयद्धरिः ॥२५॥

श्रीनृसिंह उवाच ॥
आगतोसि यतस्तत्र गच्छ त्वं मा हितं वद ॥
इदानीं संहरिष्यामि जगदेतच्चराचरम् ॥२६॥

संहर्त्तुर्न हि संहारः स्वतो वा परतोपि वा ॥
शासितं मम सर्वत्र शास्ता कोपि न विद्यते ॥२७॥

मत्प्रसादेन सकलं समर्यादं प्रवर्तते ॥
अहं हि सर्वशक्तीनां प्रवर्तकनिवर्त्तकः ॥२८॥

यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा  ॥
तत्तद्विद्धि गणाध्यक्ष मम तेजोविजृंभितम् ॥२९॥

देवतापरमार्थज्ञा ममैव परमं विदुः ॥
मदंशाः शक्तिसंपन्ना ब्रह्मशक्रादयः सुराः ॥३०॥

मन्नाभिपंकजाज्जातः पुरा ब्रह्मा चतुर्मुखः ॥
तल्ललाटसमुत्पन्नो भगवान्वृषभध्वजः ॥३१॥

रजसाधिष्ठितः स्रष्टा रुद्रस्तामस उच्यते ॥
अहं नियंता सर्वस्य मत्परं नास्ति दैवतम् ॥३२॥

विश्वाधिकः स्वतंत्रश्च कर्ता हर्ताखिलेश्वरः ॥
इदं तु मत्परं तेजः कः पुनः श्रोतुमिच्छति ॥३३॥

अतो मां शरणं प्राप्य गच्छ त्वं विगतज्वरः ॥
अवेहि परमं भावमिदं भूतमहेश्वरः ॥३४॥

कालेस्म्यहं कालविनाशहेतुर्लोकान् समाहर्त्तुमहं प्रवृत्तः ॥
मृत्योर्मृत्युं विद्धि मां वीरभद्र जीवंत्येते मत्प्रसादेन देवाः ॥३५॥

सूत उवाच ॥
साहंकारमिदं श्रुत्वा हरेरमितविक्रमः ॥
विहस्योवाच सावज्ञं ततो विस्फुरिताधरः ॥३६॥

श्रीवीरभद्र उवाच ॥
किं न जानासि विश्वेशं संहर्तारं पिनाकिनम् ॥
असद्वादो विवादश्च विनाशस्त्वयि केवलः ॥३७॥

तवान्योन्यावताराणि कानि शेषाणि सांप्रतम् ॥
कृतानियेन केनापि कथाशेषो भविष्यति ॥३८॥

दोषं त्वं पश्य एतत्त्वमवस्थामीदृशीं गतः ॥
तेन संहारदक्षेण क्षणात्संक्षयमेष्यसि ॥३९॥

प्रकृतिस्त्वं पुमान् रुद्रस्त्वयि वीर्यं समाहितम् ॥
त्वन्नाभिपंकजाज्जातः पंचवक्त्रः पितामहः ॥४०॥

सृष्ट्यर्थेन जगत्पूर्वं शंकरं नीललोहितम् ॥
ललाटे चिंतयामास तपस्युग्रे व्यवस्थितः ॥४१॥

तल्ललाटादभूच्छंभोः सृष्ट्यर्थं तन्न दूषणम् ॥
अंशोहं देवदेवस्य महाभैरवरूपिणः ॥४२॥

त्वत्संहारे नियुक्तोस्मि विनयेन बलेन च ॥
एवं रक्षो विदार्यैव त्वं शक्तिकलया युतः ॥४३॥

अहंकारावलेपेन गर्जसि त्वमतंद्रितः ॥
उपकारो ह्यसाधूनामपकाराय केवलम् ॥४४॥

यदि सिंह महेशानं स्वपुनर्भूत मन्यसे ॥
न त्वं स्रष्टा न संहर्ता न स्वतंत्रो हि कुत्रचित् ॥४५॥

कुलालचक्रवच्छक्त्या प्रेरितोसि पिनाकिना ॥
अद्यापि तव निक्षिप्तं कपालं कूर्मरूपिणः ॥४६॥

हरहारलतामध्ये मुग्ध कस्मान्न बुध्यसे ॥
विस्मृतं किं तदंशेन दंष्ट्रोत्पातनपीडितः ॥४७॥

वाराहविग्रहस्तेऽद्य साक्रोशं तारकारिणा ॥
दग्धोसि यस्य शूलाग्रे विष्वक्सेनच्छलाद्भवान् ॥४८॥

दक्षयज्ञे शिरश्छिन्नं मया ते यज्ञरूपिणः ॥
अद्यापि तव पुत्रस्य ब्रह्मणः पंचमंशिरः ॥४९॥

छिन्नं तमेनाभिसंधं तदंशं तस्य तद्वलम् ॥
निर्जितस्त्वं दधीचेन संग्रामे समरुद्गणः ॥५०॥

कंडूयमाने शिरसि कथं तद्विस्मृतं त्वया ॥
चक्रं विक्रमतो यस्य चक्रपाणे तव प्रियम् ॥५१॥

कुतः प्राप्तं कृतं केन त्वया तदपि विस्मृतम् ॥
ते मया सकला लोका गृहीतास्त्वं पयोनिधौ ॥५२॥

निद्रापरवशः शेषे स कथं सात्त्विको भवान् ॥
त्वदादिस्तंबपर्यंतं रुद्रशक्तिविजृंभितम् ॥५३॥

शक्तिमानभितस्त्वं च ह्यनलस्त्वं च मोहितः ॥
तत्तेजसोपि महात्म्यं युवां द्रष्टुं न हि क्षमौ ॥५४॥

स्थूला ये हि प्रपश्यंति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥
द्यावापृथिव्या इंद्राग्नियमस्य वरुणस्य च ॥५५॥

ध्वांतोदरे शशांकस्य जनित्वा परमेश्वरः ॥
कालोसि त्वं महाकालः कालकालो महेश्वरः ॥५६॥

अतस्त्वमुग्रकलया मृत्योर्मृत्युर्भविष्यसि ॥
स्थिरधन्वा क्षयो वीरो वीरो विश्वाधिकः प्रभुः ॥५७॥

उपहस्ता ज्वरं भीमो मृगपक्षिहिरण्मयः ॥
शास्ताशेषस्य जगतो न त्वं नैवचतुर्मुखः ॥५८॥

इत्थं सर्वं समालोक्य संहारात्मानमात्मना ॥
नो चेदिदानीं क्रोधस्य महाभैरवरूपिणः ॥५९॥

वज्राशनिरिव स्थाणोस्त्वेवं मृत्युः पतिष्यति ॥
सूत उवाच ॥
इत्युक्तो वीरभद्रेण नृसिंहः क्रोधविह्वलः ॥६०॥

ननाद तनुवेगेन तं गृहीतुं प्रचक्रमे ॥
अत्रांतरे महाघोरं विपक्षभयकारणम् ॥६१॥

गगनव्यापि दुर्धर्षशैववतेजः समुद्भवम् ॥
वीरभद्रस्य तद्रूपं तत्क्षणादेव दृश्यते ॥६२॥

न तद्धिरण्मयं सौम्यं न सौरं नाग्निसंभवम् ॥
न तडिच्चंद्रसदृशमनौपम्यं महेश्वरम् ॥९६ ६३॥

तदा तेजांसि सर्वाणि तस्मिन् लीनानि शांकरे ॥
ततोव्यक्तो महातेजा व्यक्ते संभवतस्ततः ॥६४॥

रुद्रसाधारणं चैव चिह्नित विकृताकृति ॥
ततः संहारूपेण सुव्यक्तः परमेश्वरः ॥६५॥

पश्यतां सर्वदेवानां जयशब्दादिमंगलैः ॥
सहस्रबाहुर्जटिलश्चंद्रार्धकृतशेखरः ॥६६॥

स मृगार्धशरीरेण पक्षाभ्यां चंचुना द्विजाः ॥
अतितीक्ष्णमहादंष्ट्रो वज्रतुल्यनखायुधः ॥६७॥

कंठे कालो महाबाहुश्चतुष्पाद्वह्निसंभवः ॥
युगांतोद्यतजीमूतभीमगंभीरनिःस्वनः ॥६८॥

समं कुपितवृत्ताग्निव्यावृत्तनयनत्रयः ॥
स्पष्टदंष्ट्रोधरोष्ठश्च हुंकारेण युतो हरः ॥६९॥

हरिस्तद्दर्शनादेव विनष्टबलविक्रमः ॥
बिभ्रदौर्म्यं सहस्रांशोरधः खद्योतविभ्रमम् ॥७०॥

अथ विभ्रम्य पक्षाभ्यां नाभिपादेभ्युदारयन् ॥
पादावाबध्य पुच्छेन बाहुभ्यां बाहुमंडलम् ॥७१॥

भिन्दन्नुरसि बाहुभ्यां निजग्राह हरो हरिम् ॥
ततो जगाम गगनं देवैः सह महर्षिभिः ॥७२॥

सहसैव भयाद्विष्णुं विहगश्च यथोरगम् ॥
उत्क्षिप्योत्क्षिप्य संगृह्य निपात्य च निपात्य च ॥७३॥

उड्डीयोड्डीय भगवान् पक्षाघातविमोहितम् ॥
हरिं हरन्तं वृषभं विश्वेशानं तमीश्वरम् ॥७४॥

अनुयांति सुराः सर्वे नमोवाक्येन तुष्टुवुः ॥
नीयमानः परवशो दीनवक्त्रः कृतांजलिः ॥७५॥

तुष्टाव परमेशानं हरिस्तं ललिताक्षरैः ॥
श्रीनृसिंह उवाच ॥
नमोरुद्राय शर्वाय महाग्रासाय विष्णवे ॥७६॥

नम उग्राय भीमाय नमः क्रोधाय मन्यवे ॥
नमो भवाय शर्वाय शंकराय शिवाय ते ॥७७॥

कालकालाय कालाय महाकालाय मृत्यवे ॥
वीराय वीरभद्राय क्षयद्वीराय शूलिने ॥७८॥

महादेवाय महते पशूनां पतये नमः ॥
एकाय नीलकंठाय श्रीकण्ठाय पिनाकिने ॥७९॥

नमोनंताय सूक्ष्माय नमस्ते मृत्युमन्यवे ॥
पराय परमेशाय परात्परतराय ते ॥८०॥

परात्पराय विश्वाय नमस्ते विश्वमूर्त्तये ॥
नमो विष्णुकलत्राय विष्णुक्षेत्राय भानवे ॥८१॥

कैवर्ताय किराताय महाव्याधाय शाश्वते ॥
भैरवाय शरण्याय महाबैरवरूपिणे ॥८२॥

नमो नृसिंहसंहर्त्रे कामकालपुरारये ॥
महापाशौघसंहर्त्रे विष्णुमायांतकारिणे ॥८३॥

त्र्यंबकाय त्र्यक्षराय शिपिविष्टाय मीढुषे ॥
मृत्युंजयाय शर्वाय सर्वज्ञाय मखारये ॥८४॥

मखेशाय वरेण्याय नमस्ते वह्निरूपिणे ॥
महाघ्राणाय जिह्वाय प्राणापानप्रवर्त्तिने ॥८५॥

त्रिगुणाय त्रिशूलाय गुणातीताय योगिने ॥
संसाराय प्रवाहाय महायंत्रप्रवर्तिने ॥८६॥

नमश्चंद्राग्निसूर्याय मुक्तिवैचित्र्यहेतवे ॥
वरदायावताराय सर्वकारणहेतवे ॥८७॥

कपालिने करालाय पतये पुण्यकीर्त्तये ॥
अमोघायाग्निनेत्राय लकुलीशाय शंभवे ॥८८॥

भिषक्तमाय मुंडाय दंडिने योगरूपिणे ॥
मेघवाहाय देवाय पार्वतीपतये नमः ॥८९॥

अव्यक्ताय विशोकाय स्थिराय स्थिरधन्विने ॥
स्थाणवे कृत्तिवासाय नमः पंचार्थहेतवे ॥९०॥

वरदायैकपादाय नमश्चंद्रार्धमौलिने ॥
नमस्तेऽध्वरराजाय वयसां पतये नमः ॥९१॥

योगीश्वराय नित्याय सत्याय परमेष्ठिने ॥
सर्वात्मने नमस्तुभ्यं नमः सर्वेश्वराय ते ॥९२॥

एकद्वित्रिचतुः पंचकृत्वस्तेऽस्तु नमोनमः ॥
दशकृत्वस्तु साहस्रकृत्वस्ते च नमोनमः ॥९३॥

नमोपरिमितं कृत्वानंतकृत्वो नमोनमः ॥
नमोनमो नमो भूयः पुनर्भूयो नमोनमः ॥९४॥

सूत उवाच ॥
नाम्नामष्टशतेनैवं स्तुत्वामृतमयेन तु ॥
पुनस्तु पार्थयामास नृसिंहः शरभेश्वरम् ॥९५॥

यदायदा ममाज्ञानमत्यहंकारदूषितम् ॥
तदातदापनेतव्यं त्वयैव परमेश्वरः ॥९६॥

एवं विज्ञापयन्प्रीतः शंकरं नरकेसरी ॥
नन्वशक्तो भवान् विष्णो जीवितांतं पराजितः ॥९७॥

तद्वक्त्रशेषमात्रांतं कृत्वा सर्वस्य विग्रहम् ॥
शुक्तिशित्यं तदा मंगं वीरभद्रः क्षणात्ततः ॥९८॥

देवा ऊचुः ॥
अथ ब्रह्मादयः सर्वे वीरभद्रत्वया दृशा ॥
जीविताः स्मो वयं देवाः पर्जन्येनेव पादपाः ॥९९॥

यस्य भीषा दहत्याग्निरुदेति च रविः स्वयम् ॥
वातो वाति च सोसित्वं मृत्युर्धावति पंचमः ॥१००॥

यदव्यक्तं परं व्योम कलातीतं सदाशिवम् ॥
भगवंस्त्वामेव भवं वदंति ब्रह्मवादिनः ॥१०१॥

के वयमेव धातुक्ये वेदने परमेश्वरः ॥
न विद्धि परमं धाम रूपलावण्यवर्णने ॥१०२॥

उपसर्गेषु सर्वेषु त्रायस्वास्मान् गणाधिप ॥
एकादशात्मन् भगवान्वर्तते रूपवान् हरः ॥१०३॥

ईदृशान् तेऽवताराणि दृष्ट्वा शिव बहूंस्तमः ॥
कदाचित्संदिहेन्नास्मांस्त्वच्चिन्तास्तमया तथा ॥१०४॥

गुंजागिरिवरतटामितरूपाणि सर्वशः ॥
अभ्यसंहर गम्यं ते न नीतव्यं परापरा ॥१०५॥

द्वे तनू तव रुद्रस्य वेदज्ञा ब्राह्मणा विदुः ॥
घोराप्यन्या शिवाप्यन्या ते प्रत्येकमनेकधा ॥१०६॥

इहास्मान्पाहि भगवन्नित्याहतमहाबलः ॥
भवता हि जगत्सर्वं व्याप्तं स्वेनैव तेजसा ॥१०७॥

ब्रह्मविष्ण्वींद्रचंद्रादि वयं च प्रमुखाः सुराः ॥
सुरासुराः संप्रसूतास्त्वत्तः सर्वे महेश्वर ॥१०८॥

ब्रह्मा च इंद्रो विष्णुश्च यमाद्या न सुरासुरान् ॥
ततो निगृह्य च हरिं सिंह इत्युपचेतसम् ॥१०९॥

यतो बिभर्षि सकलं विभज्य तनुमष्टधा ॥
अतोस्मान्पाहि भगवन्सुरादानैरभीप्सितैः ॥११०॥

उवाच तान् सुरान्देवो महर्षिश्च पुरातनान् ॥
यथा जलं जलं क्षिप्तं क्षीरं क्षीरे घृतं घृते ॥१११॥

एक एव तदा विष्णुः शिवलीनो न चान्यथा ॥
एष एव नृसिंहात्मा सदर्पश्च महाबलः ॥११२॥

जगत्संहारकारेण प्रवृत्तो नरकेसरी ॥
याजनीयो नमस्तस्मै मद्भक्तिसिद्धिकांक्षिभिः ॥११३॥

एतावदुक्त्वा भगवान्वीरभद्रो महाबलः ॥
अपश्यन् सर्वभूतानां तत्रैवांतरधीयत ॥११४॥

नृसिंहकृत्तिवसनस्तदाप्रभृति शंकरः ॥
वक्त्रं तन्मुण्डमालायां नायकत्वेन कल्पितम् ॥११५॥

ततो देवा निरातंकाः कीर्तयंतः कथामिमाम् ॥
विस्मयोत्फुल्लनयना जम्मुः सर्वे यथागतम् ॥११६॥

य इदं परमाख्यानं पुण्यं वेदैः समन्वितम् ॥
पठित्वा श्रृणुते चैव सर्वदुःखविनाशनम् ॥११७॥

धन्यं यशस्यमायुष्मारोग्यं पुष्टिवर्धनम् ॥
सर्वविघ्नप्रशमनं सर्वव्याधिविनाशनम् ॥११८॥

अपमृत्युप्रशमनं महाशांतिकरं शुभम् ॥
अरिचक्रप्रशमनं सर्वाधिप्रविनाशनम् ॥११९॥

ततो दुःस्वप्नशमनं सर्वभूतनिवारणम् ॥
विषग्रहक्षयकरं पुत्रपौत्रादिवर्धनम् ॥१२०॥

योगसिद्धिप्रदं सम्यक्‌ शिवज्ञानप्रकाशकम् ॥
शेषलोकस्य सोपानं वांछितार्थैकसाधनम् ॥१२१॥

विष्णुमायानिरसनं देवतापरमार्थदम् ॥
वांछसिद्धिप्रदं चैव ऋद्धिप्रज्ञादिसाधनम् ॥१२२॥

इदं तु शरभाकारं परं रूपं पिनाकिनः ॥
प्रकाशीतव्यं भक्तेषु चिरेषुद्यमितेषु च ॥१२३॥

तैरेव पठितव्यं च श्रोतव्यं च शिवात्मभिः ॥
शिवोत्सवेषु सर्वेषु चतुर्दश्यष्टमीषु च ॥१२४॥

पठेत्प्रतिष्ठाकालेषु शिवसन्निधिकारणम् ॥
चोरव्याघ्राहिसिंहांतकृतो राजभयेषु च ॥१२५॥

अत्रान्योत्पातभूकंपदावाग्निपांसुवृष्टिषु ॥
उल्कापाते महावाते विना वृष्ट्यातिवृष्टिषु ॥१२६॥

अतस्तत्र पठेद्विद्वाञ्छिवभक्तो दृढव्रतः ॥
यः पठेच्छृणुयाद्वापि स्तवं सर्वमनुत्तमम् ॥१२७॥

स रुद्रत्वं समासाद्य रुद्रस्यानुचरो भवेत् ॥१२८॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे शरभप्रादुर्भावो नाम षण्णवतितमोऽध्यायः ॥९६॥