पूर्वभागः - अध्यायः ५९

सूत उवाच ॥
एतच्छ्रुत्वा तु मुनयः पुनस्तं संशयन्विताः ॥
पप्रच्छुरुत्तरं भूयस्तदा ते रोमहर्षणम् ॥१॥

ऋषय ऊचुः ॥
यदेतदुक्तं भवता सूतेह वदतां वर ॥
एतद्विस्तरतो ब्रूहि ज्योतिषां च विनिर्णयम् ॥२॥

श्रुत्वा तु वचनं तेषां तदा सूतः समाहितः ॥
उवाच परमं वाक्यं तेषां संशयनिर्णये ॥३॥

अस्मिन्नर्थे महाप्राज्ञैर्यदुक्तं शांतबुद्धिभिः ॥
एतद्वोहं प्रवक्ष्यामि सूर्यचन्द्रमसोर्गतिम् ॥४॥

यथा देवगृहाणीह सूर्यचंद्रादयो ग्रहाः ॥
अतः परं तु त्रिविधमग्नेर्वक्ष्ये समुद्भवम् ॥५॥

दिव्यस्य भौतिक स्याग्नेरथोग्नेः पार्थिवस्य च ॥
व्युष्टायां तु रजन्यां च ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः ॥६॥

अव्याकृतमिदं त्वासीन्नैशेन तमसा वृतम् ॥
चतुर्भागावशिष्टेऽस्मिन् लोके नष्टे विशेषतः ॥७॥

स्वयंभूर्भगवांस्तत्र लोकसर्वार्थसाधकः ॥
खद्योतवत्स व्यचरदाविर्भावचिकीर्षया ॥८॥

सोग्निं सृष्ट्वाथ लोकादौ पृथिवीजलसंश्रितः ॥
संहृत्य तत्प्रकाशार्थं त्रिधा व्यभजदीश्वरः ॥९॥

पवनो यस्तु लोकेस्मिन्पार्थिवो वह्निरुच्यते ॥
यश्चासौ लोकादौ सूर्ये शुचिरग्निस्तु स स्मृतः ॥१०॥

वैद्युतोब्जस्तु विज्ञेयस्तेषां वक्ष्ये तु लक्षणम् ॥
वैद्युतो जाठरः सौरो वारिगर्भास्त्रयोऽग्नयः ॥११॥

तस्मादपः पिबन्सूर्यो गोभिर्दोप्यत्यसौ विभुः ॥
जले चाब्जः समाविष्टो नाद्भिराग्निः प्रशाम्यति ॥१२॥

मानवानां च कुक्षिस्थो नाग्निः शाम्यति पावकः ॥
अर्चिष्मान्पवनः सोग्निर्निष्प्रभो जाठरः स्मृतः ॥१३॥

यश्चायं मंडली सुक्ली निरूष्मा संप्रजायते ॥
प्रभा सौरी तु पादेन ह्यस्तं याते दिवाकरे ॥१४॥

अग्निमाविशते रात्रौ तस्माद्दूरात्प्रकाशते ॥
उद्यंतं च पुनः सूर्यमौष्यमग्नेः समाविशेत् ॥१५॥

पादेन पार्थिवस्याग्नेस्तस्मादग्निस्तपत्यसौ ॥
प्रकाशोष्णस्वरूपे च सौराग्नेये तु तेजसी ॥१६॥

परस्परानुप्रवेशादाप्यायेते परस्परम् ॥
उत्तरे चैव भूम्यर्धे तथा ह्यग्निश्च दक्षिणे ॥१७॥

उत्तिष्ठति पुनः सूर्यः पुनर्वै प्रविशत्यपः ॥
तस्मात्ताम्रा भवंत्यापो दिवारात्रिप्रवेशनात् ॥१८॥

अस्तं याति पुनः सूर्यो अहर्वै प्रविशत्यपः ॥
तस्मान्नक्तं पुनः शुक्ला आपो दृश्यंति भास्वराः ॥१९॥

एतेन क्रमयोगेन भूम्यर्धे दक्षिणोत्तरे ॥
उदयास्तमने नित्यमहोरात्रं विशत्यपः ॥२०॥

यश्चासौ तपते सूर्यः पिबन्नंभो गभस्तिभिः ॥
पार्थिवाग्निविमिश्रोऽसौ दिव्यः शुचिरिति स्मृतः ॥२१॥

सहस्रपादसौ वह्निर्वृत्तकुंभनिभः स्मृतः ॥
आदत्ते स तु नाडीनां सहस्रेण समंततः ॥२२॥

नादेयीश्चैव सामुद्रीः कूपाश्चैव तथा घनाः ॥
स्थावरा जंगमाश्चैव वापीकुल्यादिका अपः ॥२३॥

तस्य रश्मिसहस्रं तच्छीतवर्षोष्ण निस्स्रवम् ॥
तासां चतुःशता नाड्यो वर्षंते चित्रमूर्तयः ॥२४॥

भजनाश्चैव माल्याश्च केचनाः पतनास्तथा ॥
अमृता नामतः सर्वा रश्मयो वृष्टिसर्जनाः ॥२५॥

हिमोद्वहाश्च ता नाड्यो रश्मयस्त्रिशताः पुनः ॥
रेशा मेघाश्च वात्स्याश्च ह्लादिन्यो हिमसर्जनाः ॥२६॥

चंद्रभा नामतः सर्वा पीताभाश्च गभस्तयः ॥
शुक्लाश्च ककुभाश्चैव गावो विश्वभृतस्तथा ॥२७॥

शुक्लास्ता नामतः सर्वास्त्रिशतीर्घर्मसर्जनाः ॥
सोमो बिभर्ति ताभिस्तु मनुष्यपितृदेवताः ॥२८॥

मनुष्यानौषधेनेह स्वधया च पितॄनपि ॥
अमृतेन सुरान्सर्वांस्तिसृभिस्तर्पयत्यसौ ॥२९॥

वसंते चैव ग्रीष्मे च शतैः स तपते त्रिभिः ॥
वर्षास्वथो शरदि च चतुर्भिः संप्रवर्षति ॥३०॥

हेमन्ते शिशिरे चैव हिममुत्सृजते त्रिभिः ॥
इंद्रो धाता भगः पूषा मित्रोथ वरुणोर्यमा ॥३१॥

अंशुर्विवस्वांस्त्वष्टा च पर्जन्यो विष्णुरेव च ॥
वरुणो माघमासे तु सूर्य एव तु फाल्गुने ॥३२॥

चैत्रे मासी भवेदंशुर्धाता वैशाखतापनः ॥
ज्येष्ठे मासि भवेदिन्द्र आषाढे चार्यमा रविः ॥३३॥

विवस्वान् श्रवणे मासि प्रोष्ठपादे भगः स्मृतः ॥
पर्जन्याश्वयुजे मासि त्वष्टा वै कार्तिके रविः ॥३४॥

मार्गशीर्षे भवेन्मित्रः पौषे विष्णुः सनातनः ॥
पंचरश्मिसहस्राणि वरुणस्यार्ककर्मणि ॥३५॥

षड्भिः सहस्रैः पूषा तु देवोंशुः सप्तभिस्तथा ॥
धाताष्टभिः सहस्रैस्तु नवभिस्तु शतक्रतुः ॥३६॥

विवस्वान् दशभिर्याति यात्येकादशभिर्भगः ॥
सप्तभिस्तपते मित्रस्त्वष्टा चौवाष्टभिः स्मृतः ॥३७॥

अर्यमा दशभिर्याति पर्जन्यो नवभिस्तथा ॥
षड्भी रश्मिसहस्रैस्तु विष्णुस्तपति मेदिनीम् ॥३८॥

वसंते कपिलः सूर्यो ग्रीष्मे कांचनसप्रभः ॥
श्वेतो वर्षासु वर्णेन पांडुः शरदि भास्करः ॥३९॥

हेमंते ताम्रवर्णस्तु शिशिरे लोहितो रविः ॥
इति वर्णाः समाख्याता मया सूर्यसमुद्भवाः ॥४०॥

ओषधीषु बलं धत्ते स्वधया च पितृष्वपि ॥
सूर्योऽमरेष्वप्यमृतं त्रयं त्रिषु नियच्छति ॥४१॥

एवं रश्मिसहस्रं तत्सौरं लोकार्थसाधकम् ॥
भिद्यते लोकमासाद्य जलशीतोष्णनिस्स्रवम् ॥४२॥

इत्येतन्मंडलं शुक्लं भास्वरं सूर्यसंज्ञितम् ॥
नक्षत्रग्रहसोमानां प्रतिष्ठायोनिरेव च ॥४३॥

चंद्रऋक्षग्रहाः सर्वे विज्ञेयाः सूर्यसंभवाः ॥
नक्षत्राधिपतिः सोमो नयनं वाममीशितुः ॥४४॥

नयनं चैव मीशस्य दक्षिणं भास्करः स्वयम् ॥
तेषां जनानां लोकेस्मिन्नयनं नयते यतः ॥४५॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे पूर्वभागे सूर्यरश्मिस्वरूप कथनं नामेकोनषष्टितमोध्यायः ॥५९॥