विस्फोट सेगाचीं कारणें
कटवम्लतीक्ष्णोक्ष्णविदाहिरुक्षक्षारैरजीर्णाध्यशनातपैश्च ॥
तथर्तुदोषेण व्रिपर्ययेण कुप्यन्ति दोषा : पवनादयस्तु ॥१॥
त्वचमाश्रित्य ते रक्तमांसास्थीनि प्रदूष्य च ॥
घोरान्‌ कुर्वन्ति विस्फोटान्‌ सर्वान्‌ ज्वरपुर : सरान्‌ ॥२॥
तिखट , आंबट , तीक्ष्ण , उष्ण , रूक्ष , क्षार व दाह करणारे पदार्थ खा ल्ल्या ने , अजीर्णाने , जेवणावर जेवल्याने , उन्हात फिरल्याने व तसेच ऋतुदोष ( थंडी अथवा उन्हाळा यांचा अति योग ) अथवा ऋतुविपर्यय ( भलत्याच ऋतूत भलती हवा ) घडल्याने रोग्याच्या शरीरातील वातादि दोष प्रकुषित होतात व ते त्व चेचा आश्रय करून आणि रक्त , मांस व अस्थि यांना दूषित करून ( सडकून ताप येऊन उद्भवणारा असा ) त्याच्या ठिकाणी विस्फोट रोग उत्पन्न करतात .
विस्फोट रोगाचें स्वरूप .
अग्निदग्धनिभा : स्फोटा : ज्वरा रक्तपित्तजा : ॥
क्वचित्‌ सर्वत्र वा देहे विस्फोटा इति ते स्मृता : ॥३॥
रोग्याच्या शरीराच्या काही भागावर अथवा सर्व ठिकाणी आगीने भाजल्यासारखे फोड उत्पन्न होणे व त्यामुळें त्यांस ताप येणे या प्रकारास विरफोट रोग म्हणतात . याचे तिन्ही दोषांपासून होणारे पृथक्‌ तीन , द्वंद्वज तीन सान्निपातिक एक व रक्तजन्य एक असे आठ प्रकार असून त्या सर्वातर र क्तपित्ताचा संबंध असतो .
वातविस्फोटाचीं लक्षणें .
शिरोरुक्‌ शूलभूयिष्ठं ज्वरस्तृट पर्वभेदनम्‌ ॥
सकृष्णवणता चेति वातविस्फोटलक्षणम्‌ ॥४॥
रोग्यास वातविस्फोट झाला असता ताप येतो , तहान लागते , त्याचे डोके दुखते , सांधे फुटतात , फोडांना काळेपणा असतो व त्यास ठणका लागतो .
पित्तविस्फोटाचीं लक्षणें .
ज्वरदाहरुजास्रावपाकतृष्णाभिरन्वितम्‌ ॥
पीतलोहितवणें च पित्तविस्फोटलक्षणम्‌ ॥५॥
पित्तविस्फोटात उद्भवणार्‍या फोलास ठणका असतो व ते पिकून स्राव होतो . रो ग्या च्या अंगाचा दाह होतो व वर्ण पिवळा तांबडा पडतो आणि त्याचप्रमाणे त्यास ज्वर येतो व तो तहानेने व्याकुळ होतो .
कफविस्फोटाचीं लक्षणें .
छर्द्यरोचकजाडयानि कण्डूकाठिन्यपाण्डुता : ॥
अवेदनश्चिरात्पाकी स विस्फोट : कफात्मक : ॥६॥
कफविस्फो टा त उद्भवणारे फोड कठिण व पांढरे आसून त्यांस ठणका नसतो , पण कंड असते व ते उशीराने पिकतात ; तसेच या रोगात रोग्याचे अंग जड होते ; त्या च्या तोंडास रुचि नसते व त्यास वांति होते .
द्वंद्वजविस्फोट रोगाचीं लक्षणें .
कण्डूर्दाहो ज्वरच्छर्दिरोतैस्तु कफपैतिक : ॥
वातपित्तकृतो यस्तु कुरुते तीव्रवेदनाम्‌ ॥७॥
कण्डूस्तैमित्यगुरुभिर्जानीयात्कफवातिकम्‌ ॥
द्वंद्वज ( दोन दोन दोषांपासून होणार्‍या ) विस्फोटापैकी कफपित्तजन्य विस्फोटात कड , ज्वर , दाह आणि ओ का री ही लक्षणे असतात ; वातपित्तजन्यांत फोडांना ठणका फार अ सतो ; आणि कफवातजन्य विस्फोटात कंड , ओले वस्त्र गुंडाळलेले वाटणे , अंग जड होणे व आळस येणे ही लक्षणे उत्पन्न होतात .
सान्निपातिक विस्फोटाचीं लक्षणें .
मध्ये निम्नोन्नताऽन्ते च कठिनोऽल्पप्रपाकवान्‌ ॥८॥
दाहरागतृषामोहच्छर्दिमूर्च्छारूजोज्वरा : ॥
प्रलापो वेपथुस्तन्द्र सोऽसाध्यश्च त्रिदोषज : ॥९॥
सान्निपातिक विस्फोट रोग हा असाध्य असून त्याची लक्षणे शरीरावर उद्भवलेले फोड कठिण , किंचित्‌ पिकणा रे आणि मध्ये खोल व कडेला उंच असे असून त्यास अत्यंत ठणका असणे व त्यामुळे ताप , बडबड , तहान , चक्कर , मूर्च्छा , झापड , ओकरी , दाह व अंग कापणे आणि त्याचा वर्ण लाल होणे व रोगी व्याकुळ झालेला दिसणे अशा प्रकारची असतात .
रक्तजन्य विस्फोटाचीं लक्षणें .
रक्ता रक्तामुत्थाना गुञ्जाफलनिभास्तथा ॥
वेदितव्यास्तु रक्तेन पैत्तिकेन च हेतुना ॥१०॥
न ते सिद्धिं समायान्ति तिद्धैर्योगशतैरपि ॥
रक्तजन्य विस्फोटात रोग्याच्या शरीरावर उद्भवलेले फोड रक्त किंवा पित्त दूषित झाल्यामुळे उत्पन्न झालेले असतात व ते आकाराने गुंजेएवढे व व र्णा ने लाल असे असून शेकडो अनुभविक उपायांनी त्याची चिकित्सा केली तरी ते साध्य होणारे नसतात .
विस्फोटाचीं साध्या सा ध्य लक्षणें .
एकदोषोत्थित : साध्य : कृच्छ्रसाध्यो द्विदोषज : ॥
सर्वदोषोत्थितो घोरस्त्वसाध्यो भूर्युपद्रव : ॥११॥
एक दोषापासून झालेला विस्फोट रोग साध्य होतो व दोन दोषांपासून होणारा कष्टसाध्य असतो ; पण वर सांगितलेल्या सर्व लक्षणाचा व तसाच पुढे सांगितलेल्या अनेक उपद्रवांनी युक्त असलेला असा विस्फोट रोग कधीही बरा होणा रा नसतो .
विस्फोटाचे उपद्रव .
हिक्काश्वासोऽरुचिस्तृष्णा अङ्गसादो ह्रदि व्यथा ॥
विसर्पज्वरहृल्लासविस्फोटानामुपद्रवा : ॥१२॥
ज्वर , विसर्परोग , अंग गळणे , उरात दुखणे , श्वास लागणे व त्याचप्रमाणे अरुचि तहान , मळमळ व ओकारी हे उपद्रव विस्फोट रोग झाला असता उत्पन्न होतात .