पूर्वभागः - अध्यायः ९

सूत उवाच ॥
आलस्यं प्रथमं पश्चाद्व्याधिपीडा प्रजायते ॥
प्रमादः संशयस्थाने चित्तस्येहानवस्थितिः ॥१॥

अश्रद्धादर्शनं भ्रांतिर्दुःखं च त्रिविधं ततः ॥
दौर्मनस्यमयोग्येषु विषयेषु च योगता ॥२॥

दशधाभिप्रजायंते मुनेर्योगांतरायकाः ॥
आलस्यं चाप्रवृत्तिश्च गुरुत्वात्कायचित्तयोः ॥३॥

व्याधयो धातुवैषम्यात् कर्मजा दोषजास्तथा ॥
प्रमादस्तु समावेस्तु साधनानामभावनम् ॥४॥

इदं वेत्युभयस्पृक्तं विज्ञानं स्थानसंशयः ॥
अनवस्थितचित्तत्वमप्रतिष्ठा हि योगिनः ॥५॥

लब्धायामपि भूमौ च चित्तस्य भवबंधनात् ॥
अश्रद्धाभावरहिता वृत्तिर्वै साधनेषु च ॥६॥

साध्ये चित्तस्य हि गुरौ ज्ञानाचारशिवादिषु ॥
विपर्ययज्ञानमिति भ्रांतिदर्शनमुच्यते ॥७॥

अनात्मन्यात्मविज्ञानमज्ञानात्तस्य सन्निधौ ॥
दुःखमाध्यात्मिकं प्रोक्तं तथा चैवाधिभौतिकम् ॥८॥

आधिदैविकमित्युक्तं त्रिविधं सहजं पुनः ॥
इच्छाविघातात्संक्षोभश्चेतसस्तदुदाहृतम् ॥९॥

दौर्मनस्यं निरोद्धव्यं वैराग्येण परेण तु ॥
तमसा रजसा चैव संस्पृष्टं दुर्मनः स्मृतम् ॥१०॥

तदा मनसि संजातं दौर्मनस्यमिति स्मृतम् ॥
हठात्स्वीकरणं कृत्वा योग्यायोग्य विवेकतः ॥११॥

विषयेषु विचित्रेषु जंतोर्विषयलोलता ॥
अंतराया इति ख्याता योगस्यैते हि योगिनाम् ॥१२॥

अत्यंतोत्साह युक्तस्य नश्यंति न च संशयः ॥
प्रनष्टेष्वंतरायेषु द्विजाः पश्चाद्धि योगिनः ॥१३॥

उपसर्गाः प्रवर्तते सर्वे तेऽसिद्धिसूचकाः ॥
प्रतिभा प्रथमा सिद्धिर्द्वितीया श्रवणा स्मृता ॥१४॥

वार्ता तृतीया विप्रेंद्रास्तुरीया चेह दर्शना ॥
आस्वादा पंचमी प्रोक्ता वेदना षष्ठिका स्मृता ॥१५॥

स्वल्पषट्सिद्धिसंत्यागात्सिद्धिदाः सिद्धयो मुनेः ॥
प्रतिभा प्रतिभावृतिः प्रतिभाव इति स्थितिः ॥१६॥

बुद्धिर्विवेचना वेद्यं बुद्ध्यते बुद्धिरुच्यते ॥
सूक्ष्मे व्यवहितेतीते विप्रकृष्टे त्वनागते ॥१७॥

सर्वत्र सर्वदा ज्ञानं प्रतिभानुक्रमेण तु ॥
श्रवणात्सर्वशब्दानामप्रयत्नेन योगिनः ॥१८॥

ह्रस्वदीर्घप्लुतादीनां गुह्यानां श्रवणादपि ॥
स्पर्शस्याधिगमो यस्तु वेदना तूपपादिता ॥१९॥

दर्शनाद्दिव्यरूपाणां दर्शनं चाप्रयत्नतः ॥
संविद्दिव्यरसे तस्मिन्नास्वादो ह्यप्रयत्नतः ॥२०॥

वार्ता च दिव्यगंधानां तन्मात्रा बुद्धिसंविदा ॥
विन्दंते योगिनस्तस्मादाब्रह्मभुवनं द्विजाः ॥२१॥

जगत्यस्मिन् हि देहस्थं चतुःषष्टिगुणं समम् ॥
औपसर्गिकमेतेषु गुणेषु गुणितं द्विजाः ॥२२॥

संत्याज्यं सर्वथा सर्वमौपसर्गिकमात्मनः ॥
पैशाचे पार्थिवं चाप्यं राक्षसानां पुरे द्विजाः ॥२३॥

याक्षे तु तैजसं प्रोक्तं गांधर्वे श्वसनात्मकम् ॥
ऐन्द्रे व्योमात्मकं सर्वं सौम्ये चैव तु मानसम् ॥२४॥

प्राजापत्ये त्वहंकारं ब्राह्मे बोधमनुत्तमम् ॥
आद्ये चाष्टौ द्वीतीये च तथा षोडशरूपकम् ॥२५॥

चतुर्विंशत्तृतीये तु द्वत्रिंशच्च चतुर्थके ॥
चत्वारिंशत् पंचमे तु भूतमात्रात्मकं स्मृतम् ॥२६॥

गंधो रसस्तथा रूपं शब्दः स्पर्शस्तथैव च ॥
प्रत्येकमष्टधा सिद्धं पंचमेतच्छतक्रतोः ॥२७॥

तथाष्टचत्वारिंशच्च षट्पंचाशत्तथैव च ॥
चतुः षष्टिगुणं ब्राह्मं लभते द्विजसत्तमाः ॥२८॥

औपसर्गिकमाब्रह्मभुवनेषु परित्यजेत् ॥
लोकेष्वालोक्य योगेन योगवित्परमं सुखम् ॥२९॥

स्थूलता ह्रस्वता बाल्यं वार्धक्यं यौवनं तथा ॥
नानाजातिस्वरूपं च चतुर्भिर्देहधारणम् ॥३०॥

पार्थिवांशं विना नित्यं सुरभिर्गंधसंयुतः ॥
एतदष्टगुणं प्रोक्तमैश्वर्यं पार्थिवं महत् ॥३१॥

जले निवसनं यद्वद्भूम्यामिव विनिर्गमः ॥
इच्छेच्छक्तः स्वयं पातुं समुद्रमपि नातुरः ॥३२॥

यत्रेच्छति जगत्यस्मिंस्तत्रास्य जलदर्शनम् ॥
यद्यद्वस्तु समादाय भोक्तुमिच्छति कामतः ॥३३॥

तत्तद्रसान्वितं तस्य त्रयाणां देहधारणम् ॥
भांडं विनाथ हस्तेन जलपिंडस्य धारणम् ॥३४॥

अव्रणत्वं शरीरस्य पार्थिवेन समन्वितम् ॥
एतत् षोडशकं प्रोक्तमाप्यमैश्वर्यमुत्तमम् ॥३५॥

देहादग्निविनिर्माणं तत्तापभयवर्जितम् ॥
लोकं दग्धमपीहान्यददग्धं स्वविधानतः ॥३६॥

जलमध्ये हुतवहं चाधाय परिरक्षणम् ॥
अग्निनिग्रहणं हस्ते स्मृतिमात्रेण चागमः ॥३७॥

भस्मीभूतविनिर्माणं यथापूर्वं सकामतः ॥
द्वाभ्यां रूपविनिष्पत्तिर्विना तैस्त्रिभिरात्मनः ॥३८॥

चतुर्विंशात्मकं ह्येतत्तैजसं मुनिपुंगवाः ॥
मनोगतित्वं भूतानामंतर्निवसनं तथा ॥३९॥

पर्वतादिमहाभारस्कंधेनोद्वहनं पुनः ॥
लघुत्वं च गुरुत्वं च पाणिभ्यां वायुधारणम् ॥४०॥

अंगुल्यग्रनिघातेन भूमेः सर्वत्र कंपनम् ॥
एकेन देहनिष्पत्तिर्वातैश्वर्य स्मृतं बुधैः ॥४१॥

छायाविहीननिष्पत्तिरिंद्रियाणां च दर्शनम् ॥
आकाशगमनं नित्यमिंद्रियार्थैः समन्वितम् ॥४२॥

दूरे च शब्दग्रहणं सर्वशब्दावगाहनम् ॥
तन्मात्रलिंगग्रहणं सर्वप्राणिनिदर्शनम् ॥४३॥

ऐंद्रमैश्वर्यमित्युक्तमेतैरुक्तः पुरातनः ॥
यताकामोपलब्धिश्च यथाकाम विनिर्गमः ॥४४॥

सर्वत्राभिभवश्चैव सर्वगुह्यनिदर्शनम् ॥
कामानुरूपनिर्माणं वशित्वं प्रियदर्शनम् ॥४५॥

संसारदर्शनं चैव मानसं गुणलक्षणम् ॥
छेदनं ताडनं बंधं संसारपरिवर्तनम् ॥४६॥

सर्वभूतप्रसादश्च मृत्युकालजयस्तथा ॥
प्राजापत्यमिदं प्रोक्तमाहङ्कारिकमुत्तमम् ॥४७॥

अकारणजगत्सृष्टिस्तथानुग्रह एव च ॥
प्रलयश्चाधिकारश्च लोकवृत्तप्रवर्तनम् ॥४८॥

असादृश्यमिदं व्यक्तं निर्माणं च पृथक्पृथक् ॥
संसारस्य च कर्तृत्वं ब्राह्ममेतदनुत्तमम् ॥४९॥

एतावत्तत्त्वमित्युक्तं प्राधान्यं वैष्णवं पदम् ॥
ब्रह्मणा तद्गुणं शक्यं वेत्तुमन्यैर्न शक्यते ॥५०॥

विद्यते तत्परं शैवं विष्णुना नावगम्यते ॥
असंख्येयगुणं शुद्धं को जानीयाच्छिवात्मकम् ॥५१॥

व्युत्थाने सिद्धयश्चैता ह्युपसर्गाश्च कीर्तिताः ॥
निरोद्धव्याः प्रयत्नेन वैराग्येण परेण तु ॥५२॥

नाशातिशयतां ज्ञात्वा विषयेषु भयेषु च ॥
अश्रद्धया त्यजेत्सर्वं विरक्त इति कीर्तितः ॥५३॥

वैतृष्ण्यं पुरुषे ख्यातं गुणवैतृष्ण्यमुच्यते ॥
वैराग्येणैव संत्याज्याः सिद्धयश्चौपसर्गिकाः ॥५४॥

औपसर्गिकमाब्रह्मभुवनेषु परित्यजेत् ॥
निरुद्ध्यैव त्यजेत्सर्वं प्रसीदति महेश्वरः ॥५५॥

प्रसन्ने विमला मुक्तिर्वैराग्येण परेण वै ॥
अथवानुग्रहार्थं च लीलार्थं वा तदा मुनिः ॥५६॥

अनिरुद्ध्य विचेष्टेद्यः सोप्येवं हि सुखी भवेत् ॥
क्वचिद्भूमिं परित्यज्य ह्याकाशे क्रीडते श्रिया ॥५७॥

उद्गिरेच्च क्वचिद्वेदान् सूक्ष्मानर्थान् समासतः ॥
क्वचिच्छ्रुते तदर्थेन श्लोकबंधं करोति सः ॥५८॥

क्वचिद्दंडकबंधं तु कुर्याद्बंधं सहस्रशः ॥
मृगपक्षिसमूहस्य रुतज्ञानं च विंदति ॥५९॥

ब्रह्माद्यं स्थावरान्तं च हस्तामलकवद्भवेत् ॥
बहुनात्र किमुक्तेन विज्ञानानि सहस्रशः ॥६०॥

उत्पद्यंते मुनिश्रेष्ठा मुनेस्तस्य महात्मनः ॥
अभ्यासेनैव विज्ञानं विशुद्धं च स्थिरं भवेत् ॥६१॥ (९.६२)

तेजोरूपाणि सर्वाणि सर्वं पश्यति योगवित् ॥
देवबिंबान्यनेकानि विमानानि सहस्रशः ॥६२॥ (९.६३)

पश्यति ब्रह्मविष्ण्वींद्रयमाग्निवरुणादिकान् ॥
ग्रहनक्षत्रताराश्च भुवनानि सहस्रशः ॥६३॥ (९.६४)

पातालतलसंस्थाश्च समाधिस्थः स पश्यति ॥
आत्मविद्याप्रदीपेन स्वस्थेनाचलनेन तु ॥६४॥ (९.६५)

प्रसादामृतपूर्णेन सत्त्वपात्रस्थितेन तु ॥
तमो निहत्य पुरुषः पश्यति ह्यात्मनीश्वरम् ॥६५॥

तस्य प्रसादाद्धर्मश्च ऐश्वर्यं ज्ञानमेव च ॥
वैराग्यमपवर्गश्च नात्र कार्या विचारणा ॥६६॥

न शक्यो विस्तरो वक्तुं वर्षाणामयुतैरपि ॥
योगे पाशुपते निष्ठा स्थातव्यं च मुनीश्वराः ॥६॥

इति श्रीलिङ्गपुराणे पूर्वभागे योगांतरायकथनं नाम नवमोऽध्यायः ॥९॥