खण्डः २ - अध्यायः ०२५

 ॥पुष्कर उवाच॥
यथानुवर्तितव्यं स्याद्राम राजोपजीविभिः॥
तथा ते कथयिष्यामि निबोध गदतो मम ॥१॥
आज्ञा सर्वात्मना कार्या स्वशक्त्या भृगुनन्दन॥
आक्षिप्य वचनं तस्य न वक्तव्यं तथा वचः ॥२॥
अनुकूलं प्रियं तस्य वक्तव्यं जनसन्निधौ॥
रहोगतस्य वक्तव्यमप्रियं यद्धितं भवेत् ॥३॥
परार्थमथ वक्तव्यं स्वस्थे चेतसि भार्गव॥
स्वास्थ्यं सुहृद्भिर्वक्तव्यं न स्वयं तु कथंचन ॥४॥
कार्यातिपातकं कार्यै रक्षितव्यं प्रयत्नतः॥
न च हिंस्यधनं किञ्चिन्नियुक्तेन च कर्मणि ॥५॥
नोपेक्ष्यं तस्य मानं च तथा राज्ञा प्रियो भवेत्॥
राज्ञश्च न तथा कार्यं वेशभाषितचेष्टितम् ॥६॥
राजलीला न कर्तव्या तद्दिष्टं च विवर्जयेत्॥
राज्ञस्समाधिकौ वेशौ न तु कार्यौ विजानता ॥७॥
द्यूतादिषु तथैवास्य कौशलं तु प्रदर्शयेत्॥
प्रदर्श्य कौशलं चास्य राजानं न विशेषयेत् ॥८॥
अन्तःपुरधनाध्यक्षैर्वैरिदूतैर्निराकृतैः॥
संसर्गं न व्रजेद्राम विना पार्थिवशासनम् ॥९॥
निम्नेहतां चावमानं तत्प्रयुक्तं च गोपयेत्॥
यच्च गुह्यं भवेद्राज्ञस्तन्न लोके प्रकाशयेत् ॥१०॥
नृपेण श्रावितं यत्स्याद्गुह्याद्गुह्यं भृगूत्तम॥
न तत्संश्रावयेल्लोके तथा राज्ञः प्रियो भवेत् ॥११॥
आज्ञप्यमाने चान्यस्मिन्समुत्थाय त्वरान्वितः॥
अहं किङ्करवाणीति वाच्यो राजा विजानता ॥१२॥
कार्यावस्थां च विज्ञाय कार्यमेतत्तथा भवेत्॥
सततं क्रियमाणेस्मिँल्लाघवं तु व्रजेद्बुधः ॥१३॥
राज्ञः प्रियाणि वाक्यानि न चात्यर्थं पुनःपुनः॥
न हास्यशीलश्च भवेन्न चापि भृकुटीमुखः ॥१४॥
नातिवक्ता न निर्वक्ता न च मात्सरिकस्तथा॥
आत्मसम्भावितश्चैव न भवेत्तु कथञ्चन ॥१५॥
दुष्कृतानि नरेन्द्रस्य न च संकीर्तयेत्क्वचित्॥
वस्त्रं पत्रमलङ्कारं राज्ञा दत्तं तु धारयेत् ॥१६॥
औदार्येण न तद्देयमन्यस्मिन्भूतिमिच्छता॥
न चैवाध्यशनं राज्ञः स्वपनं चापि कारयेत् ॥१७॥
नानिर्दिष्टे तथा द्वारे प्रविशेत कथञ्चन॥
न च पश्येत राजानमयोग्यासु च भूमिषु ॥१८॥
राज्ञस्तु दक्षिणे पार्श्वे वामे चोपविशेत्तदा॥
पुरस्तात्तु यथा पश्चादासनं तु विगर्हितम् ॥१९॥
जृम्भा निष्ठीवनं कामं कोपं पर्यंकिकाश्रयम्॥
मुकुटं वातमुद्गारं तत्समीपे विवर्जयेत्॥
स्वयं तथा न कुर्वीत स्वगुणाख्यापनं बुधः॥
स्वगुणाख्यापने कुर्यात्परानेव प्रयोजकान् ॥२१॥
हृदयं निर्मलं कृत्वा परं भक्तिमुपाश्रितैः॥
अनुजीविगणैर्भाव्यं नित्यं राज्ञामतन्द्रितैः ॥२२॥
शाठ्यं लौल्यमपैशुन्यं नास्तिक्यं क्षुद्रतां तथा॥
चापल्यं च परित्याज्यं नित्यं राजानुजीविना ॥२३॥
श्रुतेन विद्याशिल्पैश्च संयोज्यात्मानमात्मना॥
राजसेवां ततः कुर्याद्भूतये भीतिवर्धनः ॥२४॥
नमस्कार्यास्सदा चास्य पुत्रवल्लभमन्त्रिणः॥
सचिवैश्चास्य विश्वासं न तु कार्यं कथञ्चन ॥२५॥
अपृष्टश्चास्य न ब्रूयात्कामं ब्रूयात्तथापदि॥
हितं पथ्यं च वचनं हितैस्सह सुनिश्चितम् ॥२६॥
चित्तं चैवास्य विज्ञेयं नित्यमेवानुजीविना॥
भर्तुराराधनं कुर्याच्चित्तज्ञो मानवः सुखम् ॥२७ ॥
रागापरागौ चैवास्य विज्ञेयौ भूतिमिच्छता॥
त्यजेद्विरक्तं नृपतिं रक्ताद्वृत्तिं तु कामयेत् ॥२८॥
कर्मोपकारयोर्नाशं विपक्षाभ्युदयं तथा॥
आशासंवर्धनं कृत्वा फलनाशं करोति च ॥२९॥
अकोपोपि प्रकोपाभः प्रसन्नोपि च निष्फलः॥
वाक्यं समन्दं वदति वृत्तिच्छेदं करोति च ॥३०॥
प्रवेशवाक्यानुदितौ न संभावयतीत्यथ॥
आराधनासु सर्वासु सुप्तवच्च विचेष्टते ॥३१॥
कथासु दोषैः क्षिपति वाक्यच्छेदं करोति च॥
लक्ष्यते विमुखश्चैव गुणसङ्कीर्तने कृते ॥०५२॥
दृष्टिं क्षिपत्यथान्यत्र क्रियमाणे च कर्मणि॥
विरक्तलक्षणं श्रुत्वा शृणु रक्तस्य लक्षणम् ॥३३॥
दृष्ट्वा प्रसन्नो भवति वाक्यं गृह्णाति चादरात्॥
कुशलादिपरिप्रश्ने संप्रयच्छति चासनम् ॥३४॥
विविक्तदर्शने चास्य रहस्ये न च शङ्कते॥
जायते हृष्टवदनः श्रुत्वा तस्य तु सङ्कथाम् ॥३५॥
अप्रियाण्यपि वाक्यानि तदुक्तान्यभिनन्दति॥
उपायनं च गृह्णाति स्तोकमप्यादरात्तथा ॥३६॥
कथान्तरेषु सरति प्रहष्टवदनस्तथा॥
इति रक्तस्य कर्तव्या सेवा भृगुकुलोद्वह॥
आपत्सु न त्यजेत्पूर्वं विरक्तमपि सेवितम् ॥३७॥
मित्रं न चापत्सु तथा न भृत्यं व्रजन्ति ये निर्गुणमप्रमेयम्॥
प्रभुं विशेषेण च ते व्रजन्ति सुरेन्द्रधामासुरवृन्द जुष्टम् ॥३८ ॥
इति श्रीविष्णुधर्मोत्तरे द्वितीयखण्डे मार्कण्डेयवज्रसंवादे अनुजीविवृत्तं नाम पञ्चविंशोध्यायः ॥२५॥