सुकेशिरुवाच
भवद्भिरुदिता घोरा पुष्करद्वीपसंस्थितिः ।
जम्बूद्वीपस्य तु संस्थानं कथयन्तु महर्षयः ॥१॥
ऋषय ऊचुः
जम्बूद्वीपस्य संस्थानं कथ्यमानं निशामय ।
नवभेदं सुविस्तीर्णं स्वर्गमोक्षफलप्रदम् ॥२॥
मध्ये त्विलावृतो वर्षो भद्राश्चः पूर्वतोऽद्भुतः ।
पूर्व उत्तरश्चापि हिरण्यो राक्षसेश्वर ॥३॥
पूर्वदक्षिणतश्चापि किंनरो वर्ष उच्यते ।
भारतो दक्षिणे प्रोक्तो हरिर्दक्षिणपश्चिमे ॥४॥
पश्चिमे केतुमालश्च रम्यकः पश्चिमोत्तरे ।
उत्तरे च कुरुर्वर्षः कल्पवृक्षसमावृत्तः ॥५॥
पुण्या रम्या नवैवैते वर्षाः शालकटंकट ।
इलावृताद्या ये चाष्टौ वर्षमुक्त्वैव भारतम् ॥६॥
न तेष्वस्ति युगावस्था जरामृत्युभयं न च ।
तेषां स्वाभाविका सिद्धिः सुखप्राया ह्ययत्नतः ।
विपर्ययो न तेष्वस्ति नोत्तमाधममध्यमाः ॥७॥
यदेतद् भारतं वर्षं नवद्वीपं निशाचर ।
सागरान्तरिताः सर्वे अगम्याश्च परस्परम् ॥८॥
इन्द्रद्वीपः कसेरुमांस्ताम्रवर्णो गभस्तिमान् ।
नागद्वीपः कटाहश्च सिंहलो वारुणस्तथा ॥९॥
अयं तु नवमस्तेषां द्वीपः सागरसंवृतः ।
कुमाराख्यः परिख्यातो द्वीपोऽयं दक्षिणोत्तरः ॥१०॥
पूर्वे किराता यस्यान्ते पश्चिमे यवनाः स्थिताः ।
आन्ध्रा दक्षिणतो वीर तुरुष्कास्त्वपि चोत्तरे ॥११॥
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चान्तरवासिनः ।
इज्यायुद्धवणिज्याद्यैः कर्मभिः कृतपावनाः ॥१२॥
तेषां संव्यवहारश्च एभिः कर्मभिरिष्यते ।
स्वर्गापवर्गप्राप्तिश्च पुण्यं पापं तथैव च ॥१३॥
महेन्द्रो मलयः सह्यः शुक्तिमान् ऋक्षपर्वतः ।
विन्ध्यश्च पारियात्रश्च सप्तात्र कुलपर्वताः ॥१४॥
तथान्ये शतसाहस्त्रा भूधरा मध्यवासिनः ।
विस्तारोच्छ्रायिणो रम्या विपुलाः शुभसानवः ॥१५॥
कोलाहलः स वै भ्राजो मन्दरो दर्दुराचलः ।
वातंधमो वैद्युतश्च मैनाकः सरसस्तथा ॥१६॥
तुङ्गप्रस्थो नागगिरिस्तथा गोवर्धनाचलः ।
उज्जायनः पुष्पगिरिर्बुदो रैवतस्तथा ॥१७॥
ऋष्यमूकः सगोमन्तश्चित्रकूटः कृतस्मरः ।
श्रीपर्वतः कोङ्कणश्च शतशोऽन्येऽपि पर्वताः ॥१८॥
तैर्विमिश्रा जनपदा म्लेच्छा आर्याश्च भागशः ।
तैः पीयन्ते सरिच्छ्रेष्ठा यास्ताः सम्यङनिशामय ॥१९॥
सरस्वती पञ्चरुपा कालिन्दी सहिरण्यवती ।
शतद्रुश्चन्द्रिका नीला वितस्तैरावती कुहूः ॥२०॥
मधुरा देविका चैव उशीरा धातकी रसा ।
गोमती धूतपापा च बाहुदा सदृषद्वती ॥२१॥
निश्चीरा गण्डकी चित्रा कौशिकी च वधूसरा ।
सरयूश्च सलौहित्या हिमवत्पादनिः सृताः ॥२२॥
वेदस्मृतिर्वेदवती वृत्रघ्नी सिन्धुरेव च ।
पर्णाशा नन्दिनी चैव पावनी च मही तथा ॥२३॥
पारा चर्मण्वती लूपी विदिशा वेणुमत्यपि ।
सिप्रा ह्यवन्ती च तथा पारियात्राश्रयाः स्मृताः ॥२४॥
शोणो महानदश्चैव नर्मदा सुरसा कृपा ।
मन्दाकिनी दशार्णा च चित्रकूटापवाहिका ॥२५॥
चित्रोत्पला वै तमसा करमोदा पिशाचिका ।
तथान्या पिप्पलश्रोणी विपाशा वञ्जुलावती ॥२६॥
सत्सन्तजा शुक्तिमती मञ्जिष्ठा कृत्तिमा वसुः ।
ऋक्षपादप्रसूता च तथान्या बालुवाहिनी ॥२७॥
शिवा पयोष्णी निर्विन्ध्या तापी सनिषधावती ।
वेणा वैतरणी चैव सिनीबाहुः कुमुद्वती ॥२८॥
तोया चैव महागौरी दुर्गन्धा वाशिला तथा ।
विन्ध्यपादप्रसूताश्च नद्यः पुण्यजलाः शुभाः ॥२९॥
गोदावरी भीमरथी कृष्णा वेणा सरस्वती ।
तुङ्गभद्रा सुप्रयोगा बाह्या कावेरिरेव च ॥३०॥
दुग्धोदा नलिनी रेवा वारिसेना कलस्वना ।
एतास्त्वपि महानद्यः सह्यपादविनिर्गताः ॥३१॥
कृतमाला ताम्रपर्णी वञ्जुला चोत्पलावती ।
सिनी चैव सुदामा च शुक्तिमत्प्रभवास्त्विमाः ॥३२॥
सर्वाः पुण्याः सरस्वत्यः पापप्रशमनास्तथा ।
जगतो मातरः सर्वाः सर्वाः सागरयोषितः ॥३३॥
अन्याः सहस्त्रशश्चात्र क्षुन्द्रनद्यो हि राक्षस ।
सदाकालवहाश्चान्याः प्रावृट्कालवहास्तथा ।
उदडमध्योद्भवा देशाः पिबन्ति स्वेच्छया शुभाः ॥३४॥
मत्स्याः कुशट्टाः कुणिकुण्डलाश्च ।
पाञ्चालकाश्याः सह कोसलाभिः ॥३५॥
वृकाः शबरकौवीराः सभूलिङ्गा जनास्त्विमे ।
शकाश्चैव समशका मध्यदेश्या जनास्त्विमे ॥३६॥
वाह्वीका वाटधानाश्च आभीराः कालतोयकाः ।
अपरान्तास्तथा शूद्राः पह्लवाश्च सखेटकाः ॥३७॥
गान्धारा यवनाश्चैव सिन्धुसौवीरमद्रकाः ।
शातद्रवा ललित्थाश्च पारावतसमूषकाः ॥३८॥
माठरोदकधाराश्च कैकेया दशमास्तथा ।
क्षत्रियाः प्रातिवैश्याश्च वैश्यशूद्रकुलानि च ॥३९॥
काम्बोजा दरदाश्चैव बर्बरा ह्यङ्गलौकिकाः ।
चीनाश्चैव तुषाराव बहुधा बाह्यतोदराः ॥४०॥
आत्रेयाः सभरद्वाजाः प्रस्थलाश्च दशेरकाः ।
लम्पकास्तावका रामाः शूलिकास्तङ्गणैः सह ॥४१॥
औरसाश्चालिभद्राश्च किरातानां च जातयः ।
तामसाः क्रममसाश्च सुपार्श्वाः पुण्ड्रकास्तथा ॥४२॥
कुलूताः कुहुका ऊर्णास्तूणीपादाः सकुक्कुटाः ।
माण्डव्या मालवीयाश्च उत्तरापथवासिनः ॥४३॥
अङ्गा वङ्गा मुदगरवास्त्वन्तर्गिरिबहिर्गिराः ।
तथा प्रवङ्गा वाङ्गेया मांसादा बलदन्तिकाः ॥४४॥
ब्रह्मोत्तरा प्राविजया भार्गवाः केशवर्वराः ।
प्राग्ज्योतिषाश्च शूद्राश्च विदेहास्ताम्रलिप्तकाः ॥४५॥
माला मगधगोनन्दाः प्राच्या जनपदास्त्विमे ।
पुण्ड्राश्च केरलाश्चैव चौडाः कुल्याश्च राक्षस ॥४६॥
जातुषा मूषिकादाश्च कुमारादा महाशकाः ।
महाराष्ट्रा माहिषिकाः कालिङ्गाश्चैव सर्वशः ॥४७॥
आभीराः सह नैषीका आरण्याः शबराश्च ये ।
वलिन्ध्या विन्ध्यमौलेया वैदर्भा दण्डकैः सह ॥४८॥
पौरिकाः सौशिकाश्चैव अश्मका भोगवर्द्धनाः ।
वैषिकाः कुन्दला आन्ध्रा उदभिदा नलकारकाः ।
दाक्षिणात्या जनपदास्त्विमे शालकटङ्कट ॥४९॥
शूर्पारका कारिवना दुर्गास्तालीकटैः सह ।
पुलीयाः ससिनीलाश्च तापसास्तामसास्तथा ॥५०॥
कारस्करास्तु रमिनो नासिक्यान्तरर्मदाः ।
भारकच्छा समाहेयाः सह सारस्वतैरपि ॥५१॥
वात्सेयाश्च सुराष्ट्राश्च आवन्त्याश्चार्बुदैः सह ।
इत्येते पश्चिमामाशां स्थिता जानपदा जनाः ॥५२॥
कारुषाश्चैकलव्याश्च मेकलाश्चोत्कलैः सह ।
उत्तमर्णा दशार्णाश्च भोजाः किंकवरैः सह ॥५३॥
तोशलाः कोशलाश्चैव त्रैपुराश्चैल्लिकास्तथा ।
तुरुसास्तुम्बराश्चैव वहनाः नैषधैः सह ॥५४॥
अनूपास्तुण्डिकेराश्च वीतहोत्रास्त्ववन्तयः ।
सुकेशे विन्ध्यमूलस्थास्त्विमे जनपदाः स्मृताः ॥५५॥
अथो देशान् प्रवक्ष्यामः पर्वताश्रयिणास्तु ये ।
निराहारा हंसमार्गाः कुपथास्तङ्गणाः खशाः ॥५६॥
कुथप्रावरणाश्चैव ऊर्णाः पुण्याः सहूहुकाः ।
त्रिगर्ताश्च किराताश्च तोमराः शिशिरादिकाः ॥५७॥
इमे तवोक्ता विषयाः सुविस्तराद द्विपे कुमारे रजनीचरेश ।
एतेषु देशेषु च देशधर्मान् संकीर्त्यमानाञ्श्रृणु तत्त्वतो हि ॥५८॥