दक्षापमानसंक्रद्धरुद्रनि : श्वससंभव : ॥
ज्वरोऽष्टधा पृथग्‌ द्वंद्व : संधाततागन्तुज : स्मृत : ॥१॥
दक्षानें शंकराचा अपमान केला होता ; त्यामुळें जो त्यांस क्रोध आला त्यापासून ज्वराची मूळ उत्पत्ति झाली असें पौराणिक मत आहे , ज्वराचे आठ प्रकार आहेत --- वात , पित्त , कफ इहीं करून वेगळाले तीन ; दोन दोषांपासून तीन ; सन्निपात एक आणि आगंतुक एक मिळू न हे आठ समजावेत .
ज्वराची संप्राप्ति .
मिथ्याहारविहाराभ्यां दोषा ह्यामाशयाश्रया : ॥
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं ज्वरदा : स्यू रसानुगा : ॥२॥
अव्यवस्थित आहार आणि अव्यवस्थित विहार ( वागणूक ) यांच्या योगानें दुष्ट झालेले आमाशयांतील ( वातादिक ) दोष कोठयांतील अग्नीला बाहेर काढून रसधातूला मिळतात व ज्वर उत्पन्न करितात , शारीरज्वराची संप्राप्ति या रीतीनें होते , आगंतुक ज्वराची होत नाहीं ; आगंतुक ज्वरांत दोषप्रकोप मागाहून होतो .
ज्वराचें लक्षणें .
स्वेदावरोध : संताप : सर्वाङ्गग्रहणं तथां ॥
युगपद्यत्र रोगे च स ज्वरो व्यपदिश्यते ॥३॥
अवरोध ज्या रोगांत घामाचा प्रतिबंध , सर्वांग तापणे आणि जखडणें इतके प्रकार एकाकालीं होतात त्यास ज्वर म्हणतात .
ज्वराचें पूर्वरूप .
श्रमोऽरतिर्विवर्णत्वं वैरस्यं नयनप्लव : ॥
इच्छाद्वेषौ मुहुश्चापि शीतवातातपादिषु ॥४॥
जृम्भाऽङ्गमर्दो गुरुता रोमहर्षोऽरूचिस्तम : ॥
अप्रहर्षश्च शीतं च भवन्त्युत्पत्स्यति ज्वरे ॥५॥
सामान्यतो विशेषात्तु जृम्भात्यर्थं समीरणात्‌ ॥
पित्तान्नयनयोर्दाह : कफ न्नान्नाभिनंदनम्‌ ॥६॥
श्रमावांचून थकवा येणे , चैन न पडणे , शरीरास ग्लनि , तोंडास बेचवपणा , पाण्यानें डोळे भरून येणे , थंडी , वारा व ऊन यांची वारंवार इच्छा आणि द्वेष , जांभया येणे , अंग मोडून येणे व जड होणे , काटा येणे , रुचि नसणे , अंधारी येणे , उल्हास नसणे आणि थंडी वाजणे हीं लक्षणे सामान्यत : ज्वराचीं पूर्वरूपें होत . विशेष प्रकार असा कीं , वातजन्य ज्वर येणे असला तर जांभया फार येतात . पित्तजन्य येणें असला तर डोळ्यांची आग होते ; कफजन्यांत अन्न नकोसे होते .
वातज्वराचीं लक्षणें .
वेपथुर्विषमो वेग : कण्ठौष्ठमुखशोषणम्‌ ॥
निद्रानाश : क्षवस्तम्भो गात्राणां रौक्ष्यमेव च ॥७॥
शिरो्हृद्नात्ररुग्वक्त्राइरस्यं गाढविटकता ॥
शूलाध्माने जृभ्भणं च भवन्त्यनिलजे ज्वरे ॥८॥
अंग कांपणे , अनियमितकाळीं ज्वर कमीजास्त होणे किंवा येणे , घसा , तोंड व ओठ यांचे ठिकाणीं कोरड पडणे , झोप नाहींशी होणे , शिंका न येणे , इंद्रियें रूक्ष होणे , डोकें , ह्रदय व इद्रियें यांमध्यें दुखणे , तोंडाला चव नसणे , शौचास खडा होणे , पोट फुगणे व दुखणे आणि जांभया येणे हीं वातज्वराचीं लक्षणे जाणावीं .
पित्तज्वराची लक्षणें .
वेगस्तीक्ष्णोऽतिसारश्च निद्राल्पत्वं तथा वमि : ॥
कण्ठौष्ठमुखनासानां पाक : स्वेदश्च जायते ॥९॥
प्रलापोवकत्रकटुता मूर्च्छा दाहो मदस्तृषा ॥
पीतविण्मूत्रनेत्रत्वक्‌ पैत्तिके भ्रम एव च ॥१०॥
ज्वराचा वेग जोरात असणें , अतिसार होणे , झोंप किंचित्‌ असणे , ओकारी येणे , गळा , ओठ , तोंड आणि नाक यांचे ठायी फोड येणे , घाम येणे , बडबड असणे , तोंड कडू होणे , मूर्च्छा , अंगाचा दाह व धुंदी हीं असणे , पाण्याचा शोष पडणे , विष्ठा , मूत्र डोळे आणि त्वचा ही पिवळीं होणें आणि चक्कर येणे हीं लक्षणें पित्तज्वरचीं जाणावीं .
कफज्वराची लक्षणें .
स्तैमित्यं स्तिमितो वेग : आलस्यं मधुरास्यता ॥
शुक्लमूत्रपुरीषत्वक्‌ स्तम्भस्तृप्तिरथापि च ॥११॥
गौरवं शीतमुत्क्लेशो रोमहर्षोऽतिनिद्रता ॥
प्रतिश्यायोऽरुचि : कास : कफजेऽक्ष्णोश्च शुक्लता ॥१२॥
अंगास ओले वस्त्र गुंडाळल्याप्रमाणे वाटणे , ज्वराचा वेग मंद असणे , आळस येणे , तोंड गुळचट होणे , मूत्र , विष्ठा व त्वचा यांचे ठायीं पांढरेपणा असणे , अंग ताठणे , पोट भरलेसे वाटणे , अंग जड होणे , थंडी वाजणे , उम्हासे येणें , कांटा येणे , फार झोंप असणे , पडसे येणे , तोंडाला चव नसणे , खोकला असणे व डोळ्यांवर पांढरेपणा येणे हीं कफज्वराचीं लक्षणे समजावीं .
वातपित्तज्वराची लक्षणें .
तृष्णा मूर्च्छा भ्रमो दाह : स्वप्ननाश : शिरोरूजा ॥
कण्ठास्यशोषो वमथू रोमहर्षोऽरुचिस्तम ॥१३॥
पर्वभेदश्च जृम्भा च वातापित्तज्वराकृति : ॥
तृषा , मूर्च्छा , चक्कर व अंगाचा दाह असणे , झोंप नसणें , मस्तकशूळ असणें . गळा व तोंड यांचे ठिकाणीं कोरड पडणे , वांती होणे , कांटा येणे , तोंडास बेचव , अंधारी येणे , सांधे दुखणे आणि जांभया येणे हीं वातपित्तज्वराचीं लक्षणे होत .
वातश्लेष्मज्वराचीं लक्षणें .
स्तैमित्यं पर्वणां भेदो निद्रागौरवमेव च ॥१४॥
शिरोग्रह : प्रतिश्याय : कास : स्वेदाप्रवर्तनम्‌ ॥
संतापो मध्यवेगश्च वातश्लेष्मज्वराकृति : ॥१५॥
अंगाला ओलें फडकें गुंडाळल्याप्रमाणे वाटणे , सांधे फुटणे , झोंप फार येणे , अंग जड होणे , डोकें जखडलेसे वाटणे , पडसें , खोकला व घाम न येणे , अंगाचा दाह होणे आणि ज्वर मध्यम वेगाचा असणे हीं वातश्लेष्मज्वराचीं लक्षणे होत .
श्लेष्मपित्तज्वराचीं लक्षणें .
लिप्ततिक्तास्यता तन्द्रा मोह : कासोऽरुचिस्तृषा ॥
मुहुर्दाहो मुहु ; शीतं श्लेष्मपित्तज्वराकृति : ॥१६॥
तोंड कडू व चिकट असणे , झापड , बेशुद्धि , खोकला , तोंड बेचव असणे , तहान लागणे , अगाचा वारंवार दाह होणे व वारंवार थंडी वाजून येणें हीं श्लेष्मपित्तज्वराचीं लक्षणे होत .
सन्निपात ज्वराची लक्षणें .
क्षणे दाह : क्षणे शीतमस्थिसन्धिशिरोरुजा ॥
सास्नावे कलुषे रक्ते निर्भुग्ने चापि लोचने ॥१७॥
सस्वनौ सरुजौ कर्णौ कण्ठ : शूकैरिवावृत : ॥
तन्द्रा मोह : प्रलापश्च कास : श्वासोऽरुचिर्भ्रमा ॥१८॥
परिदग्धा खरस्पर्शा जिव्हा स्नस्ताङता परम्‌ ॥
ष्ठीवनं रक्तपित्तस्य कफेनेन्निश्रितस्य च ॥१९॥
शिरसो लोठन तृष्णा निद्रानाशो ह्रदै व्यथा ॥
स्वेदमूत्रपुरीषाणां चिराद्दर्शनमल्पश : ॥२०॥
कृशत्वं नातिगात्राणां प्रततं कण्ठकूजनम्‌ ॥
कोठानां श्यावरक्तानां मण्डलानां च दर्शनम्‌ ॥२१॥
मूकत्वं स्रोतसां पाको गुरुत्वमुदरस्य च ॥
चिरात्पाकश्च दोषाणां सन्निपातज्वराकृति : ॥२२॥
क्षणांत अंगाचा दाह होणे व क्षणांत थंडी वाजणे , हाडें , सांधे व डोके यांचें ठायीं वेदना असणे , डोळे पाण्यानें भरलेले , गढूळ , लाल आणि वटारलेले असणे , कानांत शब्द व वेदना होणे , गळ्यात भातकूस लागल्यासारखें दुखणे , झांपड , मूर्च्छा व बडबड असणे , खोकला येणे , श्वास लागणे , तोंडास चव नसणे , चक्कर येणे , जीभ होरपळल्यासारखी व सागाचे पानासारखी खरखरीत होणे , अंग अत्यंत गळून जाणे , रक्तपित्तमिश्रित व क्फयुक्त थुंकी येणे , डोके घण मारल्याप्रमाणे वेदना होणे , तृष लागणे , निद्रा न येणे , हृदयात दुखणे , घाम , मूत्र व मळ फार वेळानें थोडे थोडे होणे , इंद्रियें फारशी कृश होत नाहींत . गळा एकसारखा घरघर वाजणे , मधमाशी हसल्याप्रमाणे अंगावर गांधी येणें व काळसर आणि तांबूस अशीं चकंदळें उठणे , वाचा बसणे , कान , नाक व तोंड यांचे ठिकाणीं फोड येणे , पोट जड होणे व उशिराने वात , पित्त , कफ या दोषत्रयांचा पाक होणे हीं लक्षणे सन्निपातज्वरांत रोग्यास होतात .